خشوع در معارف دعا و زیارات: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

این دو ریشه در واژگان [[قرآن کریم]] نیز به کار رفته است که به نظر می‌رسد آنها را می‌توان در دو دسته کلی اصلی جای داد: "خشوع ذلیلانه [[اخروی]] گنه‌کاران" در برابر "خشوع مؤمنانه در [[دنیا]]". دسته نخست حاوی آیاتی است که [[خواری]] و [[ذلت]] ناباوران در بستر مواجهه با [[عذاب الهی]] یا [[آخرت]] و مقام‌های آن را یادآور می‌شود<ref>{{متن قرآن|يَوْمَئِذٍ يَتَّبِعُونَ الدَّاعِيَ لَا عِوَجَ لَهُ وَخَشَعَتِ الْأَصْوَاتُ لِلرَّحْمَنِ فَلَا تَسْمَعُ إِلَّا هَمْسًا}} «در این روز (همگان) از فراخواننده پیروی می‌کنند که (در کار خویش) هیچ کژی ندارد و صداها در برابر (خداوند) بخشنده فرو می‌افتند چنان که جز نوای آرامی (از نفس‌ها) نمی‌شنوی» سوره طه، آیه ۱۰۸؛ {{متن قرآن|وَتَرَاهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا خَاشِعِينَ مِنَ الذُّلِّ يَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِيٍّ وَقَالَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلَا إِنَّ الظَّالِمِينَ فِي عَذَابٍ مُقِيمٍ}} «و می‌بینی که آنان را بر آن (دوزخ) عرضه می‌دارند در حالی که از خواری خاکسارند، از زیر چشم می‌نگرند، و مؤمنان می‌گویند: زیانکاران آنانند که در روز رستخیز به خود و کسان خویش زیان رسانده‌اند، آگاه باشید که ستمگران در عذابی دیرپایند» سوره شوری، آیه ۴۵؛ {{متن قرآن|خُشَّعًا أَبْصَارُهُمْ يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدَاثِ كَأَنَّهُمْ جَرَادٌ مُنْتَشِرٌ}} «با چشمانی فروافتاده از گورها بیرون می‌آیند گویی ملخ‌هایی پراکنده‌اند» سوره قمر، آیه ۷؛ {{متن قرآن|خَاشِعَةً أَبْصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ وَقَدْ كَانُوا يُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ وَهُمْ سَالِمُونَ}} «در حالی که دیدگانشان (از شرم و ترس) بر زمین دوخته است (گرد) خواری (چهره) آنان را می‌پوشاند و (پیش‌تر هم) در حالی که تندرست بودند به سجده کردن فرا خوانده می‌شدند (و سجده نمی‌کردند)» سوره قلم، آیه ۴۳؛ {{متن قرآن|خَاشِعَةً أَبْصَارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ذَلِكَ الْيَوْمُ الَّذِي كَانُوا يُوعَدُونَ}} «در حالی که دیدگانشان (از شرم و ترس) بر زمین دوخته، (گردی از) خواری (سراپای) آنان را پوشانده است. این روزی است که به آنان وعده می‌دادند» سوره معارج، آیه ۴۴؛ {{متن قرآن|أَبْصَارُهَا خَاشِعَةٌ}} «و دیدگان آنها فرو افتاده‌اند،» سوره نازعات، آیه ۹؛ {{متن قرآن|وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ}} «رخساره‌هایی در آن روز خاکسارند،» سوره غاشیه، آیه ۲.</ref>. و بخش دیگر نیز آیاتی را در بر می‌گیرد که به [[تواضع ممدوح]] [[مؤمنین]] در برابر [[خداوند متعال]] در [[دنیا]] دلالت دارد<ref>{{متن قرآن|وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ}} «از شکیبایی و نماز یاری بجویید و بی‌گمان این کار جز بر فروتنان دشوار است» سوره بقره، آیه ۴۵؛ {{متن قرآن|وَإِنَّ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ خَاشِعِينَ لِلَّهِ لَا يَشْتَرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَئِكَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ}} «و بی‌گمان برخی از اهل کتاب کسانی هستند که به خداوند و به آنچه برای شما و برای آنها فرو فرستاده‌اند، ایمان دارند؛ برای خداوند فروتنی می‌ورزند و آیات خداوند را به بهای کم نمی‌فروشند؛ آنانند که پاداششان نزد پروردگار آنهاست؛ بی‌گمان خداوند حسابرس سریع است» سوره آل عمران، آیه ۱۹۹؛ {{متن قرآن|وَيَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ يَبْكُونَ وَيَزِيدُهُمْ خُشُوعًا}} «و با روی بر زمین می‌افتند، می‌گریند و (قرآن) بر فروتنی آنان می‌افزاید» سوره اسراء، آیه ۱۰۹؛ {{متن قرآن|فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ يَحْيَى وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِينَ}} «آنگاه او را پاسخ گفتیم و یحیی را به او بخشیدیم و همسرش را برای او شایسته گرداندیم زیرا آنان به کارهای نیک می‌شتافتند و ما را به امید و بیم می‌خواندند و در برابر ما فروتن بودند» سوره انبیاء، آیه ۹۰؛ {{متن قرآن|الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ}} «همانان که در نماز خویش فروتنند» سوره مؤمنون، آیه ۲؛ {{متن قرآن|إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِينَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِينَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِينَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِينَ وَالْخَاشِعَاتِ...}} «بی‌گمان خداوند برای مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان مؤمن و مردان و زنان فرمانبردار و مردان و زنان راست‌گفتار و مردان و زنان شکیبا و مردان و زنان فرمانبردار و مردان و زنان بخشنده و مردان و زنان روزه‌دار و مردان و زنان پاکدامن و مردان و زنانی که خداوند را بسیار یاد می‌کنند، آمرزش و پاداشی سترگ آماده کرده است» سوره احزاب، آیه ۳۵؛ {{متن قرآن|أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ}} «آیا هنگام آن نرسیده است که دل‌های مؤمنان از یاد خداوند و از آنچه از سوی حق فرو فرستاده شده است فروتنی یابد و مانند کسانی نباشند که پیش از این به آنان کتاب (آسمانی) دادند اما روزگار بر آنان به درازا کشید و دل‌هاشان سخت شد و بسیاری از آنان بزهکار بودند؟» سوره حدید، آیه ۱۶.</ref>. [[احادیث ائمه]] {{عم}} جزئیات بیشتری را در مورد کیفیت این [[خشوع]] مؤمنانه، به ویژه در مورد [[عبادات]] [[الهی]] و [[مناسک دینی]]، در [[اختیار]] می‌گذارد<ref>برای نمونه نک: کافی، ج۲، ص۴۹۷ و ج۳، ص۲۹۹، ۳۰۱، و ج۴، ص۴۰۱ و من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۳۰۰.</ref>. از [[تأمل]] در این مجموعه به نظر می‌رسد که اساس "خشوع مؤمنانه" بایستی در [[قلب]] [[انسان]] باورمند باشد و اعضا و جوارح با آن [[همراهی]] کنند. احتمالاً بر همین مبنا، فزونی "[[خشوع]] [[جسد]]" بر "[[خشوع قلبی]]" نوعی [[نفاق]] برشمرده شده<ref>کافی، ج۲، ص۳۹۶.</ref> و "[[قلب]] [[خاشع]]" یکی از والاترین مواهب [[الهی]] معرفی شده است که خیر [[دنیا]] و [[آخرت]] را برای [[انسان]] [[مسلمان]] در پی دارد<ref>کافی، ج۵، ص۳۲۷.</ref> و از [[زبان]] [[ائمه]] {{عم}} بارها این [[دعا]] [[نقل]] شده است که از قلب بدون خشوع (قلب لا یخشع) باید به [[خدا]] [[پناه]] برد<ref>برای نمونه نک: دعای امام سجاد {{ع}} در: الاقبال، ج۱، ص۷۶ (دعای ابوحمزه ثمالی).</ref>.

