زکات در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها

نمونه‌ای از گفتار حضرت در ترغیب [[مردم]] به پرداخت داوطلبانه [[زکات]] چنین نقل شده است: بدانید که زکات، همراه [[نماز]]، مایه نزدیکی [[مسلمانان]] به [[خداوند]] است؛ بنابراین کسی که زکات را با [[طیب]] خاطر عطا کند، کفاره گناهان به شمار می‌رود و مانعی از [[آتش]] برای او خواهد بود؛ پس کسی نباید به دنبال آن‌چه پرداخته، [[چشم]] بدوزد و در ادای آن برای خویش [[مشقت]] ببیند یا برای آن [[حسرت]] بخورد؛ زیرا کسی که بدون طیب نفس برای دریافت مزد بیش‌تری آن را بپردازد، از [[سنت پیامبر]] [[آگاه]] نیست و از [[پاداش]] مغبون، و در عمل [[گمراه]]، و بسیار پشیمان خواهد شد<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۹۹.</ref>.<ref>[[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[بیت المال (مقاله)| مقاله «بیت المال»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۳۹۸.</ref>

در [[آیین]] نامه‌هایی که [[امام]] به مأموران گردآوری زکات نوشته، همواره بر رعایت نکاتی چون تأمین [[رضایت]] مؤدیان و عدم اجحاف بر آنان، [[حاکمیت]] مؤدیان در تعیین مقدار زکات خود و [[مالی]] که باید به صورت زکات از [[اموال]] جدا شود و [[خوش‌رویی]] و ملاطفت با آنان تأکید شده است<ref>ر.ک: نهج البلاغه، نامه ۲۵ و ۲۶.</ref>.<ref>[[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[بیت المال (مقاله)| مقاله «بیت المال»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۴۰۰.</ref>

همان طور که مؤدیان زکات از تشویق‌های [[امیرمؤمنان]] {{ع}} بهره می‌بردند، متخلفان از پرداخت آن، با برخوردهای روانی و قانونی [[تنبیه]] می‌شدند. از نظر روانی، بدترین تنبیه برای مانعان این بود که عموم مردم در [[مسلمان]] بودنشان تردید کنند؛ به ویژه که حکایت خودداری [[ثعلبه]] از [[پرداخت زکات]] و برخورد روانی [[پیامبر]] که به نزول آیه ۷۵ [[سوره توبه]] و انزوای [[اجتماعی]] او منجر شد، هنوز به خوبی در خاطر مسلمانان جای داشت. گرچه با وجود سیاست‌های تشویقی برای مؤدیان و برخوردهای روانی با مانعان، نیاز چندانی به برخوردهای قانونی باقی نمی‌ماند، در موارد نادری، مجازات‌های قانونی نیز [[اعمال]] می‌شد. مجازاتی که در زمان پیامبر برای این منظور تجویز گردید و امیرمؤمنان {{ع}} [[مأمور]] اجرای آن شد، [[جنگ]] با مانعان زکات بود. امام در [[زمان]] [[حکومت]] خود نیز بر اِعمال مجازات‌های قانونی بر مانعان [[زکات]] تأکید می‌کرد. در نامه‌ای که به عامل خود [[مخنف بن قیس]] برای گردآوری زکات نوشته است، می‌فرماید: پس هر کس از [[اهل]] [[طاعت]] ما، از اهالی جزیره و بین [[کوفه]] و [[شام]]، ادعا کرد که زکاتش را به عمال شام پرداخته است، در حالی که در حوزه [[امنیتی]] ما به سر می‌برد، او را منع کن؛ چراکه [[سپاه]] ما او را حمایت کرده است. تو چنین اجازه‌ای به او نده؛ اگرچه [[اعتقاد]] او به [[گمان]] خودش باشد. او چنین حقی ندارد که در سرزمین‌های ما [[زندگی]] کند و زکاتش را به [[دشمنان]] ما بدهد<ref>قاضی نعمان تمیمی، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۹.</ref>.

