ابوحنیفه: تفاوت میان نسخه‌ها

==مقدمه==

وی در [[جوانی]] به [[شغل]] ابریشم‌فروشی [[اشتغال]] داشته است و چنان که برخی منابع ذکر کرده‌اند دکان وی در دار [[عمرو بن حریث]] [[شهرت]] داشته است<ref>تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۲۶.</ref>. او سال‌های نخست کسب [[دانش]] را در کوفه به سر برد و از محضر [[دانشمندان]] این [[شهر]] بهره جست. [[خطیب]] [[بغدادی]] [[نقلی]] را از ابوحنیفه ذکر می‌کند که وی در آن از [[عزم]] و [[اقدام]] به آموختن [[قرآن کریم]]، [[ادب]] [[عرب]]، [[کلام]] و [[فقه]] در سال‌های نوجوانی و جوانی سخن می‌گوید و تصریح می‌کند که دانش فقه از همه [[علوم]] سودمندتر است<ref>تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۳۲- ۳۳۳.</ref>. او حتی در این دوران مدتی [[همنشین]] و ملازم [[حماد بن عمر بن یونس]]، مشهور به حماد عجرد، شاعر [[کوفی]] بوده است<ref>الأغانی، ج۱۴، ص۴۷۴؛ البصائر و الذخائر، ج۳، ص۴۱.</ref>. جالب توجه آنکه ابن‌خلکان ضمن بررسی زندگی‌نامه حماد عجرد اشاره می‌کند که یکی از [[ائمه]] کبار با وی همنشین بوده است، اما از ذکر نام وی ابا می‌کند<ref>وفیات الأعیان، ج۲، ص۲۱۱.</ref> و معلوم است که این را کسر شأنی برای ابوحنیفه می‌دانسته است. ابوحنیفه استادان بسیاری را در دوران تحصیل خود در [[کوفه]] [[ملاقات]] کرده که از آنان می‌توان به [[حماد بن ابی‌سلیمان]]، [[محارب بن دثار]] و [[عطیة بن سعد عوفی]] اشاره کرد<ref>تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۲۵؛ وفیات الأعیان، ج۵، ص۴۰۶.</ref>. در میان استادان ابوحنیفه در کوفه، کسی که بیش از همه بر وی تأثیر گذاشت، حماد بن ابی‌سلیمان بود. او علاقه و ارادت بسیاری بدین استاد داشت و هجده سال ملازم محضرش بود و با خود [[عهد]] کرده بود تا حماد زنده است از وی جدا نشود<ref>سیر أعلام النبلاء، ج۶، ص۳۹۸.</ref>. حتی از وی چنین نقل شده است: پس از [[مرگ]] حماد در هر نمازی که خواندم برای وی از [[خداوند]] [[طلب]] [[مغفرت]] نمودم<ref>تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۳۴.</ref>. او در دیگر [[بلاد اسلامی]] نیز از محضر برخی از [[دانشمندان]] استفاده کرد؛ در [[بصره]] از [[قتادة بن دعامة سدوسی]] و [[مالک بن دینار]] و در [[حجاز]] از [[امام]] محمدباقر{{ع}}، [[عبدالرحمن بن هرمز اعرج]]، [[محمد بن منکدر]]، [[ابن‌شهاب زهری]]، [[عمرو بن دینار]] و [[ابوالزبیر مکی]]<ref>تهذیب الکمال، ج۲۹، ص۴۱۸-۴۲۰.</ref>. هر چند قول مشهور آن است که ابوحنیفه از جمله [[شاگردان امام صادق]]{{ع}} بوده است<ref>تاریخ بناکتی، ص۱۴۰.</ref> و [[شیخ طوسی]] نیز وی را در زمره [[اصحاب]] ایشان به شمار آورده<ref>رجال الطوسی، ص۳۱۵.