آستان قدس رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

#سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد: این سازمان در سال ۱۳۸۲ش با ادغام تمام کتابخانه‌ها و موزه‌های وابسته به آستان قدس در یک مجموعه شکل گرفت. اکنون علاوه بر کتابخانه مرکزی، دارای نوزده کتابخانه در سطح [[شهر]] [[مشهد]]، [[دوازده]] کتابخانه در سطح [[کشور]]، یک کتابخانه در کشور [[هندوستان]] و ده کتابخانه تخصصی در حوزه [[حرم مطهر]] است و در مجموع به حدود نیم میلیون نفر خدمات مطالعاتی و پژوهشی ارائه می‌نماید. گنجینه خطی کتابخانه‌ها دارای نود هزار عنوان نسخه خطی و بیش از سه میلیون جلد کتاب چاپی است و جمع کل منابع مختلف آن به بیست میلیون می‌رسد. کتابخانه مرکزی آستان قدس، یکی از سه کتابخانه بزرگ [[ایران]] و یکی از قدیم‌ترین و مهم‌ترین کتاب‌خانه‌های [[جهان اسلام]] است که پیشینه منابع آن به هزار سال می‌رسد و [[قلب]] این سازمان محسوب می‌شود. [[زائران]] و [[مشتاقان]] [[حضرت رضا]]{{ع}} از سده‌های اول [[دفن]] [[حضرت]] در سناباد توس، به [[زیارت]] ایشان شتافته‌اند و از همان اوان، اهدای [[قرآن]] به [[حرم]] حضرت شروع شده است. در کتاب‌خانه قرآنهایی مربوط به اوایل سده چهارم قمری وجود دارد که در آنها [[وقف]] به [[روضه]] منوره [[علی بن موسی الرضا]]{{ع}} ذکر شده است. در میان واقفان این سده، افراد مشهوری چون [[محمد]] [[ابراهیم بن سیمجور]] و [[ابوالقاسم [[منصور بن محمد کثیر]] دیده می‌شوند. در نسخه‌ای از [[تفسیر ابوالفتوح رازی]] که در سده نهم قمری وقف شده، نوشته‌ای از سوی واقف آمده که چون در حرم [[کلام‌الله]] و [[مصحف]] زیاد است، این [[تفسیر]] را وقف آنجا می‌کند؛ یا در نسخه کتاب غایة الاصول [[علامه حلی]] مربوط به همین قرن، عبارت “خزانة‌الکتب” آمده است. در نسخه‌های دیگری مربوط به اوایل دوره صفوی، اشارات دیگری به کتاب‌خانه شده است. اما اولین [[سند]] [[اداری]] مربوط به این نهاد [[فرهنگی]] کهن، در شمار اسناد آستان [[قدس]] می‌باشد که از ۱۰۱۱ق یعنی [[زمان]] شاه [[عباس]] اول صفوی در دست است. از این زمان به بعد، تعداد زیادی سند و گزارش از شکل و ترتیب این کتاب‌خانه و تعداد کتاب‌داران، هزینه‌ها و کتاب‌های موجود در آن وجود دارد. چندین سیاهه و یا فهرست نیز از این [[تاریخ]] به بعد در دست است که برخی از آنها، مانند فهرست انتهای کتاب مطلع الشمس مربوط به دوره ناصرالدین شاه قاجار، چاپ و نشر شده است. علاوه بر اسناد، در کتاب‌های [[تاریخی]] نیز از دوره صفوی به بعد، گزارش‌های متعددی وجود دارد. به موجب منابع، شاه عباس اول خود به کتاب‌خانه بحران‌زده از [[حمله]] ازبک‌ها سر و سامانی داد و نسخی نیز وقف آن کرد. این اشاره منابع را موجودی خطی کتاب‌خانه، از جمله قرآنهای [[کوفی]] منسوب