ابوعبیده جراح در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = ابوعبیده جراح| عنوان مدخل  = ابوعبیده جراح| مداخل مرتبط = [[ابوعبیده جراح در قرآن]] - [[ابوعبیده جراح در تاریخ اسلامی]]| پرسش مرتبط  = }}

== مقدمه ==

از [[زندگی]] پیش از [[اسلام]] او اطلاعی در دست نیست. فقط گفته‌اند: یکی از معدود افرادی بود که [[پیش از ظهور]] اسلام در [[مکّه]]، [[خواندن و نوشتن]] می‌دانست<ref> فتوح البلدان، ص‌۴۵۷.</ref>. پس از [[بعثت پیامبر]] {{صل}} او را از نخستین اسلام‌ آورندگان دانسته‌اند<ref> السیرة النبویه، ج‌۱، ص‌۲۵۲.</ref> که گویا اسلام وی، پیش از ورود [[حضرت]] به [[خانه ارقم]] بوده است<ref>المستدرک، ج‌۳، ص‌۲۹۹.</ref>. نظر به آنچه درباره سن او هنگام [[مرگ]] گفته‌اند <ref>تاریخ ابن‌خیاط، ص‌۹۶.</ref>، احتمالا هنگام [[اسلام آوردن]]، حدود ۳۰ سال داشته است. پس از اسلام، بر اثر فشار [[مشرکان]]، پیش از [[جعفر بن‌ ابی‌طالب]] به [[حبشه]] [[هجرت]] کرد<ref>السیر و المغازی، ص‌۱۷۶‌ـ‌۱۷۷.</ref> و در هجرت دوم نیز با او همراه ‌شد<ref> السیرة النبویه، ج‌۱، ص‌۳۲۹؛ المستدرک، ج‌۳، ص‌۲۹۹.</ref> و سپس به [[مکه]] بازگشت<ref> السیرة النبویه، ج‌۱، ص‌۳۶۹.</ref> و پس از آن، به [[مدینه]] هجرت کرد. [[پیامبر]] میان او و [[سعد بن معاذ]]،<ref> السیرة النبویه، ج‌۲، ص‌۵۰۵؛ الاصابه، ج‌۳، ص‌۴۷۶.</ref> یا [[ابوطلحه انصاری]] <ref> المستدرک، ج‌۳، ص‌۳۰۰‌ـ‌۳۰۱.</ref> و یا سالم، مولای [[ابوحذیفه]]<ref> انساب الاشراف، ج‌۱، ص‌۳۱۸.</ref>، [[عقد برادری]] بست. وی با [[محمد ‌بن مسلمه]] نیز برای برخورداری از [[میراث]] یکدیگر، [[برادر]] شد<ref>انساب الاشراف، ج‌۱، ص‌۳۱۹.</ref>.  

[[ابوعبیده]] از آن‌رو که در جریان [[سقیفه بنی‌ساعده]] نقشی جدّی آفرید <ref>تاریخ یعقوبی، ج‌۲، ص‌۱۲۳؛ المعارف، ص‌۲۴۷؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۲۴۳.</ref>، از سوی [[شیعه]] و [[سنی]] متفاوت شناسانده شده است. [[اهل‌سنت]] او را فردی با [[فضایل]] [[مسلمانی]] ذکر کرده‌اند<ref> صحیح‌البخاری، ج۴، ص۲۵۹؛ صحیح مسلم، ج‌۸، ص‌۲۶۳ـ۲۶۵.</ref>؛ امّا [[شیعیان]]، خبط و خطاهای بسیاری را در او نشان می‌دهند که از [[درجه]] مسلمانی او می‌کاهد<ref> قاموس الرجال، ج‌۵، ص‌۶۰۳‌ـ‌۶۰۵.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[ابوعبیده جراح (مقاله)|مقاله «ابوعبیده جراح»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲، ص 35-36.</ref>

