آستانه حضرت معصومه: تفاوت میان نسخه‌ها

آستانه حضرت معصومه (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱۰ دسامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۵:۰۱

۲۰ بایت حذف‌شده ، ‏۱۰ دسامبر ۲۰۲۱

جز

جایگزینی متن - 'شکوه' به 'شکوه'

دیداریویکی‌متن

Wasity

دیوان‌سالاران، مدیران

۲۱۸٬۰۵۸

ویرایش

@@ خط ۵: / خط ۵: @@
 [[فاطمه معصومه]]{{س}} دختر هفتمین پیشوای [[شیعیان]]، [[امام]] [[موسی بن جعفر]]{{ع}} (۱۲۸-۱۸۳ق) است. چون وی دختر بزرگ [[خانواده]] بود و [[خواهران]] دیگری به همین نام داشت، نام او را در کتاب‌های [[تاریخ]] و تراجم، [[فاطمه]] کبری نوشته‌اند<ref>الإرشاد، ج۲، ص۲۴۴.</ref>. نویسندگان متأخر [[شیعه]] او را فاطمه معصومه{{س}} می‌نامند<ref>مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸، ص۵۹۴؛ تراجم أعلام النساء، ج۲، ص۳۴۶.</ref> و در زبان [[مردم]] به حضرت معصومه{{س}} معروف است. [[سال]] [[تولد]] او را یکی از سال‌های ۱۷۳، ۱۷۹ و ۱۸۳ق دانسته‌اند<ref>مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸، ص۵۹۴.</ref>، اما این نکته [[مورد اتفاق]] است که وی پس از آنکه برادرش [[امام رضا]]{{ع}} در [[سال ۲۰۰ق]] به [[فرمان]] [[مأمون]] به [[مرو]] برده شد و در آنجا به [[ولایت‌عهدی]] رسید، به همراه دسته‌ای از [[علویان]] و [[سادات]] در [[سال ۲۰۱ق]] راهی [[سرزمین]] [[ایران]] شد تا به برادرش بپیوندد. اما چون به [[ساوه]] رسید [[بیمار]] شد و [[خادم]] خود را فرمود تا او را به [[قم]] ببرد. در قم در سرای [[موسی بن خزرج بن سعد اشعری]] فرود آمد. پس از هفده [[روز]] از [[دنیا]] رفت و [[موسی]] او را در [[زمین]] یا باغ بابلان<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۶۵، ۵۶۶؛ گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۰۷.</ref>، محلی که امروزه محل بارگاه آن حضرت است، به [[خاک]] سپرد و سقفی از [[بوریا]] برای آن ساخت<ref>أعیان الشیعة، ج۸، ص۳۹۱.</ref>. از آن تاریخ به بعد [[مرقد]] وی محل [[زیارت]] [[پیروان]] [[مذهب جعفری]] شد و رفته رفته با توسعه اماکن زیارتی و فضاهای ساختمانی و افزایش [[موقوفات]] و نذورات و به دنبال آن افزایش [[خادمان]] و [[کارگزاران]]، به سازمانی بزرگ تبدیل شد که اکنون در درون خود چندین شرکت و مؤسسه را جای داده است.