به قلم [[ائمه اطهار]]{{عم}} [[تأیید]] می‌کند. از این [[زمان]] به بعد، کار کتاب‌خانه رونق بیشتر یافت. در دوره قاجار مکان آن جابه‌جا شد و در دوره پهلوی نیز چند بار نقل مکان کرد و ساختمان‌هایی برایش ساخته شد. نخستین بنای جامع و مستقل کتاب‌خانه در سال ۱۳۳۰ش در ضلع شمال غربی رواق [[امام خمینی]] کنونی ساخته شد. سپس در سال ۱۳۵۶ش به ساختمان جدید و وسیعی واقع در طبقه فوقانی موزه آستان [[قدس]] [[رضوی]]، واقع در ضلع شرقی همان رواق، انتقال یافت<ref>گنج هزار ساله، ص۲۹، ۳۳-۳۶، ۴۸.</ref>. کتاب‌خانه مرکزی آستان قدس مجموعه‌ای [[غنی]] است که گنجینه‌ای هزار ساله در [[اختیار]] دارد. هزاران نسخه خطی و چاپی موجود در این گنجینه، آن را به یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های [[جهان اسلام]] تبدیل کرده است. صدها هزار [[سند]] و عکس [[تاریخی]] و ده‌ها هزار جلد مطبوعات در کنار این مجموعه [[عظیم]] کتاب، کتابخانه را به عنوان [[قطب]] [[علمی]] و اطلاعاتی [[کشور]] مطرح می‌کند. در میان این [[نسخ]] خطی، آثار بی‌نظیر [[هنری]] به چشم می‌خورد. تقریباً از اغلب هنرمندان نامدار خوشنویسی و کتاب‌آرایی [[تاریخ]] [[ایران]]، اثری در این کتابخانه وجود دارد و برخی از این آثار، مانند قرآنهای منسوب به ائمه اطهار{{عم}}، [[قرآن]] بایسنقر میرزا و قرآن [[ابراهیم]] [[سلطان]]، کم‌نظیرند. در میان اسناد موجود نیز سندهای نفیس که آرایه‌های هنری بی‌مانند دارند، به‌ویژه در میان [[احکام]] و فرمان‌های سلطنتی [[بهترین]] مجموعه‌های [[پژوهشی]] و مطالعاتی هنری در کتابخانه و کتابخانه تخصصی [[هنر]] که در موزه مرکزی قرار دارد، و دوره‌های مجلات هنری منتشر شده در صد سال گذشته، به محققان کمک می‌کند تا به مجموعه بزرگی از اطلاعات پژوهشی در موضوعات مختلف [[فرهنگی]] و هنری دست یابند. علاوه بر آن، ساختمان کتابخانه خود یک مجموعه عالی از هنرهای [[اسلامی]] است که به دست هنرمندان معاصر، ساخته و آراسته شده است<ref>«وقف‌نامه یعنی نقشه راه”، مجله حرم، ش۷۵، ص۴، ۴۰، ۴۲.</ref>. از نظر منابع، کتابخانه جایگاه ویژه‌ای دارد و از این حیث در کنار کتابخانه‌های ملی و [[آیت‌الله]] مرعشی از کتابخانه‌های اصلی [[ایران]] است. بیش از ۱۴۰۰۰۰۰ نسخه کتاب در کتابخانه مرکزی آستان [[قدس]] و کتابخانه‌های تخصصی آن وجود دارد که از این تعداد، بیش از ۱۲۰۰۰۰ نسخه آن کتاب‌های خطی و چاپ سنگی آن را تشکیل می‌دهد. از میان این ۱۲۰۰۰۰ نسخه، بیش از شصت هزار آن [[نسخ]] خطی و در حدود ده هزار آن سایر منابع خطی، مانند وقف‌نامه‌ها و... است. بخش اسناد و مطبوعات کتابخانه نیز شامل هشت میلیون برگ [[سند]]، ۱۲۰۰۰۰۰ نسخه نشریه و حدود [[چهل]] هزار قطعه عکس می‌باشد. نیز مجموع مواد غیرکتابی کتابخانه در حدود ۱۳۰۰۰۰۰ مورد، شامل مواد