در نمونه دیگری، [[امیرمؤمنان]] {{ع}} [[معقل بن قیس]] را [[مأمور]] ساخت تا با مانعان زکات که در اطراف [[خریت بن راشد]] [[اجتماع]] کرده بودند، بجنگد<ref>ر.ک: طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۵، ص۱۲۴-۱۲۷.</ref>.<ref>[[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[بیت المال (مقاله)| مقاله «بیت المال»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۴۰۰.</ref>

بنابر آنچه گذشت می‌توان گفت حضرت به این اصل حقوقی [[اعتقاد]] داشته که مشمولان [[زکات]] تا آنجا که [[فقیران]] مانند بقیه [[مردم]] بی‌نیاز شوند، باید زکات بپردازند. [[اثبات]] این اصل، به [[ولی امر]] امکان می‌دهد که در موارد عدم کفاف مالیات‌های ثابت، با استفاده از اختیارات قانونی خود در [[منطقة الفراغ]]، مالیات‌های بیش‌تری وضع کند. این نوع [[مالیات]] را در اصطلاح امروزی مالیات حکومتی می‌نامند<ref>ر.ک: صدر، سیدمحمدباقر، اقتصاد ما، ترجمه عبدالعلی اسپهبدی، ج۲، ص۳۴۰-۳۵۰.</ref>.<ref>[[سید رضا حسینی|حسینی، سید رضا]]، [[بیت المال (مقاله)| مقاله «بیت المال»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۴۰۱.</ref>

امیرالمؤمنین علت آن را در سفارش‌های خود به [[مخنف بن سلیم]] آن گاه که او را برای دریافت زکات [[بکر بن وائل]] اعزام کرد این گونه بیان کرد که نیروهای ما از آنان حمایت می‌کنند، پس نباید زکات خود را به مأموران معاویه بدهند. در بخشی از نامه علی{{ع}} به [[مخنف]] چنین آمده است: «پس هر کسی از [[پیروان]] ما، از [[مردمان]] جزیره و آنچه بین کوفه و [[شام]] می‌باشد، ادعا کند زکات خود را به کارگزاران شام داده است و حال آن‌که او در حوزه و منطقه ماست. از این کار منع می‌شود؛ زیرا نیروهای سواره و پیاده ما از او حمایت کرده‌اند (و [[امنیت]] او را برقرار نموده‌اند)، پس برای او دادن زکات (به کارگزاران معاویه) جایز نمی‌باشد؛ گرچه [[حق]] آن گونه باشد که او [[گمان]] کرده است (واقعاً زکات مالش را به کارگزاران معاویه داده است)؛ زیرا برای او نیست که در [[سرزمین]] ما باشد و [[زکات]] مالش را به [[دشمن]] ما بدهد»<ref>سیمای کارگزاران، ج۱، «فصل یازدهم»، ص۳۹۸؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۵۹؛ نهج السعاده، ج۴، ص۱۳۹.</ref>.

از این نامه به روشنی استفاده می‌شود که [[پرداخت زکات]] و [[مالیات]] در برابر خدماتی است که [[حکومت اسلامی]] انجام می‌دهد و [[امنیتی]] که برقرار می‌نماید و چنین افرادی اگر مالیات و وجوه شرعی خود را به [[دشمنان]] حکومت اسلامی بدهند از آنان پذیرفته نیست.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۲۱۹ - ۲۲۰.</ref>

دستورهای لازم برای خود [[کارگزاران]] که با مردم با [[روی خوش]] و [[تواضع]] [[رفتار]] کنند و [[انصاف]] در دریافت زکات<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۲۲۰.</ref>.