-آستانه حضرت معصومه{{س}} که به روایتی منقول در [[قرن دهم]]، بیرون [[شهر قم]] قرار داشت<ref>تاریخ ألفی، ج۶، ص۴۱۶۱.</ref>، در طول [[تاریخ]] به تدریج توسعه پیدا کرد و به دلیل احترامی که [[ایرانیان]] برای آن بانو قائل بودند، [[مزار]] او را همانند مزار [[امامان]] خود، با [[شکوه]] ساخته‌اند، چنان که اکنون آستانه وی، پس از آستانه [[امام رضا]]{{ع}}، شکوهمندترین و معروف‌ترین [[زیارتگاه]] ایرانیان به شمار می‌رود<ref>آستانه حضرت فاطمه معصومه{{س}}، ص۲۹۶؛ قم دیروز و امروز، ص۷۱- ۹۱؛ قم از نگاه بیگانگان، ص۳۰.</ref>. شاردن در قرن هجدهم میلادی آن را در اوج [[زیبایی]] و به عنوان [[ملجأ]] و زیارتگاه [[مردم]] توصیف می‌کند و می‌ستاید<ref>سفرنامه شاردن، ج۲، ص۵۲۵-۵۲۶ و ۵۳۰-۵۳۱.</ref>. [[حرم]] [[حضرت]] معصومه{{س}} که از دیرباز محل برآورده شدن [[حاجات]] بود<ref>تاریخ جهان آرای عباسی، ص۵۷۴.</ref>، دارای ساختمانی [[تاریخی]]، با معماری هنرمندانه و زیبایی‌های ویژه‌ای است و با دگرگونی‌های بسیاری که در ساختمان و تزئینات آن رخ داده، باز هم مجموعه گران‌بهایی از آثار [[هنری]] و کاشی‌های معرق عصر صفوی و پس از آن را در خود دارد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۵۰.</ref>. از زمانی که [[مرقد]] حضرت معصومه{{س}} در میان [[شیعیان]] به عنوان زیارتگاه شناخته شد، به فراخور هر دوره، ساختمان آن هم گسترش یافت و طبعاً به نگهبانان و خدمتگزاران نیاز افتاد. نیز از زمانی که مردم برای [[اداره امور]] مرقد، [[اموال]] و املاکی [[وقف]] کردند، اداره این امور و [[نظارت]] بر [[موقوفات]] و [[مصرف]] و درآمد آنها [[نیازمند]] تعیین کسی بود که متصدی این [[وظایف]] باشد. به همین دلیل، در اوایل امر، بزرگان [[شیعه]] کسانی را به عنوان [[وکیل]] وقف، برای نظارت بر موقوفات آستانه، تعیین می‌کردند. [[وکالت]] موقوفات به مرور [[زمان]] به تولیت [[تغییر]] یافت و متولیان که بعدها اختیارات بیشتری پیدا کردند، از سوی [[امیران]] و [[فرمانروایان]] تعیین می‌شدند. کهن‌ترین خبر درباره [[مدیریت]] بر وقف، [[روایت]] [[حسن بن محمد قمی]] است که در آن از [[احمد بن اسحاق اشعری]] به عنوان وکیل وقف یاد شده است<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۵۹؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه{{س}}، ص۲۸۵.</ref>. آستانه [[حضرت]] معصومه{{س}}، تا اواخر [[قرن چهارم]]، بسیار با [[شکوه]] و مفصل بوده و [[موقوفات]] فراوانی داشته و تا آن [[زمان]]، چهل تن از [[ایرانیان]] و عرب‌های [[مهاجر]] مقیم [[قم]]، به عنوان متولیان [[وقف]]، به رتق و فتق امور می‌پرداخته‌اند<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۰۹.</ref>. با این توضیح که از [[قرن دوم]] قمری به بعد، که در سراسر [[سرزمین‌های اسلامی]] برای [[سادات]] بنی‌هاشمی [[نقیب]] تعیین شد، برای سادات مناطق شیعه‌نشین [[ایران]] مانند قم، [[ری]]، کاشان، [[ساوه]] و برخی دیگر از مناطق ایران هم نقیب تعیین شد. در مواقعی برخی از نقیبان فقط نقیب یکی از شهرهای شیعه‌نشین پیش‌گفته بودند و در برخی زمان‌ها نیز برخی از [[نقبا]] به دلیل جلالت شأنی که داشتند، افزون بر [[نقابت]] [[شهر قم]]، نقابت ری و شهرهای اطراف را هم بر عهده داشتند<ref>سادات و نقبای قم، ص۱۹۴.</ref>.<ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۹۸.</ref>
