ویژگی‌های خلیفة الله در حدیث: تفاوت میان نسخه‌ها

از جمله شئونی که می‌توان برای [[خلیفه خدا]]، [[تصور]] و [[تبیین]] کرد و از [[روایات]] نیز می‌توان به آن [[دست]] یافت، [[شأن]] [[هدایتگری]] اوست. بر اساس آنچه راجع به مفهوم "[[هادی]]" در مباحث [[قرآنی]] بیان شد و در ادامه نوشتار نیز خواهد آمد، اگرچه [[خداوند متعال]] [[هادی]] بالاصالة است، و این [[شأن]] را به برخی [[بندگان]] خود نیز داده است. با توجه به اطلاق مفهوم [[خلیفة الله]]، روشن می‌شود که [[خلیفه خدا]] کسی است که [[جانشین خدا]] در کارهای او، از جمله امر [[هدایت]] است. اگرچه ملازمه میان دو مفهوم [[خلیفة الله]] و [[هادی]] به وضوح در [[روایات]] دیده نمی‌شود، با انضمام [[روایات]] به یکدیگر، این [[حقیقت]] [[تبیین]] شدنی است. نعمان بن سعد از [[امیر المؤمنین]]{{ع}} [[نقل]] می‌کند که فرمودند: "من [[حجت خدا]] و [[خلیفه خدا]] و [[راه خدا]] و باب خدایم"<ref>{{متن حدیث|أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ وَ أَنَا خَلِيفَةُ اللَّهِ وَ أَنَا صِرَاطُ اللَّهِ وَ أَنَا بَابُ اللَّهِ...}}. شیخ صدوق، الامالی، ص۳۵. گفتنی است، اگرچه تمام راویان این روایت ثقه نیستند، به دلیل وجود مضمون این روایت در روایات مستفیض و متعدد، که در ادامه نوشتار به آنها اشاره خواهد شد، به آن استناد شده است.</ref>.

به نظر می‌رسد، اینکه دو تعبیر {{متن حدیث|صِرَاطُ اللَّهِ}} و {{متن حدیث|بَابُ اللَّهِ}} پس از واژه [[خلیفة الله]] آمده‌اند، بیانگر [[ارتباط]] میان آن دو با این مفهوم است و به [[شأن]] [[هدایتگری]] [[امام]] اشاره دارد؛ با این تحلیل که [[هادی]] کسی است که [[راه]] رسیدن به [[خدا]] را به [[مردم]] نشان می‌دهد و باب وصول به اوست. از این‌رو، در روایتی صحیح از [[امام صادق]]{{ع}} [[نقل]] شده است که فرمود: "همانا [[امیر المؤمنین]]{{ع}} [[باب الله]] است که جز به وسیله او نمی‌توان به [[خدا]] رسید و [[راه]] رسیدن به خداست که هر کس غیر آن را بپیماید، هلاک خواهد شد و این [[حکم]] درباره یکایک [[امامان]] [[هدایتگر]] جاری است"<ref>{{متن حدیث|كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ{{ع}} بَابَ اللَّهِ الَّذِي لَا يُؤْتَى إِلَّا مِنْهُ وَ سَبِيلَهُ الَّذِي مَنْ سَلَكَ بِغَيْرِهِ هَلَكَ وَ كَذَلِكَ يَجْرِي الْأَئِمَّةُ الْهُدَى وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ}}. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۹۶-۱۹۷.</ref>. ایشان در روایتی دیگر، در این باره فرمودند: "همانا [[پیامبر اکرم]]{{صل}} [[باب الله]] است که جز به وسیله او نمی‌توان به [[خدا]] رسید و [[راه]] خداست که هر کس آن را بپیماید، به [[خدا]] خواهد رسید و [[امیر المؤمنین]]{{ع}} نیز پس از ایشان، چنین بود و این [[حکم]] در مورد یکایک [[ائمه]] جاری است"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} بَابُ اللَّهِ الَّذِي لَا يُؤْتَى إِلَّا مِنْهُ وَ سَبِيلُهُ الَّذِي مَنْ سَلَكَهُ وَصَلَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ كَذَلِكَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ{{ع}} مِنْ بَعْدِهِ وَ جَرَى لِلْأَئِمَّةِ{{ع}} وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ}}. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۹۷-۱۹۸.</ref>. همچنین ایشان فرمودند: "[[اوصیا]] همان ابواب خدایند که از آنها به [[خدا]] رسیده خواهد شد و اگر آنها نبودند، [[خداوند]] شناخته نمی‌شد"<ref>{{متن حدیث|الْأَوْصِيَاءُ هُمْ أَبْوَابُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّتِي يُؤْتَى مِنْهَا وَ لَوْلَاهُمْ مَا عُرِفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ}}. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۹۳.</ref>.