این نامه را [[سیدرضی]] در [[نهج البلاغه]] مفصل‌تر آورده و یاد می‌کند: آن را به برخی از کارگزارانش نوشت که آنها را برای جمع‌آوری زکات فرستاده بود. از آنجا که نقل نهج البلاغه افزون است آن را ذکر می‌کنیم: « او را به [[تقوای الهی]] [[فرمان]] می‌دهد در کارهای نهانش و کرده‌های پنهانش، آنجا که جز [[خدا]] کسی [[گواه]] نیست و نماینده‌ای جز خدا حضور ندارد. و نیز فرمان می‌دهد که مبادا [[اطاعت خدا]] در آنچه آشکار است بنماید و در [[خلوت]] خلاف همان را انجام دهد. و آن کسی که [[نهان]] و آشکار و [[کردار]] و گفتار او دوگانه نباشد، از عهده [[امانت]] برآمده و [[عبادت]] را [[خالص]] به جای آورده است. و او را می‌فرماید که [[مردم]] پرداخت کننده [[زکات]] را نرنجاند و دروغگوشان نداند (و نظر آنها را در مقدار اموالشان بپذیرد) و به خاطر [[امارت]] و مقامی که دارد روی از ایشان برنگرداند؛ که آنان [[برادر]] دینی‌اند و در به دست آوردن [[حقوق]] (و دریافت زکات) همکار و تو را در این زکات سهمی معین است و حقی شناخته شده و روشن، و شریکان [[مردم]] [[درویش]] و زمین‌گیر و مردم [[ناتوان]] و [[تنگدست]]. ما حقوق تو را به تمام و کمال می‌پردازیم، پس باید تو هم حقوق آنان را برسانی (و به طور کامل و صحیح زکات را دریافت و به ما منتقل کنی) وگرنه در [[روز قیامت]] تو دارای بیشترین دشمنانی، و [[بدا]] به حال کسی که [[خصم]] او نزد [[خدا]] [[مستمندان]]، زمین‌گیر شدگان، گدایان، رانده شدگان، ورشکستگان و [[در راه ماندگان]] باشند. و آن‌که کار [[امانت]] را سبک شمارد و [[خیانت]] را چراگاه خویش قرار دهد و [[دل]] و [[دین]] خود را از خیانت [[پاک]] ننماید، در این [[جهان]] در [[خواری]] و رسوایی را به روی خویش گشاید و در [[آخرت]] خوارتر و رسواتر باشد؛ و بزرگ‌ترین خیانت، خیانت به [[امت مسلمان]] است و زشت‌ترین دغل‌کاری و ناراستی‌ها، ناراستی با [[رهبران]] است. والسلام<ref>{{متن حدیث|أَمَرَهُ بِتَقْوَى اللَّهِ فِي سَرَائِرِ أَمْرِهِ وَ خَفِيَّاتِ عَمَلِهِ حَيْثُ لَا شَهِيدَ غَيْرُهُ وَ لَا وَكِيلَ دُونَهُ وَ أَمَرَهُ أَلَّا يَعْمَلَ بِشَيْءٍ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ فِيمَا ظَهَرَ فَيُخَالِفَ إِلَى غَيْرِهِ فِيمَا أَسَرَّ وَ مَنْ لَمْ يَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلَانِيَتُهُ وَ فِعْلُهُ وَ مَقَالَتُهُ فَقَدْ أَدَّى الْأَمَانَةَ وَ أَخْلَصَ الْعِبَادَةَ. وَ أَمَرَهُ أَلَّا يَجْبَهَهُمْ وَ لَا يَعْضَهَهُمْ وَ لَا يَرْغَبَ عَنْهُمْ تَفَضُّلًا بِالْإِمَارَةِ عَلَيْهِمْ فَإِنَّهُمُ الْإِخْوَانُ فِي الدِّينِ وَ الْأَعْوَانُ عَلَى اسْتِخْرَاجِ الْحُقُوقِ. وَ إِنَّ لَكَ فِي هَذِهِ الصَّدَقَةِ نَصِيباً مَفْرُوضاً وَ حَقّاً مَعْلُوماً وَ شُرَكَاءَ أَهْلَ مَسْكَنَةٍ وَ ضُعَفَاءَ ذَوِي فَاقَةٍ وَ إِنَّا مُوَفُّوكَ حَقَّكَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ وَ إِلَّا تَفْعَلْ فَإِنَّكَ مِنْ أَكْثَرِ النَّاسِ خُصُوماً يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ بُؤْسَى لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اللَّهِ الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاكِينُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُونَ وَ الْغَارِمُونَ وَ ابْنُ السَّبِيلِ وَ مَنِ اسْتَهَانَ بِالْأَمَانَةِ وَ رَتَعَ فِي الْخِيَانَةِ وَ لَمْ يُنَزِّهْ نَفْسَهُ وَ دِينَهُ عَنْهَا فَقَدْ أَحَلَّ بِنَفْسِهِ الذُّلَّ وَ الْخِزْيَ فِي الدُّنْيَا وَ هُوَ فِي الآْخِرَةِ أَذَلُّ وَ أَخْزَى وَ إِنَّ أَعْظَمَ الْخِيَانَةِ خِيَانَةُ الْأُمَّةِ وَ أَفْظَعَ الْغِشِّ غِشُّ الْأَئِمَّةِ وَ السَّلَامُ}}؛ نهج البلاغه، نامه ۲۶، ترجمه شهیدی، ص۲۸۸.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۲۲۰ - ۲۲۳.</ref>