+آستانه حضرت معصومه{{س}} که به روایتی منقول در [[قرن دهم]]، بیرون [[شهر قم]] قرار داشت<ref>تاریخ ألفی، ج۶، ص۴۱۶۱.</ref>، در طول [[تاریخ]] به تدریج توسعه پیدا کرد و به دلیل احترامی که [[ایرانیان]] برای آن بانو قائل بودند، [[مزار]] او را همانند مزار [[امامان]] خود، با شکوه ساخته‌اند، چنان که اکنون آستانه وی، پس از آستانه [[امام رضا]]{{ع}}، شکوهمندترین و معروف‌ترین [[زیارتگاه]] ایرانیان به شمار می‌رود<ref>آستانه حضرت فاطمه معصومه{{س}}، ص۲۹۶؛ قم دیروز و امروز، ص۷۱- ۹۱؛ قم از نگاه بیگانگان، ص۳۰.</ref>. شاردن در قرن هجدهم میلادی آن را در اوج [[زیبایی]] و به عنوان [[ملجأ]] و زیارتگاه [[مردم]] توصیف می‌کند و می‌ستاید<ref>سفرنامه شاردن، ج۲، ص۵۲۵-۵۲۶ و ۵۳۰-۵۳۱.</ref>. [[حرم]] [[حضرت]] معصومه{{س}} که از دیرباز محل برآورده شدن [[حاجات]] بود<ref>تاریخ جهان آرای عباسی، ص۵۷۴.</ref>، دارای ساختمانی [[تاریخی]]، با معماری هنرمندانه و زیبایی‌های ویژه‌ای است و با دگرگونی‌های بسیاری که در ساختمان و تزئینات آن رخ داده، باز هم مجموعه گران‌بهایی از آثار [[هنری]] و کاشی‌های معرق عصر صفوی و پس از آن را در خود دارد<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۵۰.</ref>. از زمانی که [[مرقد]] حضرت معصومه{{س}} در میان [[شیعیان]] به عنوان زیارتگاه شناخته شد، به فراخور هر دوره، ساختمان آن هم گسترش یافت و طبعاً به نگهبانان و خدمتگزاران نیاز افتاد. نیز از زمانی که مردم برای [[اداره امور]] مرقد، [[اموال]] و املاکی [[وقف]] کردند، اداره این امور و [[نظارت]] بر [[موقوفات]] و [[مصرف]] و درآمد آنها [[نیازمند]] تعیین کسی بود که متصدی این [[وظایف]] باشد. به همین دلیل، در اوایل امر، بزرگان [[شیعه]] کسانی را به عنوان [[وکیل]] وقف، برای نظارت بر موقوفات آستانه، تعیین می‌کردند. [[وکالت]] موقوفات به مرور [[زمان]] به تولیت [[تغییر]] یافت و متولیان که بعدها اختیارات بیشتری پیدا کردند، از سوی [[امیران]] و [[فرمانروایان]] تعیین می‌شدند. کهن‌ترین خبر درباره [[مدیریت]] بر وقف، [[روایت]] [[حسن بن محمد قمی]] است که در آن از [[احمد بن اسحاق اشعری]] به عنوان وکیل وقف یاد شده است<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۵۹؛ تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه{{س}}، ص۲۸۵.</ref>. آستانه [[حضرت]] معصومه{{س}}، تا اواخر [[قرن چهارم]]، بسیار با شکوه و مفصل بوده و [[موقوفات]] فراوانی داشته و تا آن [[زمان]]، چهل تن از [[ایرانیان]] و عرب‌های [[مهاجر]] مقیم [[قم]]، به عنوان متولیان [[وقف]]، به رتق و فتق امور می‌پرداخته‌اند<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۲۰۹.</ref>. با این توضیح که از [[قرن دوم]] قمری به بعد، که در سراسر [[سرزمین‌های اسلامی]] برای [[سادات]] بنی‌هاشمی [[نقیب]] تعیین شد، برای سادات مناطق شیعه‌نشین [[ایران]] مانند قم، [[ری]]، کاشان، [[ساوه]] و برخی دیگر از مناطق ایران هم نقیب تعیین شد. در مواقعی برخی از نقیبان فقط نقیب یکی از شهرهای شیعه‌نشین پیش‌گفته بودند و در برخی زمان‌ها نیز برخی از [[نقبا]] به دلیل جلالت شأنی که داشتند، افزون بر [[نقابت]] [[شهر قم]]، نقابت ری و شهرهای اطراف را هم بر عهده داشتند<ref>سادات و نقبای قم، ص۱۹۴.</ref>.<ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۹۸.</ref>
 ==[[مدیریت]] و تولیت آستانه حضرت معصومه{{س}}==
@@ خط ۲۲: / خط ۲۲: @@
 ==ساختمان‌ها و اماکن آستانه==
-چنان که گفته شد، پس از [[دفن]] [[حضرت]] معصومه{{س}} در [[قم]]، بر آرامگاه او سایبانی از [[بوریا]] ساختند، تا زمانی که [[زینب]] نوه [[امام جواد]]{{ع}} و دختر [[موسی مبرقع]]، گنبدی بر آرامگاه او ساخت<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۶۶؛ أعیان الشیعة، ج۸، ص۳۹۱.</ref>. در سال ۳۵۰ق [[ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی]]، [[حاکم]] قم، سردر بقعه را از جانب رودخانه، [[گسترش داد]] و در بزرگ‌تری برای آن فراهم آورد. پس از آن از سال ۴۰۵ تا ۴۱۳ق [[مظفر بن احمد بن اسماعیل]]، [[مرقد]] را با خشت‌های رنگارنگ از مربع و کوکبی آرایش داد<ref>راهنمای قم، ص۳۵.