== ابوعبیده در [[شأن نزول]] ==

# در ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|الَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِلَّهِ وَالرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ}}<ref>«کسانی که به (فراخوان) خداوند و پیامبر پس از آسیب دیدن پاسخ گفتند، برای کسانی از آنان که نیکی و پرهیزگاری ورزیده‌اند پاداشی سترگ خواهد بود» سوره آل عمران، آیه ۱۷۲.</ref> از [[ابن‌عباس]] آمده است<ref>الدر المنثور، ج‌۲، ص‌۳۸۵.</ref> پس از [[جنگ احد]]، وقتی پیامبر {{صل}} خواست با سپاهی از [[مسلمانان]] به تعقیب [[مشرکان]] برود، عده‌ای با وجود خستگی و آثار ناشی از [[شکست]] و نیز [[ترس]] و [[وحشت]]، به آن [[حضرت]] پاسخ مثبت دادند و [[خداوند]] در وصف آنان آیه فرمود. خداوند در این آیه، به آنان که [[دعوت]] خدا و پیامبر را [[اجابت]] کرده و [[پرهیزکار]] و [[نیکوکار]] بوده‌اند، [[وعده]] [[پاداش]] بزرگ داده است. در ضمنِ روایت پیشین، نام [[ابوعبیده]] نیز آمده است.

# [[سیوطی]] به [[نقل]] از [[ابن‌عباس]]، بخشی از آیه‌ {{متن قرآن|مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا}}<ref>«محمد، پیامبر خداوند است و آنان که با وی‌اند، بر کافران سختگیر، میان خویش مهربانند؛ آنان را در حال رکوع و سجود می‌بینی که بخشش و خشنودی‌یی از خداوند را خواستارند؛ نشان (ایمان) آنان در چهره‌هایشان از اثر سجود، نمایان است، داستان آنان در تورات همین است و داستان آنان در انجیل مانند کشته‌ای است که جوانه‌اش را برآورد و آن را نیرومند گرداند و ستبر شود و بر ساقه‌هایش راست ایستد، به گونه‌ای که دهقانان را به شگفتی آورد تا کافران را با آنها به خشم انگیزد، خداوند به کسانی از آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند نوید آمرزش و پاداشی سترگ داده است» سوره فتح، آیه ۲۹.</ref> را اشاره به چند تن، از‌ جمله ابوعبیده می‌داند<ref>الدر المنثور، ج‌۷، ص‌۵۴۴.</ref>، امّا نظر به دیگر مصادیقی که سیوطی در ذیل این [[آیه]] بیان می‌کند، آشکارا به‌دست می‌آید ذکر این مصادیق از باب فضیلت‌سازی است.

# [[ماوردی]] در ذیل آیه {{متن قرآن|إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا}}<ref>«(با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی» سوره انسان، آیه ۹.</ref>، به [[نقلی]] چنین آورده است: این آیه به کسانی اشاره دارد که [[سرپرستی]] اسرای [[بدر]] را برعهده گرفتند و ابوعبیده نیز از آنان بود<ref> تفسیر ماوردی، ج‌۶، ص‌۱۶۷.</ref>؛ امّا با توجه به قبل آیه و [[سیاق]] مجموعه [[آیات]] و نیز آن‌چه [[مفسران شیعه]] و [[سنی]] گفته‌اند، [[شأن نزول]] آن، [[نذر]] [[امام علی]] و [[فاطمه]] ({{ع}}) و ایثارگری‌های آنان است<ref>تفسیر قمی، ج‌۲، ص‌۴۲۲؛ کشف‌الاسرار، ج‌۱۰، ص‌۳۲۰؛ الکشّاف، ج۴، ص‌۶۷۰.</ref>، بنابراین هیچ ارتباطی به سرپرستی [[اسیران جنگ بدر]] ندارد.