===[[ولایت تکوینی]]===

بر اساس روایاتی که پیش‌تر [[نقل]] شد، [[خلافت الهی]] که از [[حضرت آدم]]{{ع}} آغاز شده، به [[امامان]]{{عم}} رسیده است؛ از این‌رو، می‌توان تمام آنچه برای [[خلفای الهی]]، در مباحث [[قرآنی]]، [[ثابت]] شد، برای ایشان نیز ثابت شده دانست. اگر به [[حضرت عیسی]]{{ع}} [[توانایی]] [[تصرف]] در کائنات، حتی زنده کردن [[مردگان]]، داده شد، از باب [[مقام]] خلیفة اللهی اوست. [[امام]] [[خلیفة الله]] است و بر اساس [[روایات معتبر]]، [[خداوند متعال]] حتی [[قدرت]] زنده کردن [[مردگان]] را نیز به او می‌دهد؛ چنان‌که به [[خلیفه]] خود، [[حضرت عیسی]]{{ع}} داده بود<ref>ر.ک: محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات، {{عربی|باب في أن الأئمة{{عم}} أحيوا الموتى بإذن الله تعالى‏}}، ص۲۷۲-۲۷۴؛ محمد بن یعقوب کلینی، ‌الکافی، ج۳، ص۴۷۹؛ محمد بن جریر طبری (شیعی)، دلائل الامامة، ص۱۳۲؛ علی بن عیسی اربلی، کشف الغمة، ج۲، ص۱۹۷؛ ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل ابی طالب، ج۴، ص۳۰۱؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۴۷، ص۷۹.</ref>.

از سوی دیگر، [[خلیفة الله]] [[علم به اسماء]] را از [[خداوند]] فرا می‌گیرد؛ همان اسمایی که برخورداری از آنها [[توانایی]] [[تصرف]] در کائنات را در [[اختیار]] می‌نهد. [[امامان]] [[پاک]]{{عم}} نیز در بیاناتشان از بهره‌مندی خود از [[اسم اعظم]] [[الهی]] سخن به میان آورده‌اند؛ چنان‌که [[امام باقر]]{{ع}} به [[جابر]] فرمود: "به [[راستی]] [[اسم اعظم]] [[خدا]] ۷۳ حرف است و همانا یک حرف از آن را [[آصف]] داشت و آن را به زبان آورد و [[زمین]] میان او و میان [[تخت بلقیس]] به هم درنوردید تا آن تخت به دستش رسید و سپس [[زمین]] به حال خود برگشت؛ این کار در کمتر از چشم بر هم زدن انجام شد؛ در حالی که ۷۲ حرف از [[اسم اعظم]] نزد ماست و یک حرف از آن مخصوص خداست که برای خویش درعلم [[غیب]] [[برگزیده]] است"<ref>{{متن حدیث|عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ{{ع}} قَالَ: إِنَّ اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ عَلَى ثَلَاثَةٍ وَ سَبْعِينَ حَرْفاً- وَ إِنَّمَا كَانَ عِنْدَ آصَفَ مِنْهَا حَرْفٌ وَاحِدٌ فَتَكَلَّمَ بِهِ فَخُسِفَ بِالْأَرْضِ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ سَرِيرِ بِلْقِيسَ حَتَّى تَنَاوَلَ السَّرِيرَ بِيَدِهِ ثُمَّ عَادَتِ الْأَرْضُ كَمَا كَانَتْ أَسْرَعَ مِنْ طَرْفَةِ عَيْنٍ وَ نَحْنُ عِنْدَنَا مِنَ الِاسْمِ الْأَعْظَمِ اثْنَانِ وَ سَبْعُونَ حَرْفاً وَ حَرْفٌ وَاحِدٌ عِنْدَ اللَّهِ تَعَالَى اسْتَأْثَرَ بِهِ فِي عِلْمِ الْغَيْبِ عِنْدَهُ}}. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۳۰. گفتنی است، اگرچه این روایت به خودی خود به دلیل وجود شریس الوابشی که مجهول الحال است، معتبر نیست، به همین مضمون، روایات متعدد و مستفیض وجود دارد که از طریق تراکم ظنون، موجب اطمینان نسبی نسبت به صدور این محتوا از ائمه{{عم}} می‌شود. ر.ک: محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات، ص۲۰۸-۲۱۷؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۲۹-۲۳۰.</ref>.