</ref>، نحوه [[مواجهه]] ابوحنیفه با آن [[حضرت]] چنین نمی‌نماید که او ایشان را استاد خود می‌دانسته است. در منابع آمده است که او در [[زمان]] [[امام باقر]]{{ع}} نیز [[شهرت]] قابل توجهی داشته است و به ایشان متذکر شده که اگر چنان که برخی پیروانشان می‌گویند، خود را “امام” نمی‌دانند، این مطلب را به [[سمع]] دیگران برسانند<ref>المناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۱۹۹؛ بحار الأنوار، ج۴۶، ص۳۵۶.</ref>. از این گونه مواجهه‌ها می‌توان گونه‌ای [[رقابت]] در گفتار و [[رفتار]] را حتی با [[امام باقر]]{{ع}} ملاحظه کرد، چه رسد به [[امام صادق]]{{ع}} که از نظر [[سنی]] نیز سه سال از وی کوچک‌تر بود. چنان که [[کلینی]] از [[امام کاظم]]{{ع}} نقل کرده، ابوحنیفه حتی خود را هماورد [[امام علی]]{{ع}} می‌دانسته و می‌گفته: [[علی بن ابی‌طالب]] چنین گفته و من چنین می‌گویم. [[امام]] او را به خاطر این هماوردی [[لعنت]] می‌کند<ref>الکافی، ج۱، ص۵۶.</ref>. به هر حال، [[تعارض]] وی در میان [[ائمه]] بیشتر با امام صادق{{ع}} بوده است و برخی منابع آن را به [[دستور]] [[منصور عباسی]] می‌دانند، چون می‌خواست تا از طریق [[مناظره]] و طرح مسائل دشوار، [[حضرت]] را کم‌مایه جلوه دهد<ref>تاریخ ألفی، ج۲، ص۱۳۰۱- ۱۳۰۲، بحار الأنوار، ج۴۷، ص۲۱۷.</ref>. حتی اگر ابوحنیفه، چنان که برخی منابع گفته‌اند، روایاتی نیز از ایشان شنیده باشد<ref>تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۶۸.</ref>، استفاده‌اش را نمی‌توان از سنخ نقل [[شاگرد]] از استاد دانست، بلکه از سنخ نقل اقران از یکدیگر است. سخن مشهور {{عربی|لو لا السنتان لهلك النعمان}} نیز که در برخی منابع متأخر نقل شده است<ref>مختصر التحفة الإثنی عشریة، ص۸.</ref> در این زمینه به هیچ وجه قابل [[اعتماد]] نیست، زیرا اولاً این سخن در منابع دست اول ذکر نشده و به [[درستی]] مشخص نیست که نقل‌کنندگانش آن را از چه منبعی ذکر کرده‌اند و ثانیاً دلالت روشنی ندارد و می‌تواند مراد آن افراد دیگری از جمله [[زید بن علی]] باشد که ابوحنیفه به وی ارادت آشکاری داشته است. بررسی مناظرات فیمابین نیز به خوبی تعارض جدی [[اعتقادات]] طرفین را می‌نماید. مواجهه ائمه{{عم}} و [[اصحاب]] ایشان نیز بیانگر عدم [[مقبولیت]] وی نزد ایشان بوده است. هر چند وی را در شمار [[شاگردان امام باقر]]{{ع}} دانسته‌اند، چنان که از برخی [[روایات]] استفاده می‌شود، [[امام]] به وی اعتمادی نداشته و از وی دوری می‌گزیده و [[مصاحبت]] وی را خوش نمی‌داشته است و او نیز متقابلاً در [[متابعت]] امام نبوده است<ref>المناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۱۹۹؛ بحارالأنوار، ج۲۶، ص۳۵۶.</ref>. مناظرات متعددی میان ابوحنیفه و [[امام صادق]]{{ع}} در گرفته که در همه آنها ابوحنیفه [[شکست]] را پذیرفته است<ref>علل الشرایع، ج۱، ص۸۹؛ الأخبار الموفقیات، ص۷۶.