سمعی و [[بصری]]، میکرو فیلم و... است. در بخش مخطوطات کتابخانه، نفایس بسیاری وجود دارد. مهم‌ترین این نفایس مربوط به قرآنهای خطی است و سپس کتاب‌های [[ادعیه]]، کتب [[دینی]] و ادبی و... در رده‌های بعدی قرار می‌گیرد. کتابخانه واقفان، نسخ بسیار مهمی دارد. واقفان کسانی مانند شاه [[عباس]] صفوی، [[شیخ بهایی]]، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، جلال‌الدین تهرانی و... بوده‌اند. در سال‌های بعد از [[انقلاب اسلامی]] نیز این روند ادامه داشته و به طور ویژه [[رهبر]] [[جمهوری اسلامی]] پیشتاز این عرصه بوده و نسخ اهدایی ایشان از نظر تعداد و اهمیت نسخ، جایگاه ویژه‌ای دارد. بسیاری از نسخ مخطوطات نه تنها از نظر [[فرهنگی]] و [[علمی]]، بلکه از نظر [[هنری]] نیز جایگاه مهمی دارند. شاید بتوان گفت از مهم‌ترین خوشنویسان و کتاب‌آرایان [[هنر]] ایران، آثار برجسته‌ای در این مجموعه وجود دارد: از بایسنقر میرزای تیموری تا [[میرعماد]] [[حسنی]]، [[ملک]] [[محمد]] قروینی، [[احمد نیریزی]]، علی‌رضا [[عباسی]]، [[رضا]] عباسی، [[درویش]] عبدالمجید طالقانی، [[ابراهیم]] [[سلطان]] گورکانی، محمدشفیع شیرازی و.... نیز آثار [[ارجمندی]] مانند چون قرآنهای منسوب به [[ائمه اطهار]]{{عم}} به خط [[کوفی]]؛ [[قرآن]] بایسنقری به خط “محقق” که به قلم بایسنقر تیموری در سده نهم قمری نگاشته شده؛ جزوات [[قرآنی]] کشواد بن املاس، شامل ۷۶ ورق کاغذ حنایی خط [[کوفی]] نزدیک به [[نسخ]] با [[تاریخ]] ۳۲۷ق مزین به نقوش شمسه و جدول طلا، [[قرآن]] علی‌رضا [[عباسی]] مربوط به سده یازدهم قمری، با تزئینات جدول زر، [[لوح]] [[مذهب]] منقش و انواع نقوش کار شده با طلا و خط تحریر و شرفه‌دار در ۴۳۴ ورق قطع رحلی و جلد لاکی؛ [[دیوان]] [[حافظ]] به خط نستعلیق ممتاز عبدالوهاب یزدانی مربوط به دوره قاجار و سال ۱۲۳۷ق و جلد مقوای روغنی کار شده؛ قرآن شماره صد به خط ملاعلی [[بروجردی]] به تاریخ ۱۲۴۵ ق که از حیث تذهیب پرکار و نفیس آن بی‌نظیر است؛ اصول [[الکافی]] که [[میرداماد]] و سیداحمد رفیعا حاشیه‌نویسی کرده‌اند و مذهَّب و مجدول است؛ کفایة الطب از کمال‌الدین [[ابوالفضل]] حبیش تفلیسی [[کتابت]] شده در ۸۱۵ ق به خط نسخ خفی با کتیبه طلایی مرصع، شرفه‌دار و مزین به جدول و نقوش اسلیمی؛ [[خسرو]] و شیرین نظامی به خط نستعلیق [[هندی]] و جلد روغنی مربوط به سده ۱۳ ق با سر لوح مذهب مرصع و هفده تصویر مجلس؛ نسخه مفید الخاص فی [[علم]] الخواص تألیف زکریای [[رازی]] با [[نگارش]] سده هشتم قمری، مزین به کتیبه محرر و شمسه زرین و پنجاه تصویر رنگین از حیوانات و گیاهان، وقفی نادرشاه افشار. این همه نمونه‌هایی از این دریای بی‌پایان و پرگوهر خطی است. در بخش اسناد نیز مدارک بسیاری، با [[ارزش]] [[هنری]] بالا وجود دارد. مجموعه‌ای از