===[[برخورداری از علم ویژه]]===

از طریق تحلیل [[عقلی]] می‌توان گفت: [[خلیفه خدا]] باید عالم به [[علم الهی]] و [[خطاناپذیر]] نسبت به امور و مسائلی باشد که [[خداوند متعال]] بر عهده او نهاد است؛ بدین بیان که اگر [[خداوند متعال]] کسی را [[جانشین]] خود می‌سازد، لازم است به حسب حوزه مسئولیتی که به وی داده است، امکانات لازم را نیز به او داده باشد. از این‌رو، اگر کسی به طور مطلق [[جانشین]] و [[نماینده]] [[خدا]] روی [[زمین]] و میان آفریده‌های او باشد، بدین معناست که او محل مراجعه آفریدگان و پاسخ‌گوی نیازهای آنها‌ست؛ به گونه‌ای که مراجعه به وی همچون مراجعه به خود [[حضرت]] [[باری تعالی]] است؛ از این‌رو، [[سخن]] او سخن [[خدا]] و [[امر و نهی]] او نیز [[امر و نهی]] [[خداوند]] است. چنین تحلیلی از مفهوم [[خلیفه]]، لازمه‌اش آن است که [[خلیفه خدا]] [[علوم]] لازم برای پاسخ‌گویی به نیازهای آفریدگان را داشته باشد؛ از این‌رو، [[علم]] و [[دانش]] وی باید [[الهی]] و [[خطاناپذیر]] باشد، به گونه‌ای که [[مرجع]] [[علمی]] [[بندگان]] [[خداوند]] قرار گیرد. در این باره، [[ابان بن تغلب]]، به طریقی صحیح<ref>سند روایت در نسخه‌های کنونی کتاب بصائر الدرجات چنین است: {{عربی|حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى عَنْ عُبَيْدٍ قَالَ حَدَّثَنَا النَّضْرُ بْنُ سُوَيْدٍ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ}}. ابان بن تغلب و نضر بن سوید، هر دو از راویان جلیل القدر شیعی به شمار می‌آیند. ر.ک: احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۱۰؛ محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، ص۳۴۵. به نظر می‌آید، محمد بن عیسی همان محمد بن عیسی بن عبید است که به اشتباه در نسخه‌های کنونی کتاب بصائر به صورت «محمد بن عیسی عن عبید» نوشته شده است؛ بدین دلیل که در میان کسانی که از نظر بن سوید روایت نقل کرده‌اند، نامی از «عبید» به چشم نمی‌خورد، اما «محمد بن عیسی بن عبید» در زمره آنهاست؛ ضمن آن‌که از جمله کسانی که محمد بن عیسی بن عبید از آنها روایت نقل کرده است، نضر بن سوید است. ر.ک: سید ابوالقاسم موسوی خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲۰، ص۱۶۷. افزون بر آن، عنوان «عبید» بر ۴۸ راوی اطلاق شده است که در میان هیچ یک از ایشان، کسی که محمد بن عیسی از او روایتی نقل کرده یا آن‌که او از نضر بن سوید روایت نقل کرده باشد، وجود ندارد. ر.ک: سید ابوالقاسم موسوی خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۵۰-۶۸. اینک با توجه به آن‌که محمد بن عیسی بن عبید از راویان جلیل القدر امامی به شمار می‌آید (ر.ک: احمد بن علی نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۳۳)، به وثاقت روایت مزبور اطمینان حاصل می‌شود.</ref>، [[نقل]] می‌کند که روزی [[خدمت]] [[امام صادق]]{{ع}} شرفیاب شد، در حالی که مردی از [[کوفه]] نیز در محضر ایشان بود. [[مرد]] [[کوفی]] موظف بود [[مالی]] را [[خدمت]] [[امام]] برساند، اما او [[وظیفه]] خود را انجام نداده و در [[حقیقت]]، آن [[مال]] را [[پنهان]] کرده بود. [[امام]]{{ع}} به وی یادآور شد که او [[مال]] را برده و [[مال]] گم نشده است؛ اما [[فرد]] [[کوفی]] به [[خداوند]] قسم یاد کرد که چنین نکرده است. [[امام]]{{ع}} به [[ابان بن تغلب]] و زیاد رو کرد و فرمود:

{{متن حدیث|أَنْتَ يَا أَبَانُ وَ أَنْتَ يَا زِيَادُ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ كُنْتُمَا أُمَنَاءَ اللَّهِ وَ خَلِيفَتَهُ فِي الْأَرْضِ وَ حُجَّتَهُ عَلَى خَلْقِهِ مَا خَفِيَ عَلَيْكُمَا مَا صَنَعَ بِالْمَالِ فَقَالَ الرَّجُلُ عِنْدَ ذَلِكَ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَدْ فَعَلْتُ وَ أَخَذْتُ الْمَالَ}}<ref>محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات، ص۱۲۲.</ref>. "تو ای ابان و تو ای زیاد! به [[خدا]] [[سوگند]]، اگر شما امینان [[خدا]] و [[خلیفه]] او روی [[زمین]] و [[حجت]] او بر خلقش بودید، بر شما مخفی نمی‌ماند که چه بر سر آن [[مال]] آمده است". پس از آن، [[مرد]] [[کوفی]] به خطای خود [[اذعان]] کرد. در [[حقیقت]]، این [[روایت]] بیانگر رابطه میان [[مقام]] خلیفة اللهی و [[علم الهی]] به امور [[بندگان]] [[خداوند]] است.

در [[تأیید]] مضمون فوق، می‌توان به [[روایت]] دیگری از [[امام صادق]]{{ع}} نیز استناد کرد. ایشان به [[عبد]] العزیز صائغ فرمودند: "آیا چنین [[فکر]] می‌کنی که [[خداوند]] کسی را به عنوان جلودار بر [[بندگان]] قرار می‌دهد و خلیفه‌ای را بر آنها می‌گمارد که چیزی از امورشان را بر او مخفی می‌دارد؟"<ref>محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات، ص۱۲۲. این روایت با سند دیگری نیز نقل شده است. ر.ک: محمد بن حسن طوسی، الامالی، ص۴۴۳-۴۴۴.</ref>

===[[عصمت]]===

[[عصمت]] [[خلیفة الله]] بر اساس تحلیل [[عقلی]] و بیان [[نقلی]] تبیین‌پذیر است؛ ضمن آن‌که می‌توان این مسئله را در دو حوزه [[عصمت از اشتباه]] در [[تبیین دین]] و نیز [[عصمت از گناهان]] بررسی کرد.

*'''[[عصمت از اشتباه]] در [[تبیین دین]]''': با تحلیل [[عقلی]] می‌توان گفت اگر [[خلیفة الله]] [[جانشین خدا]] روی [[زمین]] است، مسئولیت‌هایی دارد که یکی از آنها [[هدایت]] انسان‌هاست و اگر [[هدایت]] [[انسان‌ها]] از طریق عرضه معارفی است که [[دین]] نامیده می‌شود و به وسیله آنها [[انسان]] [[راه]] [[رسیدن به کمال]] را می‌آموزد، لازم است [[خلیفة الله]] در [[تبیین معارف]] [[دینی]] [[معصوم]] از [[اشتباه]] باشد و در غیر این صورت، نمی‌تواند [[مسئولیت]] خود را انجام دهد.

===[[افضلیت]]===

چنان‌که پیش‌تر اشاره شد، [[خلیفه]] باید [[برترین]] [[مردم]] باشد؛ چرا که [[قبیح]] است [[خداوند]] [[فرد]] [[مفضول]] را با وجود [[فرد]] [[افضل]]، [[نماینده]] و [[جانشین]] خود گرداند. در این باره، [[پیامبر اکرم]]{{صل}} فرمودند: {{متن حدیث|إِنَّ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ{{ع}} خَلِيفَةُ اللَّهِ وَ خَلِيفَتِي... وَ خَيْرُ أُمَّتِي أَجْمَعِينَ}}<ref>شیخ صدوق، الامالی، ص۲۰۳. گفتنی است، روایت یاد شده، اگرچه در مقام تبیین ملازمه میان مقام خلیفة اللهی نیست، بر افضلیت خلیفة الله تأکید دارد.</ref>. "همانا [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} [[خلیفه خدا]] و [[خلیفه]] من است... و او [[برترین]] [[فرد]] میان تمام [[امت]] من است".