</ref>. در برخی موارد امام صادق{{ع}} صراحتاً به خطاهای [[علمی]] وی اشاره کرده و خود گفته‌های او را تصحیح نموده است. [[تعبیر خواب]] [[محمد بن مسلم]] توسط ابوحنیفه از این موارد است که [[کلینی]] [[روایت]] آن را ذکر کرده است<ref>الکافی، ج۸، ص۲۹۲.</ref>. ابوحنیفه در [[زمان]] خردسالی [[امام کاظم]]{{ع}} گفت‌و‌گوهایی با آن [[حضرت]] داشته و کوشیده که ایشان را از نظر علمی ارزیابی کند. از [[امام رضا]]{{ع}} نقل شده که روزی ابوحنیفه از نزد امام صادق{{ع}} خارج شد و در [[راه]] با امام کاظم{{ع}} برخورد کرد و از ایشان پرسید: [[معصیت]] از چه کسی صادر می‌شود؟ حضرت به وی فرمود: از سه حالت خارج نیست: یا از [[خداوند]] سر می‌زند، که چنین نیست و اصلاً [[شایسته]] نیست شخص [[کریم]] بنده‌اش را به سبب کاری که نکرده [[عذاب]] کند، و یا از [[خدا]] و [[بنده]] هر دو با هم سر می‌زند، و این نیز شایسته نیست که [[شریک]] [[قوی]] به شریک [[ضعیف]] [[ظلم]] کند، و یا اینکه از بنده سر می‌زند که همین گونه نیز هست. اگر خدا عقابش کند، پس به سبب [[گناه]] او است و اگر از او درگذرد، از روی [[جود]] و کرمش خواهد بود<ref>عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۱۳۸.</ref>. گویی ابوحنیفه [[رفتار]] خود با [[امام باقر]] و امام صادق{{عم}} را با امام کاظم{{ع}} نیز ادامه می‌دهد و [[دوست]] داشته که [[برتری]] خود را بدیشان بنماید و در بحث و [[جدال]] از ایشان پیشی گیرد. غیر از مورد پیش‌گفته، در برخی موارد دیگر نیز در صدد بر می‌آید ایشان را در سنین [[کودکی]] [[امتحان]] و [[آزمایش]] کند<ref>إثبات الوصیة، ص۱۹۱- ۱۹۲؛ الاحتجاج، ج۲، ص۳۸۷- ۳۸۸؛ الفصول المختارة، ص۷۲.</ref>. جدا از [[ائمه معصوم]]{{عم}}، برخی از [[اصحاب]] ایشان نیز در مواجهه با ابوحنیفه رویکردی انتقادی داشتند و مواضع وی را [[نقد]] می‌‌کردند. یکی از کسانی که با وی از موضعی انتقادی سخن گفته، [[فضال بن حسن]] است. منقول است که وی به ابوحنیفه می‌گوید: من [[برادری]] دارم که [[معتقد]] است [[بهترین]] [[خلق]] بعد از [[رسول خدا]]{{صل}}، [[علی بن ابی‌طالب]]{{ع}} است و من می‌گویم [[ابوبکر]] است و بعد از او [[عمر]]. ابوحنیفه در پاسخ می‌گوید: حرف تو صحیح است و همین که این دو در کنار [[پیامبر]]{{صل}} به [[خاک]] سپرده شده‌اند، برای تشخیص فضیلتشان کفایت می‌کند. فضال در پاسخ می‌گوید: من نیز این مطلب را به برادرم گفتم، اما او معتقد است که اگر این جایگاه از آن رسول خدا{{صل}} بوده، پس ایشان در آن حقی نداشته‌اند. ابوحنیفه به وی می‌گوید که آن جایگاه پس از پیامبر{{صل}} به زنانشان از جمله [[عایشه]] و [[حفصه]] [[ارث]] می‌رسد. فضال در پاسخ به وی می‌گوید: برادرم معتقد است که در این صورت آن دو جز به اندازه یک وجب در یک وجب از این [[زمین]] سهم نمی‌برند، در حالی که [[فاطمه]]{{س}} از ارث منع می‌شود. ابوحنیفه که از پاسخ در می‌ماند می‌گوید: او را از من دور کنید که از رافضیان است<ref>الفصول المختارة، ص۷۴؛ کنز الفوائد، کراجکی، ج۱، ص۲۹۴- ۲۹۵.