</ref>. از آن پس تا ۴۵۷ق [[آگاهی]] چندانی از [[تجدید]] بنای بقعه در دست نیست، اما در این سال‌ها [[امیر]] [[ابوالفضل]] عراقی، از [[امیران]] طغرل سلجوقی، به اشاره [[شیخ طوسی]] (۳۵۸-۴۶۰ق) [[اقدام]] به نوسازی [[حرم]] کرد. در سال ۵۲۹ق، شاه بیگم، دختر عماد بیک، که از [[زنان]] بلند [[همت]]، [[نیکو]] [[سیرت]] و [[ثروتمند]] بود، گنبد کوچک بالای سقف را برداشت و گنبدی با [[شکوه]] بنیاد نهاد. سطح بیرونی آن گنبد از کاشی و سطح درونی آن از طلا و لاجورد نقش و نگار بوده است. قاعده گنبد، کثیر الاضلاع بود و هشت گوشه داشت، به طوری که در چهار ضلع موازی آن چهار در از چوب گردو ساخته بودند که با رنگ زرد و بخور، [[براق]] شده بود. در [[حمله]] مغولان هم گویا این آستانه آسیبی ندید، زیرا ساختمان عراقی تا [[زمان]] صفویان بر جای بوده است. پس از حمله [[مغول]]، [[سلطان محمد الجایتو]] (۷۱۶ق) به [[آبادانی]] [[شهر قم]] و مشاهد آن پرداخت. کاشی‌های موجود آستانه که تصویر سواران مغول بر آن نقش شده، از آثار آن دوران است<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۵۷۲؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۵۹.</ref>. بعد از این گویا [[ساخت و ساز]] دیگری در این آرامگاه نشد و آستانه دارای همان گنبد و کاشی بود که شاه‌بیگم در سال ۵۲۹ق بنا نهاده بود<ref>راهنمای قم، ص۳۳.</ref>. اما در [[روزگار]] صفویان و از سال ۹۰۶ق به بعد تعمیرات بسیاری در آستانه انجام شد.
+چنان که گفته شد، پس از [[دفن]] [[حضرت]] معصومه{{س}} در [[قم]]، بر آرامگاه او سایبانی از [[بوریا]] ساختند، تا زمانی که [[زینب]] نوه [[امام جواد]]{{ع}} و دختر [[موسی مبرقع]]، گنبدی بر آرامگاه او ساخت<ref>تاریخ قم، حسن قمی، ص۵۶۶؛ أعیان الشیعة، ج۸، ص۳۹۱.</ref>. در سال ۳۵۰ق [[ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی]]، [[حاکم]] قم، سردر بقعه را از جانب رودخانه، [[گسترش داد]] و در بزرگ‌تری برای آن فراهم آورد. پس از آن از سال ۴۰۵ تا ۴۱۳ق [[مظفر بن احمد بن اسماعیل]]، [[مرقد]] را با خشت‌های رنگارنگ از مربع و کوکبی آرایش داد<ref>راهنمای قم، ص۳۵.</ref>. از آن پس تا ۴۵۷ق [[آگاهی]] چندانی از [[تجدید]] بنای بقعه در دست نیست، اما در این سال‌ها [[امیر]] [[ابوالفضل]] عراقی، از [[امیران]] طغرل سلجوقی، به اشاره [[شیخ طوسی]] (۳۵۸-۴۶۰ق) [[اقدام]] به نوسازی [[حرم]] کرد. در سال ۵۲۹ق، شاه بیگم، دختر عماد بیک، که از [[زنان]] بلند [[همت]]، [[نیکو]] [[سیرت]] و [[ثروتمند]] بود، گنبد کوچک بالای سقف را برداشت و گنبدی با شکوه بنیاد نهاد. سطح بیرونی آن گنبد از کاشی و سطح درونی آن از طلا و لاجورد نقش و نگار بوده است. قاعده گنبد، کثیر الاضلاع بود و هشت گوشه داشت، به طوری که در چهار ضلع موازی آن چهار در از چوب گردو ساخته بودند که با رنگ زرد و بخور، [[براق]] شده بود. در [[حمله]] مغولان هم گویا این آستانه آسیبی ندید، زیرا ساختمان عراقی تا [[زمان]] صفویان بر جای بوده است. پس از حمله [[مغول]]، [[سلطان محمد الجایتو]] (۷۱۶ق) به [[آبادانی]] [[شهر قم]] و مشاهد آن پرداخت. کاشی‌های موجود آستانه که تصویر سواران مغول بر آن نقش شده، از آثار آن دوران است<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۵۷۲؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۵۹.</ref>. بعد از این گویا [[ساخت و ساز]] دیگری در این آرامگاه نشد و آستانه دارای همان گنبد و کاشی بود که شاه‌بیگم در سال ۵۲۹ق بنا نهاده بود<ref>راهنمای قم، ص۳۳.</ref>. اما در [[روزگار]] صفویان و از سال ۹۰۶ق به بعد تعمیرات بسیاری در آستانه انجام شد.