فرمان‌ها و رقم‌های دوره‌های [[تاریخی]]، مانند فرمان‌های شاه [[عباس]]، شاه [[سلطان]] [[حسین]]، فتحعلی شاه، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه که به خط و آرایه‌های بسیار [[زیبا]] نگاشته شده است، قباله‌های [[ازدواج]] مزین به انواع نقوش و تحریر شده به خط خوش، اسناد رسمی و [[اداری]] مانند [[احکام]] اداری و مبایعه‌نامه‌ها و وقف‌نامه‌هایی که مطابق روال جاری [[زمان]] خود، از دوره صفوی به بعد دارای خط خوش و آرایه‌های زیباست، در این شمار می‌آید. عکس‌های موجود در آرشیو [[حرم]] نیز گستره زمانی و موضوعی زیادی شامل می‌شود. از اولین عکس‌های گرفته شده در [[ایران]] در [[زمان]] ناصری تا دوره معاصر که برای [[تاریخ]] [[هنر]] عکاسی ایران اهمیت بسیاری دارد. بخش آرشیو تاریخ شفاهی کتابخانه نیز شامل صدها مصاحبه با شخصیت‌های مختلف، از جمله هنرمندان بزرگ یا گمنام معاصر [[مشهد]] و [[خراسان]] است که در میان آنها، معماران و هنرمندان زیادی نیز یافت می‌شود که هیچ گفت‌و‌گو یا گزارش مکتوب دیگری درباره کار آنان وجود ندارد. آرشیو مطبوعات کتابخانه نیز اغلب مجلات و روزنامه‌های منتشر شده در ایران، از ابتدای نشر روزنامه در [[کشور]] تاکنون، را در [[اختیار]] دارد<ref>«وقف‌نامه یعنی نقشه راه”، مجله حرم، ش۷۵، ص۳۰-۳۶.</ref>. موزه‌های آستان [[قدس]] از مهم‌ترین موزه‌های ایران و [[جهان اسلام]] محسوب می‌شود. بیشتر این مجموعه‌ها داخل مجموعه حرم قرار گرفته است. مجموعه شامل یک موزه مرکزی و [[دوازده]] گنجینه تخصصی به اضافه بخش [[پژوهش]] و بخش [[حفاظت]] و مرمت آثار [[فرهنگی]] است که همه زیر نظر سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس اداره می‌شوند. این گنجینه‌ها در حدود شش هزار اثر را به نمایش گذاشته‌اند و سالانه پذیرای بیش از ۱۲۰۰۰۰۰ بازدیدکننده از سراسر کشور و خارج از آن‌اند. نیز یک کتابخانه تخصصی هنر و معماری با چند هزار جلد کتاب تخصصی در این کتابخانه وجود دارد که در میان آنها منابع چاپی [[فارسی]] و غیر فارسی قدیمی و جدید به چشم می‌خورد و [[مرجع]] مهم تحقیقات [[هنری]] محسوب می‌شود. علاوه بر آن، [[خزانه]] آستان قدس از قدیم محل نگهداری انبوه اشیای نفیسی بوده که [[مشتاقان]] و [[زائران]] بی‌شمار [[حضرت]]، به آستانه‌اش [[هدیه]] می‌کردهاند. اکنون نیز این گنجینه موجودی ارجمند و پرشماری همچون بافته‌های نفیس صندوق پوش دوره صفوی دارد که برخی از آنها، پشتوانه موزه‌ها در نمایش آثار متنوع است. موزه‌های حرم عبارت است از گنجینه [[قرآن]] و نفایس ([[گشایش]] ۱۳۶۴ش)؛ گنجینه هدایای [[مقام معظم رهبری]] (گشایش ۱۳۷۳ش)؛ گنجینه فرش ([[گشایش]] ۱۳۷۷- ساختمان جدید: ۱۳۹۰ش): گنجینه تمبر و اسکناس (۱۳۶۹ش)؛ گنجینه [[تاریخ]] [[مشهد]]؛ گنجینه [[نجوم]] و [[ساعت]]؛ گنجینه سکه و مدال؛ گنجینه صدف، حلزون و نرم‌تنان دریایی؛ گنجینه هنرهای تجسمی؛ گنجینه ظروف؛ گنجینه [[سلاح]] و موزه [[مردم‌شناسی]]. در این مجموعه اشیای کم‌نظیر و گاه بی‌نظیری وجود دارد، از جمله سنگاب خوارزم‌شاهی مربوط به سده هفتم قمری؛ پنجره اهدایی شاهرخ تیموری مربوط به سده نهم قمری؛ کتیبه‌های طلای شاه تهماسب مربوط به سده دهم قمری؛ کتیبه‌های طلای علی‌رضا [[عباسی]] مربوط به سده یازدهم قمری؛ درهای چوبی و طلا و نقره از سده‌های هشتم و نهم قمری تا دوره قاجار؛ آثار نقاشی استادان [[ایرانی]] و فرنگی بزرگی چون ویلیام جیمز، [[عباس]] کاتوزیان، کمال‌الملک و فرشچیان؛ فرش‌های نفیس دوره صفوی؛ [[ضریح]] فولادی کهن. نیز آثار مجموعه‌ای این گنجینه‌ها مانند مجموعه بی‌نظیر صدف‌ها که بیش از پانصد قطعه اهدایی از [[کشور]] [[سوریه]] است، یا ابزار نجوم اهدایی سیدجلال‌الدین تهرانی، از [[منجمان]] و [[رجال]] برجسته و [[نیابت]] تولیت آستان [[قدس]] در دوره پهلوی، در این شمار است. در میان موزه‌های آستان قدس، موزه [[قرآن]] و نفایس از مهم‌ترین موزه‌ها و دارای با ارزش‌ترین نفایس مکتوب [[قرآنی]] است. این موزه در حدود نود جلد قرآن بسیار نفیس، چهارده جلد [[مرقع]] و سیزده جلد لاکی و روغنی کم‌نظیر به نمایش گذاشته است. از میان این قرآنها، پنج قرآن منسوب به [[ائمه اطهار]]{{عم}} است؛ از جمله به خط [[مبارک]] [[امام علی]]{{ع}} با وقف‌نامه‌ای به خط [[شیخ بهایی]]؛ [[امام حسن مجتبی]]{{ع}}؛ [[امام حسین]]{{ع}}؛ [[امام سجاد]]{{ع}} و [[امام رضا]]{{ع}} که به خط [[کوفی]] بر روی پوست نوشته شده‌اند. قرآنها به ترتیب [[تاریخی]] به نمایش گذاشته شده و با کمی دقت، می‌توان [[سیر]] [[تحول]] خطوط کوفی را در آنها به سهولت [[مشاهده]] کرد. مجموعه قرآنهای بسیار نفیس [[عثمان بن حسین بن وراق]] به خط کوفی مشکول مربوط به سده پنجم قمری از آن جمله است که هم خط و هم تذهیب آن کار خود [[عثمان بن حسین]] می‌باشد. در این [[قرآن]] تمام ترنج‌ها و فواصل [[آیات]] و سر [[سوره‌ها]] با طلای [[ناب]] کار شده است. تعدادی از قرآنهای این مجموعه مربوط به اوایل سده هفتم قمری و به خط [[نسخ]] یاقوت مستعصمی است. قرآنهای بابری مربوط به نیمه اول [[قرن دهم]] قمری، به خط اختراعی ظهیرالدین [[محمد]] بابر [[پادشاه]] و مؤسس [[سلسله]] مغولی [[هند]]، از دیگر آثار کم‌نظیر این موزه است. نیز از نمونه‌های نفیس این گنجینه، قرآنهایی به خط عبدالقادر شیرازی است که مربوط به نیمه دوم قرن دهم قمری می‌باشد. این قرآنها از هنری‌ترین و نفیس‌ترین نسخه‌های موجود در گنجینه است که به گونه‌ای کم‌نظیر تذهیب شده‌اند و جلد سوخت بسیار [[زیبایی]] با خط طلای برجسته دارند<ref>گنجینه نفایس رضوی، ص۴۶-۴۷؛ راهنمای موزه آستان قدس رضوی، ص۷، ۱۷، ۱۹، ۲۱.</ref>.