به نظر می‌رسد در مواردی ممکن است مأمور زکات، [[صلاح]] را در گرفتن حیوانات لاغر بداند. و ممکن است استثنا به مورد اخیر بخورد و منظور از خواست این باشد که وی [[حق]] خود را از اینها [[انتخاب]] کند. در فرازی دیگر از نامه حضرت به [[عثمان بن حنیف]] که در کتاب‌های لغت نقل شده است می‌فرماید: «از بچه گوسفند و شتر یا گاو کارکن چیزی نگیر!»<ref>{{متن حدیث|لَا تَأْخُذَنَّ مِنَ الزُّخَّةِ وَ النُّخَّةِ شَيْئاً}}؛ ابن اثیر، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، ج۲، ص۲۹۸؛ لسان العرب، ج۶، ص۳۰؛ تاج العروس، ج۷، ص۲۶۳ و ۳۵۴، «دار الهدایه».</ref>؛

در نامه‌ای که به گفته [[سید رضی]] آن را برای مأموران [[زکات]] نگاشت بر [[آداب]] دریافت زکات توجه نموده است. این نامه در [[نهج البلاغه]] و [[کتاب کافی]] آمده که تفاوت‌های اندکی با هم دارند. ما نقل نهج البلاغه را انتخاب کرده‌ایم و در پایان اضافات نقل کافی را یاد می‌کنیم. سید رضی بخشی از آن را آورده است و درباره آن می‌نویسد: «ما بخشی از آن نامه را آوردیم تا دانسته شود [[امام]]{{ع}} بنیان حق را برپا می‌داشت و نمونه‌های داد و [[عدل]] را در کارهای کوچک و بزرگ پنهان و آشکار بیان می‌کرد»<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۲۲۳ - ۲۲۴.</ref>.

این نامه یکی از سندهای افتخار [[جامعه اسلامی]] است و از فرمان‌های [[زیبا]] و حکمت‌آمیز علی{{ع}} که حکایت از [[لزوم]] رعایت [[عدالت]] و [[انصاف]] در گردآوری زکات و [[مالیات]] دارد. مأموران و ممیزهای مالیاتی باید در هنگام دریافت و برآورد مالیات، آن را مطالعه و با دقت و [[وسواس]] به آن عمل نمایند. ما این نامه را در چند عنوان ارائه می‌کنیم:

# [[پاداش]] [[مأمور]] [[زکات]]: در نقل [[کافی]] که [[امام صادق]]{{ع}} همین نامه را از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نقل کرده نکته‌هایی اضافی دیده می‌شود. پس از کلمات {{متن حدیث|حَتَّى يَأْتِيَنَا بِإِذْنِ اللَّهِ سِحَاحاً سِمَاناً غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لَا مُجْهَدَاتٍ}} چنین آمده: پس آنها به [[اذن خدا]] برابر دستور [[قرآن]] و [[سنت پیامبر]] او بر [[دوستان]] خدا تقسیم شود. این روش، [[پاداش]] تو را بزرگ‌تر گرداند و به [[رستگاری]] و صلاحت نزدیک‌تر است. [[خداوند]] به آنها و به تو و به تلاش و [[خیرخواهی]] تو برای کسی که تو را فرستاده و کاری که به سوی آن رفته نظر می‌نماید؛ زیرا [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: هر بنده‌ای که خود را در راه [[طاعت خدا]] و [[اخلاص]] او و رهبرش به زحمت اندازد، خداوند به او نظر کند و مورد [[لطف]] و [[مرحمت]] خود قرار دهد و با ما در رفیق اعلی باشد<ref>{{متن حدیث|فَيُقْسَمْنَ بِإِذْنِ اللَّهِ عَلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ{{صل}} عَلَى أَوْلِيَاءِ اللَّهِ فَإِنَّ ذَلِكَ أَعْظَمُ لِأَجْرِكَ وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِكَ يَنْظُرُ اللَّهُ إِلَيْهَا وَ إِلَيْكَ وَ إِلَى جُهْدِكَ وَ نَصِيحَتِكَ لِمَنْ بَعَثَكَ وَ بُعِثْتَ فِي حَاجَتِهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} قَالَ مَا يَنْظُرُ اللَّهُ إِلَى وَلِيٍّ لَهُ يَجْهَدُ نَفْسَهُ بِالطَّاعَةِ وَ النَّصِيحَةِ لَهُ وَ لِإِمَامِهِ إِلَّا كَانَ مَعَنَا فِي الرَّفِيقِ الْأَعْلَى}}؛ کافی، ج۳، ص۵۳۷.</ref>.