 با روی کار آمدن صفویان در [[قرن دهم]] قمری، همزمان با تحولات جدیدی که در [[ایران]] رخ داد، بیشتر آثار و بناهای مذهبی [[شیعه]] بازسازی شد و آستانه [[حضرت]] معصومه{{س}} شکوهی دیگر یافت. صفویان، گنبد و بارگاهی بزرگ بر روی مرقد او افراشتند و نگهبانان و [[زائران]] را مهمان می‌کردند و هزینه می‌دادند<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۵۹.</ref>. همه ایوان طلای شمالی، ایوان شرقی آینه، [[مسجد]] بالای سر، دارالسیاده، صحق [[عتیق]]، [[صحن]] جدید، صحن زنانه، [[ضریح]] فولادین یا نقره‌ای، دیگر بقعه‌ها و آرامگاه‌های شاهان صفوی و همه دگرگونی‌های آستانه، از [[روزگار]] [[صفویه]] و از آن پس بوده است<ref>راهنمای قم، ص۳۴.</ref>. در سال ۹۲۵ ق / ۱۵۱۹م شاه‌بیگم دختر [[شاه اسماعیل اول صفوی]](۹۳۰ ق / ۱۵۲۴م)، این بقعه را بازسازی کرد. او جلوی بقعه، ایوانی با دو گلدسته برپا ساخت و صحنی با چندین ایوان و بقعه طراحی و دیوارها را کاشی‌کاری کرد<ref>ایران و قضیه ایران، ج۲، ص۱۰؛ سیمای قم، ص۸۳.</ref>. در سال ۹۳۹ق [[شریف نقیب سید اسحاق تاج‌الشرف موسوی]]، ایوان با شکوهی به نام [[عقبه]] [[روضه]] فاطمیه در مدخل شمالی صحن عتیق بنا نهاد که ساختمان آن را در راهنمای [[قم]] به شاه تهماسب نسبت داده‌اند، در صورتی که نام [[بانی]] در کتیبه کمربندی آن خوانده می‌شود<ref>راهنمای قم، ص۴۱۷.</ref>. نخستین کسی که به دگرگونی در آستانه دست زد، شاه [[اسماعیل]] صفوی بود که در سال ۹۲۵ ق ایوان شمالی را ساخت و آن را با کاشی‌های معرق فیروزه کاری کرد و شالوده صحن عتیق را ریخت<ref>راهنمای قم، ص۳۴.</ref>. ایوان طلا در صحن عتیق به سال ۹۲۵ ق به [[فرمان]] شاه اسماعیل صفوی از کاشی‌های معرق لاجورد نفیس ساخته شده و بلندی آن ۸۰/ ۱۴ متر و عرض آن تا دارالحفاظ ۷۰/ ۸ متر و سقف آن مقرنس است که با خشت‌های طلا آراسته‌اند. این ایوان در سال ۱۲۷۶ق طلاکاری شد<ref>راهنمای قم، ص۵۶؛ گنجینه آثار قم، ج۱، ص۴۹۰.</ref>. همچنین شاه [[صفی]] دوم در سال ۱۰۷۷ق آرامگاه شاه [[عباس]] دوم را در قسمت جنوب افزود که از یادگارهای [[تاریخی]] است. در قسمت غربی، چسبیده به آرامگاه شاه عباس نیز شاه [[سلطان]] [[حسین]] ساختمانی برپا کرد که آرامگاه پدرش شاه [[سلیمان]] در آن جای دارد<ref>راهنمای قم، ص۳۶.</ref>. [[پادشاهان]] صفوی توجه بسیاری به قم داشتند و از این‌رو، [[پیشرفت]] این [[شهر]] در دوره صفوی اوج گرفت. [[پادشاهان]] صفوی افزون بر آنکه برای [[زیارت]] به [[قم]] می‌آمدند و در پیشگاه [[عظمت]] [[حضرت]] معصومه{{س}} سر [[تعظیم]] فرود می‌آوردند<ref>انقراض سلسله صفویه، ص۴۱.</ref>، برخی از آنان مدتی از سال را در قم می‌ماندند<ref>تاریخ مذهبی قم، ص۱۷۳.</ref>.