به موضوع خشوع و [[خضوع]] در برابر [[خداوند متعال]] در [[صحیفه سجادیه]] نیز بارها اشاره شده است. بدین شکل که [[امام سجاد]] {{ع}} [[مرجع]] خضوع و خشوع [[حقیقی]] همه [[آفریدگان]] را خداوند متعال معرفی می‌کند<ref>نیایش چهل‌و‌هفتم.</ref> و لذا اظهار خضوع برای درخواست از غیر او را امری مذموم برمی‌شمارد که انسان را "مستحق [[خذلان]] و منع و [[اعراض]]" الهی می‌کند<ref>نیایش بیستم.</ref>. از همین رو [[امام]] به ما می‌آموزد که انسان [[گنهکار]]، هر اندازه هم که سنگین بار باشد، باید پیش از آنکه به [[عذاب اخروی]] [[مبتلا]] شود- که [[تضرع]] و ترحم‌جویی و خشوع و [[تسلیم]] در سبک شدنش اثر نمی‌کند<ref>نیایش سی‌و‌دوم.</ref>- خودش در دار دنیا به سوی خدای خویش روی آورد و با کمال تسلیم در حالی که به [[یقین]] می‌داند هیچ مانعی و هیچ پناهی جز [[خدای متعال]] ندارد، با کمال [[فروتنی]] در برابر او بایستد؛ امیدوارانه و شرمسارانه با او [[نجوا]] کند و [[راز]] [[دل]] گوید: {{متن حدیث|وَ هَا أَنَا ذَا بَيْنَ يَدَيْكَ صَاغِراً ذَلِيلًا خَاضِعاً خَاشِعاً خَائِفاً، مُعْتَرِفاً بِعَظِيمٍ مِنَ الذُّنُوبِ تَحَمَّلْتُهُ، وَ جَلِيلٍ مِنَ الْخَطَايَا اجْتَرَمْتُهُ، مُسْتَجِيراً بِصَفْحِكَ‏، لَائِذاً بِرَحْمَتِكَ، مُوقِناً أَنَّهُ لَا يُجِيرُنِي مِنْكَ مُجِيرٌ، وَ لَا يَمْنَعُنِي مِنْكَ مَانِعٌ}}؛ «این منم که در برابر تو ایستاده‌ام، [[خوار]] و [[ذلیل]] و [[خاضع]] و خاشع و خائف و معترف به [[گناهان]] بزرگی که بارش را بر دوش می‌کشم و خطاهای عظیمی که مرتکب شده‌ام. در سایه [[عفو]] تو خزیده‌ام و به جوار [[رحمت]] تو [[پناه]] جسته‌ام و به [[یقین]] می‌دانم که کسی مرا از تو زنهار نخواهد داد و کس مرا از [[کیفر]] تو در [[امان]] نخواهد داشت»<ref>نیایش چهل‌و‌هفتم و نک: نیایش پنجاهم.</ref>.

== منابع ==

== پانویس ==

[[رده:خشوع]]