# [[قتاده]] از [[حسن بصری]] نقل می‌کند آیه‌ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! جز این نیست که شراب و قمار و انصاب و ازلام، پلیدی (و) کار شیطان است پس، از آن‌ها دوری گزینید باشد که رستگار گردید» سوره مائده، آیه ۹۰.</ref>، پس از آن نازل شد که جمعی از‌ جمله [[ابوعبیده جراح]]، در [[خانه]] [[سعد بن ‌ابی‌وقاص]] گرد آمدند و پس از صرف [[غذا]]، با شراب [[پذیرایی]] شدند و چون خبر به [[پیامبر]] {{صل}} رسید، این [[آیه]] نازل شد و از [[نوشیدن]] شراب [[نهی]] شدند<ref>البرهان، ج‌۲، ص‌۳۶۰.</ref>.

# [[نقل]] است آیه {{متن قرآن|وَإِنْ يَكَادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ وَيَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ}}<ref>«و به راستی نزدیک است کافران هنگامی که این یادکرد را می‌شنوند با چشمانشان به تو آسیب رسانند و می‌گویند بی‌گمان او دیوانه است» سوره قلم، آیه ۵۱.</ref> در [[شأن]] [[ابوعبیده]] و دوستانش نازل شده است، آن‌گاه که پس از [[نصب علی]] {{ع}} به [[امامت]] و [[خلافت]] در [[غدیر خم]]، به یک‌دیگر می‌گویند: چشمان پیامبر را ببین که هم‌چون چشمان دیوانگان می‌چرخد<ref>الکافی، ج‌۴، ص‌۵۶۶‌ـ‌۵۶۷؛ بحارالانوار، ج‌۳۷، ص‌۱۷۲.</ref>؛ هرچند با توجّه به [[نزول آیه]] که پیش از [[هجرت]] بوده و نیز [[سیاق]] آن، این نقل را نمی‌توان پذیرفت.

# آیه‌ {{متن قرآن|يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَهَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا وَمَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنْ يَتُوبُوا يَكُ خَيْرًا لَهُمْ وَإِنْ يَتَوَلَّوْا يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ عَذَابًا أَلِيمًا فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ فِي الْأَرْضِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ}}<ref>«به خداوند سوگند می‌خورند که (سخنی) نگفته‌اند در حالی که بی‌گمان کلمه کفر (آمیز) را بر زبان آورده‌اند و پس از اسلام خویش کفر ورزیده‌اند و به چیزی دل نهادند که بدان دست نیافته‌اند و کینه‌جویی نکرده‌اند مگر بدان روی که خداوند و پیامبرش با بخشش خویش آنان را توانگر کرده‌اند؛ پس اگر توبه کنند برای آنان بهتر است و اگر رو بگردانند خداوند آنان را در این جهان و جهان واپسین به عذابی دردناک دچار خواهد کرد و در (این سر) زمین یار و یاوری نخواهند داشت» سوره توبه، آیه ۷۴.</ref>. به نقل از [[حذیفه]] و [[عمار]]، آیه درباره عده‌ای، از‌ جمله ابوعبیده نازل شده که بر آن بودند پیامبر {{صل}} را به‌گونه‌ای از پای درآورند<ref>بحارالانوار، ج‌۲۱، ص‌۲۲۲‌ـ‌۲۲۳؛ البرهان، ج‌۲، ص‌۸۱۹.</ref>.