-[[ساخت و ساز]] و توسعه [[حرم]] در ادوار بعدی نیز دنبال شد، چنان که فتحعلی شاه قاجار بر اساس [[نذری]] [[متعهد]] شده بود اگر به [[پادشاهی]] برسد بر [[زیور]] و جلال قم بیفزاید. او پس از رسیدن به پادشاهی، به توسعه آستانه و [[استحکام]] بنای آن و نیز زیباسازی گنبد و بارگاه [[اقدام]] کرد و گنبد حرم را با خشت‌های مسین زراندود بازسازی کرد و مدرسه‌ای با درآمد موقوفه‌ای برای تحصیل یک صد [[طلبه]] در جوار حرم ساخت و نیز بیمارستان و مهمان‌خانه‌ای تأسیس نمود و می‌گویند هر ساله صد هزار تومان [[خرج]] آنجا می‌کرد<ref>ایران و قضیه ایران، ج۲، ص۱۲-۱۳.</ref>. دیگران نیز در این مسیر گام‌های بزرگی برداشتند تا به امروز که این آستانه [[شکوه]] کم‌نظیری دارد.<ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۰۴.</ref>
+[[ساخت و ساز]] و توسعه [[حرم]] در ادوار بعدی نیز دنبال شد، چنان که فتحعلی شاه قاجار بر اساس [[نذری]] [[متعهد]] شده بود اگر به [[پادشاهی]] برسد بر [[زیور]] و جلال قم بیفزاید. او پس از رسیدن به پادشاهی، به توسعه آستانه و [[استحکام]] بنای آن و نیز زیباسازی گنبد و بارگاه [[اقدام]] کرد و گنبد حرم را با خشت‌های مسین زراندود بازسازی کرد و مدرسه‌ای با درآمد موقوفه‌ای برای تحصیل یک صد [[طلبه]] در جوار حرم ساخت و نیز بیمارستان و مهمان‌خانه‌ای تأسیس نمود و می‌گویند هر ساله صد هزار تومان [[خرج]] آنجا می‌کرد<ref>ایران و قضیه ایران، ج۲، ص۱۲-۱۳.</ref>. دیگران نیز در این مسیر گام‌های بزرگی برداشتند تا به امروز که این آستانه شکوه کم‌نظیری دارد.<ref>[[محمد حسین شمسایی|شمسایی، محمد حسین]]، [[آستانه حضرت معصومه - شمسایی (مقاله)|مقاله «آستانه حضرت معصومه»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۱۰۴.</ref>
 ==گنبد، [[ضریح]] و گلدسته‌های آستانه==
@@ خط ۴۴: / خط ۴۴: @@
 قسمت‌های پایین [[حرم]] یا با سنگ‌های سماق موج‌دار [[زینت]] شده و روی آنها، گل‌های رنگین نقاشی کرده‌اند و یا بیشتر قسمت‌ها را پس از آغاز قرن پانزدهم قمری و اواخر قرن بیستم میلادی، با سنگ‌های مرر مرغوب فرش کرده‌اند. همچنین کف بارگاه با فرش‌های زربافت و ابریشمی پوشانده شده است. سقف‌های حرم با هنرها و آرایه‌های گوناگون معماری و صنعتی [[زیور]] شده‌اند و در جای جای سقف‌ها نیز انواع قندیل‌های نقره‌ای آویزان است<ref>سیاحت‌نامه شاردن، ج۳، ص۶۰،۶۶، ۶۸؛ قم از نگاه بیگانگان، ص۳۵.</ref>. حرم [[حضرت]] معصومه{{س}} نه رواق، سه [[صحن]] و دو ایوان طلا و ایوان آینه دارد. هر یک از صحن‌ها در یکی از دوره‌های [[تاریخی]] بنا شده‌اند. اغلب رواق‌ها دارای گنبدی کوچک‌تر از گنبد اصلی حرم هستند. سه رواق ساخته صفویان، دو رواق ساخته قاجاریان و یک رواق ساخته [[قرن یازدهم]] قمری است. این رواق‌ها با هنرهای گوناگون و به [[زیبایی]] آراسته شده‌اند و کتیبه‌هایی نفیس به خط خوش‌نویسان نامی در آنها به چشم می‌خورد<ref>راهنمای قم، ص۴۱- ۱۱۷؛ آستانه حضرت فاطمه معصومه{{س}}، ۲۹۶-۳۰۳.</ref>. صحن [[عتیق]] را شاہ‌بیگم دختر شاه [[اسماعیل]] صفوی، به سال ۹۲۵ ق بنا کرد<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۷۲-۷۳؛ گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۱۰.