</ref>. هر چند بر اساس آنچه گفته شد، وی با [[امامان معصوم]] هم‌عصر خود چندان همسو نبوده، یکی از طرق مهم [[دانش]] خود را [[اهل بیت پیامبر]]{{صل}} می‌دانسته است. از وی نقل شده که وی یکی از طرق و شعب اصلی دانش خود را مستفاد از [[دانش امام علی]]{{ع}} می‌دانسته است و از استفاده خود از دانش ایشان در کنار [[عمر بن خطاب]]، [[ابن‌عباس]] و [[ابن‌مسعود]] یاد می‌کرده است<ref>تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۳۴- ۳۳۵.</ref>. در میان [[شیعیان]] [[همسویی]] او عمدتاً با [[زیدیه]] و [[رهبر معنوی]] آن [[زید بن علی]] بود<ref>مجموع رسائل الإمام الهادی{{ع}}، ص۱۱.</ref>. او برای زید بن علی جایگاه رفیعی در [[علم]] و [[زهد]] قائل بوده است<ref>تحفة الأحباب و بغیة الطلاب، ص۱۱۹- ۱۲۰؛ کتاب المواعظ و الاعتبار، ج۴، ص۳۱۷.</ref> و شیوه او را در مواجهه با دستگاه [[ستمگر]] [[خلافت]] می‌پسندیده و حتی تحت تأثیر وی به [[قیام مسلحانه]] و امکان [[قیام]] علیه [[سلطان جائر]] [[معتقد]] شده است<ref>تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۸۳.</ref>. او با [[قیام زید بن علی]] علیه [[امویان]] (۱۲۰-۱۲۲) [[همراهی]] و [[همدلی]] خاصی داشت و از هیچ گونه کمکی برای قیام وی دریغ نورزید<ref>مقاتل الطالبیین، ص۱۴۰؛ تحفة الترک، ص۸، ۹.</ref> و حتی دیگران را به [[یاری]] وی [[تحریض]] کرد و در تهیه مایحتاج پیروانش او را مدد رساند<ref>الکشاف، ج۱، ص۱۸۴.</ref>. اینکه بخش عظیمی از [[فقه]] زیدیه با فقه ابوحنیفه مطابقت دارد<ref>المقالات و الفرق، ص۱۴۹.</ref> به این [[ارتباط]] [[تاریخی]] نیز مربوط است. ابوحنیفه در دوران [[اموی]] و دوران [[عباسی]] ارتباط مناسبی با [[دستگاه خلافت]] نداشت و ایشان را لایق [[منصب]] خلافت نمی‌دانست. او بر خلاف برخی از [[ائمه]] بزرگ [[اهل سنت]]، [[لعن]] بر [[یزید]] را جایز می‌دانست و صراحتاً او را [[ملعون]] می‌خواند<ref>موسوعة تاریخ العراق بین احتلالین، ج۴، ص۳۰۳.</ref>. درباره دیگر [[خلفای اموی]] [[خاصه]] خلفای هم‌عصرش نیز موضعی انتقادی داشت و از هر گونه [[شورش]] و [[مبارزه]] علیه آنان [[حمایت]] می‌کرد. یکی از شورش‌هایی که وی در این عصر از آن حمایت کرد، شورش [[مردم]] بلخ علیه [[حکام]] [[بنی‌امیه]] بود. وی از آنان که برای نپرداختن [[جزیه]] به بنی‌امیه [[بسیج]] شده بودند، [[پشتیبانی]] کرد و همین امر موجب [[شهرت]] وی در این منطقه شد. این شورش بیش از یک دهه طول کشید و در فاصله سال‌های ۱۱۶- ۱۲۸ق ادامه یافت و بالاخره با وساطت ابوحنیفه در ماجرای [[امان]] دادن [[یزید بن ولید]] و اجلح به [[حارث بن سریج]] خاتمه یافت<ref>تاریخ الطبری، ج۷، ص۲۹۳.