===[[منصوب بودن به نصب الهی]]===

با تحلیلی [[عقلی]] می‌توان گفت، از آنجا که [[خلیفة الله]] [[جانشین خداوند]] در کارهایش است، [[باری تعالی]] خود باید او را برگزیند؛ به دیگر بیان، [[خداوند متعال]] مسئولیتی بر عهده [[جانشین]] و [[خلیفه]] خود نهاده است، که [[آدمیان]] توان تشخیص کسی را ندارند که [[شایسته]] و بایسته این [[مسئولیت]] باشد. بر اساس [[آیه]] سی‌ام [[سوره بقره]]، نه تنها [[انسان‌ها]]، که [[فرشتگان الهی]] نیز نمی‌توانند برای [[خداوند متعال]] [[جانشین]] [[تعیین]] کنند؛ چرا که [[خلیفه خدا]] شرایطی دارد که تنها [[خداوند]] از وجود داشتن یا نداشتن آن، در موجودی [[آگاه]] است<ref>{{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ}} «و (یاد کن) آنگاه را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: می‌خواهم جانشینی در زمین بگمارم، گفتند: آیا کسی را در آن می‌گماری که در آن تباهی می‌کند و خون‌ها می‌ریزد در حالی که ما تو را با سپاس، به پاکی می‌ستاییم و تو را پاک می‌شمریم؛ فرمود: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید» سوره بقره، آیه ۳۰.</ref>؛ از این‌رو، آن‌گاه که [[مفضل بن عمر]] از [[امام صادق]]{{ع}} راجع به [[آیه]] {{متن قرآن|وَجَعَلَهَا كَلِمَةً بَاقِيَةً فِي عَقِبِهِ}}<ref>«و همین را  سخنی پاینده در میان فرزندان (آینده) خویش قرار داد باشد که آنان (بدان) بازگردند» سوره زخرف، آیه ۲۸.</ref> سؤال کرد، [[امام]] فرمودند: مقصود از آن "[[امامت]]" است که [[خداوند]] آن را در [[نسل]] [[امام حسین]]{{ع}} تا [[روز قیامت]] قرار داد؛ آن‌گاه فرمودند: {{متن حدیث|إِنَّ الْإِمَامَةَ خِلَافَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَيْسَ لِأَحَدٍ أَنْ يَقُولَ لِمَ جَعَلَهَا اللَّهُ فِي صُلْبِ الْحُسَيْنِ دُونَ صُلْبِ الْحَسَنِ لِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَكِيمُ فِي أَفْعَالِهِ}}<ref>شیخ صدوق، معانی الاخبار، ص۱۲۶-۱۲۷؛ شیخ صدوق، الخصال، ج۱، ص۳۰۴؛ شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۳۵۸.</ref>؛ "همانا [[امامت]]، خلافت [[خداوند]] (عزّ و جل) است و کسی [[حق]] ندارد بگوید: چرا [[خداوند]] آن را در صلب [[امام حسین]]{{ع}} و نه [[امام حسن]]{{ع}}، قرار داد؛ چرا که [[خداوند]] در کارهای خود [[حکیم]] است".

در این [[روایت]]، [[امام صادق]]{{ع}} به مسئله [[نصب]] و [[جعل]] الهیِ [[منصب]] خلیفة اللهی تصریح کرده‌اند؛ بدین بیان که چون [[خلیفه خدا]]، در [[حقیقت]]، متصدی کارهای [[خداوند]] است و تنها خداست که از کارهای خود و چگونگی انجام آن و شرایط لازم برای تحقق آن [[آگاه]] است، خود او نیز جانشینش را [[تعیین]] می‌کند. اساساً اینکه [[مردم]] بخواهند برای [[خداوند متعال]] [[جانشین]] و [[نماینده]] [[انتخاب]] کنند، امری بی‌معنا خواهد بود. در [[حقیقت]]، بیان [[امام صادق]]({{ع}}) [[تأیید]] تحلیل عقلی‌ای است که در سطور پیشین بیان شد.

[[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} نیز در این باره، به [[امیر المؤمنین]]{{ع}} فرمودند: "همانا [[خداوند متعال]]... من و تو را برگزید و مرا برای [[نبوت]] و تو را برای [[امامت]] [[اختیار]] کرد... تو [[حجت خدا]] بر [[خلق]] او و امینش بر سرّ او و [[خلیفه]] او بر بندگانش هستی"<ref>شیخ صدوق، الامالی، ص۹۵-۹۶؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا{{ع}} ج۱، ص۲۹۷؛ شیخ صدوق، فضائل الاشهر الثلاثة، ص۷۷.</ref>.

===نتیجه‌گیری===

==منابع==