</ref> که به شکل مربع با سه ایوان بنا شده است. این صحن و ایوان‌هایش در [[زمان]] فتحعلی شاه به شکل هشت ضلعی نامنظم در آمدند و بر ایوان‌های آن نیز افزوده شد و اکنون هفت ایوان در آن وجود دارد. مشهورترین ایوان‌ها، ایوان صحن عتیق یا ایوان طلا است. این ایوان در ۱۲۴۹ق/ ۱۸۳۳م به دست فتحعلی شاه طلاکاری شد<ref>راهنمای قم، ص۴۱- ۱۱۷؛ آستانه حضرت فاطمه معصومه{{س}}، ۲۹۶، ۳۰۳؛ قم دیروز و امروز، ص۸۸.</ref>. صحن عتیق در شمال [[ایران]] شاه اسماعیل واقع است<ref>راهنمای قم، ص۶۵.</ref>. بر فراز جزر شرقی ایوان شمالی صحن عتیق، غرفه‌ای است با دری شیشه‌ای به جانب صحن که کارخانه ساعتی کوبنده و بزرگ درون آن [[نصب]] کرده‌اند؛ نمونه‌ای از ساعت‌های قدیم که در سال ۱۲۷۸ ق از سوی مشکاة‌الملک اهدا شده است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۱۵.</ref>. [[صحن]] [[عتیق]] به نام صحن کوچک نیز خوانده می‌شود. چندین اثر ارزنده در این صحن موجود است که در عصر شاه [[اسماعیل]] و فتحعلی شاه قاجار به وجود آمده‌اند. این صحن به شکل هشت ضلعی مختلف‌الاضلاع نامنظم ساخته شده که جهات اصلی آن از شمال به جنوب ۳۰/ ۳۴ متر، از [[شرق]] به [[غرب]] ۳۰/ ۳۳ متر و جهات فرعی آن ۴۰/ ۳ متر و طول از شمال به جنوب ۷/ ۳۵ متر و عرض آن ۷۰/ ۳۴ متر است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۴۰.</ref>. ایوان طلا، گنبد فتحعلی شاه، لوحه زرین [[قبر]] فتحعلی شاه، ایوان [[مقبره]] فتحعلی شاه، گنبد [[محمد]] شاه قاجار، [[لوح]] مرمر نفیس [[مرقد]] محمدشاه، از اشیا قابل ذکر در صحن عتیق‌اند<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۴۶- ۵۷۶.</ref>. در مقابل ایوان طلا، ایوانی قرار دارد که ازاره آن ۵۰/۱متر کاشی خشتی و بدنه آن گچی و سقف آن مقرنس آویزی است. در ضلع شرقی ایوان، ساعتی بزرگ [[نصب]] کرده‌اند. این ایوان راهروی صحن عتیق با مدرسه [[فیضیه]] است<ref>راهنمای قم، ص۶۵؛ تربت پاکان، ج۱، ص۶۲-۶۸.</ref>. ایوان جنوبی مدرسه فیضیه را هم شاه تهماسب ساخت<ref>راهنمای قم، ص۳۵.</ref>. در سال ۱۲۷۶ق ایوان شاه اسماعیل را با خشت طلا آرایش دادند و در سال ۱۲۷۵ق لایه رویین [[ضریح]] فولادین را نقره‌کوبی کردند و دور تا دور آن را با کتیبه‌ای زیباسازی نمودند. از آن پس هریک از [[صاحب منصبان]] و برخی [[ثروتمندان]] چیزی بر آن افزودند، یا به تعمیر و ترمیم و زیبا‌سازی بخشی از آستانه پرداختند<ref>راهنمای قم، ص۳۶- ۴۰.</ref>. در ضلع غربی صحن جدید و در قسمت جنوبی [[حرم]]، صحن [[زنان]] واقع شده که شاه [[صفی]] آن را در سال ۱۰۷۷ق ساخته است. صحن ساده‌ای که جرزهای آن آجری و بدنه آن گچی است. این صحن راه ویژه‌ای برای راهیابی به آرامگاه‌های شاه [[عباس]]، شاه [[سلیمان]] و شاه [[سلطان]] [[حسین]] شد<ref>راهنمای قم، ص۳۵.</ref>. ایوانی نیز در آن بنا شده که به رواق جنوبی [[حرم]] متصل است<ref>راهنمای قم، ص۷۷-۷۸.</ref>. [[مقبره]] شاه [[صفی]] در همین رواق قرار دارد<ref>راهنمای قم، ص۷۸.</ref>.