# [[اطمینان]] به صاحبان [[مال]]: از توصیه‌های دیگری که درباره چگونگی [[گردآوری زکات]] نقل شده [[سوگند]] ندادن صاحبان مال است. علی{{ع}} می‌فرماید: « [[رسول خدا]]{{صل}} [[نهی]] فرمود که [[مردم]] برای زکات اموالشان سوگند داده شوند و فرمود: آنان در این موضوع مورد اطمینان هستند»<ref>{{متن حدیث|أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} نَهَى أَنْ يُحْلَفَ النَّاسُ عَلَى صَدَقَاتِهِمْ وَ قَالَ هُمْ فِيهَا مَأْمُونُونَ}}؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۲؛ مستدرک الوسائل، ج۱۷، ص۷۰.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۲۲۴ - ۲۲۹.</ref>

اما چنانچه شخص بخواهد زکات [[اموال]] خودش را بدهد در صورتی که [[حاکم شرع]] از او نخواهد، باید [[زمان]] زکات هر [[مالی]] را در رأس سال آن بدهد و [[دین]] [[شرعی]] خود را در مصارف تعیین شده به [[مصرف]] برساند. در [[دعائم الاسلام]] روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} نقل شده که فرمودند: «[[امام]]، [[مردم]] را بر [[پرداخت زکات]] اموالشان مجبور می‌کند؛ زیرا [[خداوند]] فرموده: «از اموال آنها زکات بگیر»<ref>{{متن حدیث|يَجْبُرُ الْإِمَامُ النَّاسَ عَلَى أَخْذِ الزَّكَاةِ مِنْ أَمْوَالِهِمْ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ: {{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً}}}}؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۲۳۰ - ۲۳۲.</ref>

داستان عزل [[کارگزار]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} که [[سوده همدانی]] آن را برای [[معاویه]] نقل می‌کند و از حضرت تجلیل می‌نماید، مربوط به کارگزار [[صدقات]] است. سوده، داستان را برای معاویه این گونه گزارش می‌کند: نزد علی{{ع}} رفتم تا درباره کارگزار زکاتی که از جانب وی آمده بود سخن بگویم. به [[خدا]] قسم که میان من و آن کارگزار، نبود جز لاغر و چاق، یعنی او گوسفندان و حیوانات فربه را به عنوان زکات برمی‌داشت و حیوانات لاغر را وا مینهاد؛ از این رو نزد علی{{ع}} آمدم تا از آنچه با ما انجام داده [[شکایت]] کنم. دیدم او به [[نماز]] ایستاده است. هنگامی که مرا دید از نماز خود منصرف شد<ref>در متن عربی {{متن حدیث|انْفَتَلَ مِنْ صَلَاتِهِ}} آمده که در کتاب‌های لغت «انفتل» را به «انصرف» معنا کرده‌اند (لسان العرب، ج۱۰، ص۱۷۷)؛ یعنی آن قدر رسیدگی به کار مردم مهم است که حضرت نماز را رها می‌کند.</ref>. آن گاه با [[مهربانی]] و [[عطوفت]] به من فرمود: آیا حاجتی داری؟ خبری که داشتم به وی گفتم. فرمود: بار الها! تو بر من و آنان [[گواهی]] که من آنها را به [[ستم]] بر بندگانت [[فرمان]] نداده‌ام و نه هم به ترک حقت.<ref>{{متن حدیث|اَللَّهُمَّ أَنْتَ الشَّاهِدُ عَلَيَّ وَ عَلَيْهِمْ وَ أَنِّي لَمْ آمُرْهُمْ بِظُلْمِ خَلْقِكَ وَ لَا بِتَرْكِ حَقِّكَ}}.</ref> آن‌گاه قطعه پوستی از جیب خود بیرون آورد و بر آن نوشت: «به [[نام خداوند]] بخشاینده [[مهربان]]، پس تمام کنید [[پیمان]] و تراز و را به [[عدل]]. هرگاه نامه مرا خواندی آنچه در دست تو می‌باشد از جهت [[کارگزاری]] ما ([[زکات]]) [[حفظ]] نما تا به سوی تو بیاید کسی که آن را از تو تحویل بگیرد. والسلام»<ref>التذکرة الحمدونیه، ج۳، ص۲۰ - ۲۱، ح۱۷.</ref>.