# از [[امام باقر]] و [[امام کاظم]] ({{ع}}) نیز در ذیل آیه‌ {{متن قرآن|يَسْتَخْفُونَ مِنَ النَّاسِ وَلَا يَسْتَخْفُونَ مِنَ اللَّهِ وَهُوَ مَعَهُمْ إِذْ يُبَيِّتُونَ مَا لَا يَرْضَى مِنَ الْقَوْلِ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطًا}}<ref>«(کارهای خود را) از مردم پوشیده می‌دارند و از خداوند پوشیده نمی‌توانند داشت در حالی که او هنگامی که آنان شب را با گفتاری ناخوشایند وی می‌گذرانند با آنان است و خداوند به آنچه انجام می‌دهند نیک داناست» سوره نساء، آیه ۱۰۸.</ref> نقل شده که این آیه در شأن چند تن از ‌جمله ابوعبیده است که در مجالس خود سخنانی برخلاف [[رضایت خدا]] بر [[زبان]] می‌آوردند<ref>تفسیر عیاشی، ج‌۱، ص‌۲۷۵.</ref>. [[کلینی]] از [[امام صادق]] {{ع}} نقل می‌کند که [[آیات]]{{متن قرآن|أَمْ أَبْرَمُوا أَمْرًا فَإِنَّا مُبْرِمُونَ}}<ref>«بلکه در کاری پای فشردند، ما نیز پا می‌فشاریم» سوره زخرف، آیه ۷۹.</ref> و {{متن قرآن|أَمْ يَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُمْ بَلَى وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ}}<ref>«آیا گمان می‌دارند که ما راز و رازگویی آنان را نمی‌شنویم؟ چرا، (می‌شنویم) و فرستادگان ما نزد آنان (آنها را) می‌نویسند» سوره زخرف، آیه ۸۰.</ref> در شأن همه آنان نازل شده که در نشستی پنهانی بر آن شدند تا پس از [[پیامبر]] {{صل}} نگذارند [[خلافت]] در [[بنی‌هاشم]] باشد<ref>الکافی، ج‌۸، ص‌۱۷۹‌ـ‌۱۸۰، بحارالانوار، ج‌۲۴، ص‌۳۲۵.</ref> و در این [[معاهده]]، [[ابوعبیده]] نقش کاتب را داشته است<ref> الکافی، ج‌۱، ص‌۴۲۱؛ البرهان، ج‌۴، ص‌۸۸۴.</ref>. [[خداوند]] در این [[آیات]] سخن از [[توطئه]] آنان به‌میان آورده، می‌فرماید: آنان می‌پندارند ما [[اسرار]] پنهانشان را نمی‌دانیم. در همین [[روایت]]، آیات {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى الشَّيْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَأَمْلَى لَهُمْ}}<ref>«بی‌گمان، شیطان (کفر را) در چشم آنان که به گذشته خود- پس از آنکه رهنمود برایشان روشن شد- بازگشتند، آراست و به آنان میدان داد» سوره محمد، آیه ۲۵.</ref> و {{متن قرآن|ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِينَ كَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ}}<ref>«این از آن روست که آنان به کسانی که فرو فرستاده‌های خداوند را نمی‌پسندیدند، می‌گفتند:» سوره محمد، آیه ۲۶.</ref> نیز بر این افراد [[تطبیق]] شده <ref> الکافی، ج‌۱، ص‌۴۲۱؛ البرهان، ج‌۴، ص‌۸۸۴.</ref> که پس از روشن شدن [[راه هدایت]]، به گذشته [[جاهلی]] خویش بازگشته، [[مرتد]] شدند. آیه {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَا يَكُونُ مِنْ نَجْوَى ثَلَاثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ وَلَا خَمْسَةٍ إِلَّا هُوَ سَادِسُهُمْ وَلَا أَدْنَى مِنْ ذَلِكَ وَلَا أَكْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ مَا كَانُوا ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«آیا در نیافته‌ای که خداوند آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است می‌داند؛ هیچ رازگویی میان سه نفر رخ نمی‌دهد مگر که او چهارمین آنهاست و نه میان پنج تن مگر که او ششمین آنهاست و نه کمتر از آن و نه بیشتر از آن مگر که او هر جا باشند با آنهاست سپس آنان را از آنچه انجام داده‌اند در روز رستخیز آگاه می‌گرداند، بی‌گمان خداوند به هر چیزی داناست» سوره مجادله، آیه ۷.</ref> را نیز درباره ابوعبیده و جلسه مخفیانه پیش گفته دانسته‌اند<ref>بحارالانوار، ج‌۲۴، ص‌۳۶۵.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[ابوعبیده جراح (مقاله)|مقاله «ابوعبیده جراح»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۲، ص 40-42.</ref>

# [[پرونده:000053.jpg|22px]] [[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[ابوعبیده جراح (مقاله)|مقاله «ابوعبیده جراح»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|'''دائرة المعارف قرآن کریم ج۲''']]

[[رده:اصحاب پیامبر]]