-در سال ۱۲۹۶ق ابراهیم‌خان امین‌السلطان ساخت [[صحن]] جدید (صحن اتابکی) را آغاز کرد که در سال ۱۳۰۳ ق به دست پسرش علی‌اصغرخان به پایان رسید<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۷۹.</ref>. این صحن با [[شکوه]] دارای چهار ایوان شرقی، غربی، جنوبی و شمالی است و ایوان آیینه در [[غرب]] این صحن جای دارد<ref>راهنمای قم، ص۶۷.</ref>. صحن اتابکی یا صحنی که تالار آینه در آن قرار دارد، در عصر فتحعلی شاه و صحن بزرگ واقع در شمال حرم که محاذی [[مسجد]] اعظم قرار دارد، در دوران معاصر بنا شده‌اند<ref>راهنمای قم، ص۴۱-۱۱۷؛ آستانه حضرت فاطمه معصومه{{س}}، ص۲۹۶-۳۰۳؛ قم دیروز و امروز، ص۸۸.</ref>. این صحن دارای دو قسمت است که قسمت کوچک از شکم دریدگی قسمت بزرگ تشکیل یافته است. در منتهای دو قسمت بر فراز نبشی‌های طرفین، دو گلدسته مجوف و نسبتاً کوتاه ساخته شده است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۸۱.</ref>.
+در سال ۱۲۹۶ق ابراهیم‌خان امین‌السلطان ساخت [[صحن]] جدید (صحن اتابکی) را آغاز کرد که در سال ۱۳۰۳ ق به دست پسرش علی‌اصغرخان به پایان رسید<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۷۹.</ref>. این صحن با شکوه دارای چهار ایوان شرقی، غربی، جنوبی و شمالی است و ایوان آیینه در [[غرب]] این صحن جای دارد<ref>راهنمای قم، ص۶۷.</ref>. صحن اتابکی یا صحنی که تالار آینه در آن قرار دارد، در عصر فتحعلی شاه و صحن بزرگ واقع در شمال حرم که محاذی [[مسجد]] اعظم قرار دارد، در دوران معاصر بنا شده‌اند<ref>راهنمای قم، ص۴۱-۱۱۷؛ آستانه حضرت فاطمه معصومه{{س}}، ص۲۹۶-۳۰۳؛ قم دیروز و امروز، ص۸۸.</ref>. این صحن دارای دو قسمت است که قسمت کوچک از شکم دریدگی قسمت بزرگ تشکیل یافته است. در منتهای دو قسمت بر فراز نبشی‌های طرفین، دو گلدسته مجوف و نسبتاً کوتاه ساخته شده است<ref>گنجینه آثار قم، ج۱، ص۵۸۱.</ref>.
 گرداگرد این صحن، بیش از سی بقعه (غرفه) کوچک و بزرگ بنا شده که مهم‌ترین آنها بقعه [[مدفن]] خود اتابک است. صحن نو، مرکب از دو قسمت پیوسته است: قسمت بزرگ‌تر هشت گوشه است و قسمت کوچک‌تر به صورت زائده‌ای در میان ضلع شرقی به شکل پنج گوشه گسترش یافته است. در محل گسترش این [[زائده]]، بر پایه‌های دو سو، دو گلدسته به بلندی سیزده متر از سطح [[زمین]] با محیط ۹۰/ ۹ به شکل هشت ترکی بالا رفته که [[پوشش]] هر دو، کاشی گرهی با ترنج‌هایی از نام‌های [[مقدس]] [[الله]] و [[محمد]]{{صل}} و [[علی]]{{ع}} در میان است<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۹۵-۹۶.</ref>. صحن نو در سه جانب [[شرق]] و شمال و جنوب، سه درگاه ورودی دارد که سردرها در هر سه سو، آراسته به کاشی کاری است و بر فراز سردرهای شمالی و جنوبی، دو گلدسته کوچک و بالای سر در شرقی، چهار گلدسته (دو زوج) است<ref>تربت پاکان، ج۱، ص۱۰۹.</ref>. ایوان آینه از شاهکارهای معماری [[ایرانی]]، در این [[صحن]] واقع است. این ایوان چهار ستون سنگ سیاه به بلندی یازده متر دارد که در جلو [[نصب]] شده است و دو ستون دیگر که در عمارت تالار چه دو طبقه دو سوی [[ایران]] است<ref>راهنمای قم، ص۶۰-۶۱.</ref>.