از این گزارش به خوبی استفاده می‌شود که علی{{ع}} به هیچ روی ستم بر [[مردم]] را در دریافت زکات روا ندانسته و همیشه بر کار [[کارگزاران]] خویش [[نظارت]] می‌کرد و هر گونه اجحافی را پی‌گیری می‌نمود؛ از این رو [[کارگزار]] [[خطا]] کار خود را که زکات را برابر ضوابط اعلام شده گردآوری نکرده بود به سرعت برکنار فرمود<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۲۳۳ - ۲۳۴.</ref>.

جالب توجه است که [[قرضاوی]] در کتاب [[فقه]] الزکاة در [[نقد]] زکات در اموال یتیم، از قول علی{{ع}} می‌گوید: عجیب است که زید، صادق و [[یحیی]] منکر زکات بر اموال یتیم هستند<ref>فقه الزکاة، ج۱، ص۱۰۶.</ref>. پس چگونه می‌‌توان این ادعا را پذیرفت<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۲۳۴ - ۲۳۵.</ref>.

در چگونگی این موارد مصرف، روایاتی از [[امام علی]]{{ع}} رسیده است. از دیدگاه [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} لازم نیست که زکات در هشت مورد مصرف شود، بلکه ممکن است در یکی از این هشت صنف به مصرف برسد. آن حضرت فرمود: «اشکال ندارد که مرد زکات را برای یکی از مصارف بفرستد»<ref>{{متن حدیث|لا بأس أن یبعث الرجل الزکاة فی صنف واحد}}؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۸، ص۷۶۰؛ موسوعة فقه علی طالب{{ع}}، ص۳۰۷.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۲۳۵ - ۲۳۶.</ref>

در کتاب [[موسوعه فقه علی بن ابی طالب]]{{ع}} از [[ابن قدامه]] نقل می‌کند که: از [[عمر]] و [[عثمان]] و [[علی]]{{ع}} گزارشی نرسیده که زکات را در [[تألیف قلوب]] مصرف کرده باشند<ref>موسوعة فقه علی بن أبی طالب{{ع}}، ص۳۰۸.</ref>. اگر این نقل را درست بدانیم به این معنا است که چنین اتفاقی در دوران حضرت نیفتاده نه این که این گروه، [[استحقاق]] دریافت زکات را ندارند و نباید زکات در این راه به مصرف برسد<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۲۳۶.</ref>.

در تفاوت فقیر و [[مسکین]] نوشته‌اند: فقیر کسی است که سؤال نمی‌کند و مسکین سؤال می‌کند. اصمعی گفته است: فقیر کسی است که [[مالی]] دارد تا از آن استفاده کند؛ اما [[مسکین]] کسی است که چیزی ندارد<ref>ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۴۱۸.</ref> و در واقع زمین‌گیر است<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۲۳۷ - ۲۳۹.</ref>.

برابر روایتی که از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نقل شده، افراد ورشکسته و مدیون باید به مقدار [[دینی]] که دارند به آنان [[زکات]] داده شود. در صورتی که در دریافت قرض [[اسراف]] نکرده باشند: «همه قرض افراد مقروض از [[صدقه]] و زکات داده می‌شود [البته] هر قدر که برسد در صورتی که در راه غیر اسراف قرض کرده باشند»<ref>{{متن حدیث|يُعْطَى الْمُسْتَدِينُونَ مِنَ الصَّدَقَةِ وَ الزَّكَاةِ دَيْنَهُمْ كُلَّهُ مَا بَلَغَ إِذَا اسْتَدَانُوا فِي غَيْرِ سَرَفٍ}}؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۰ و ۲۰۸؛ قرب الاسناد، ص۱۰۹، ح۳۷۴.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۲۳۹ - ۲۴۰.</ref>