</ref>. پس از درگذشت [[حماد بن ابی‌سلیمان]] در حدود [[سال ۱۲۰ق]]، مرکزیت حلقه [[شاگردان]] وی بدو منتقل شد و این موجب شد که او بیش از پیش مورد توجه [[دستگاه خلافت]] قرار گیرد. با توجه به [[مخالفت]] آشکار و [[نهان]] وی با [[امویان]]، مطمئناً [[حکام اموی]] از ابوحنیفه و فعالیت‌های وی علیه خودشان مطلع بودند و می‌کوشیدند که او را نه تنها از مخالفت باز دارند، بلکه در زمره [[یاران]] خویش در آورند. چنان که برخی از منابع متذکر شده‌اند، این سیاستی کلی بود که امویان در سال‌های آخر عمرشان بر اساس آن مشی می‌کردند و به هیچ وجه مختص ابوحنیفه نبود<ref>أبوحنیفة بطل الحریة و التسامح فی الإسلام، ص۱۹۵؛ أخبار أبی حنیفة و أصحابه، ص۵۷.</ref>. یکی از پیشنهادهایی که به احتمال بسیار با این [[انگیزه]] به وی شده، پیشنهاد [[تصدی]] [[منصب]] [[قضاوت]] و طبق برخی دیگر از [[روایات]]، به نقل [[خطیب]] [[بغدادی]]، [[نظارت]] بر امور [[بیت‌المال]] [[کوفه]] بوده است<ref>تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۲۸- ۳۲۹.</ref>. این پیشنهاد در واپسین سال‌های [[خلافت اموی]] به او داده شده و [[حاکم کوفه]] در این [[زمان]] [[یزید بن عمر بن هبیره]]، [[کارگزار]] [[مروان بن محمد]]، آخرین [[خلیفه]] [[اموی]]، است. ابوحنیفه از پذیرش این پیشنهاد [[امتناع]] ورزید. توجیهی که وی برای نپذیرفتن منصب قضاوت ارائه کرد جالب توجه بود. او می‌گفت: من [[شایستگی]] این منصب را ندارم. حال اگر راست گفته باشم، چنان که گفتم، [[شایسته]] نیستم و اگر [[دروغ]] گفته باشم، [[دروغگو]] لایت [[مقام]] قضاوت نیست<ref>آثار البلاد، ص۲۵۲.</ref>. بدین [[جهت]] وی مورد [[خشم]] حاکم کوفه قرار می‌گیرد و برابر گزارشی، به [[دستور]] ابن‌هبیره به تازیانه محکوم می‌گردد و به روایتی در طی ده [[روز]] هر روز ده تازیانه می‌خورد<ref>تاریخ بغداد، ج۱۳، ص۳۲۸- ۳۲۹.</ref>. او با بهانه [[اندیشیدن]] به پیشنهاد [[حاکم]] و [[مشورت]] با [[اهل]] [[صلاح]] از دست حاکم کوفه خلاصی می‌یابد و بدون فوت وقت در [[سال ۱۳۰ ق]] کوفه را به قصد [[مکه]] ترک می‌کند و تا [[سال ۱۳۲ق]] که سال انقراض [[حکومت اموی]] است، در این [[شهر]] می‌ماند<ref>أبوحنیفة بطل الحریة و التسامح فی الإسلام، ص۱۹۷؛ الأئمة الأربعة، ج۱، ص۱۱۶.</ref>. بر اساس برخی از داده‌های متأخران، در همین [[زمان]] از [[امام صادق]]{{ع}} بهره برده است<ref>الإمام الصادق{{ع}} و المذاهب الأربعة، ج۱، ص۷۰؛ سیرة الأئمة الإثنی عشر، ج۲، ص۲۴۸؛ روح التشیع، ص۳۱۶.</ref>، اما چنین چیزی در منابع کهن مطرح نشده و با توجه به آنچه در گذشته گفته شد، محتمل نیز نیست. وی که در این زمان بیش از پنجاه سال داشت و از نظر [[علمی]] و [[فقهی]] جایگاه برجسته‌ای در میان [[اهل]] [[اسلام]] یافته بود، بیشتر به [[ترویج]] [[مکتب فقهی]] و اندیشه‌های خود می‌پرداخت و با برخی دیگر از فقهای حاضر در [[مکه]] از جمله ایوب سختیانی [[رقابت]] می‌کرد<ref>تاریخ أبی‌زرعة، ج۱، ص۵۰۷.</ref>.