علی{{ع}} برای آزادی بردگان اولویت را به برده‌های مکاتب می‌داد؛ یعنی آنان که با بستن [[قرارداد]] با ارباب خود در صدد [[آزاد]] ساختن خویش بودند و زکات را در راه [[آزادی]] آنان به کار می‌برد، سپس آزادی دیگر بردگان<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۸.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۲۴۰.</ref>

از موارد مصرف زکات، عاملان و گردآورندگان آن هستند. برابر [[آیه قرآن]]، آنان حقی در زکات دارند و علی{{ع}} در نامه‌ای که برای گردآورندگان زکات نوشت بر داشتن [[حق]] آنها تصریح نمود که از این بابت نگران نباشند و توجه داشته باشند که دیگران نیز حقی دارند که توسط [[مسئول]] زکات باید ادا شود. [[شریک بن نمله]]، یکی از ساعیان زکات می‌گوید: هنگام گردآوری زکات، برادرم با من بود، پس از این که زکات را جمع کردم، برادرم را بر شتری سوار کردم و گفتم: اگر علی{{ع}} [[اجازه]] دهد وگرنه از [[مال]] خودم مخارج [و کرایه] آن را می‌پردازم، چون نزد علی{{ع}} رفتم داستان برادرم را تعریف کردم، علی{{ع}} فرمود: «برای تو در آن بهره‌ای است»<ref>{{متن حدیث|لك فيه نصيب}}؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۸.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۲۴۰.</ref>

[[حضرت علی]]{{ع}} در نامه ۲۶ [[نهج البلاغه]] برابر شرح [[ابن ابی الحدید]] به هفت مصرف زکات اشاره کرده است. وی [[معتقد]] است {{متن قرآن|مُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ}} در زمان [[رسول خدا]]{{صل}} لازم بوده است که [[اسلام]] هنوز [[ضعیف]] بوده است؛ اما این [[حقّ]]، پس از آن حضرت ساقط شده است؛ از این رو در نامه ۲۶ به آن اشاره نشده است. حضرت به [[کارگزار]] خود می‌نویسد: تو را در این [[زکات]]، حقی است و دیگران نیز [[شریک]] تو هستند و ما [[حق]] تو را خواهیم داد تا این که می‌فرماید: «و [[بدا]] به حال کسی که [[دشمن]] او نزد [[خدا]] [[فقرا]]، مسکین‌ها، سؤال کنندگان، پرداخت شدگان، ورشکستگان و [[در راه ماندگان]] باشد»<ref>{{متن حدیث|وَ بُؤْسَى لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اللَّهِ الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاكِينُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُونَ وَ الْغَارِمُونَ وَ ابْنُ السَّبِيلِ}}.</ref>

[[ابن ابی الحدید]] با اشاره به مصارف هشتگانه زکات که در [[قرآن]] آمده و [[سقوط]] سهم مؤلفه پس از [[پیامبر]] و بیان سهم عامل زکات در فرازهای پیشین نامه بر این [[باور]] است حضرت، شش [[مصرف]] دیگر آن را یاد نموده است. وی سائلان را همان [[بردگان]] می‌داند که در [[آیه قرآن]] آمده و آنان [[بندگان]] مکاتبی هستند که نمی‌توانند حق مال الکتابه خود را بپردازند و از [[مردم]] برای [[آزادی]] خود درخواست کمک می‌نمایند. برخی گفته‌اند منظور از رقاب در [[آیه]]، بردگانی هستند که از [[ثروتمندان]] می‌خواهند آنها را خریده و [[آزاد]] کنند. ابن ابی الحدید، مدفوعون را در این [[کلام]]، [[سبیل الله]] می‌داند و می‌گوید: مراد [[مجاهدان]] [[فقیری]] هستند که از آنان به خاطر فقرشان تعبیر به مدفوعون شده؛ یعنی پرداخت شدگان. مدفوع و مدفَّع به معنای [[فقیر]] است؛ زیرا هر کس، آن را از خود دفع می‌کند و گفته شده آنان حاجیانی هستند که در [[حج]] مانده‌اند؛ چون از اتمام حج آنها [[دفاع]] شده است یا از بازگشت آنها به وطنشان حمایت شده است<ref>شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید، ج۱۵، ص۱۶۱.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳ (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۳]]، ص ۲۴۰ - ۲۴۲.</ref>