سوره اعلی در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| موضوع مرتبط = سوره اعلی

| عنوان مدخل  = سوره اعلی

| مداخل مرتبط = [[سوره اعلی در علوم قرآنی]] - [[سوره اعلی در معارف و سیره رضوی]]  

| پرسش مرتبط  =  

== مقدمه ==

این سوره مکی و هفتمین یا هشتمین [[سوره]] در ترتیب نزول است و پس از [[سوره تکویر]] و پیش از [[سوره لیل]] نازل شده است. <ref>مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۶۱۲؛ الاتقان، ج۱، ص۱۸؛ البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص۲۸۰. </ref> در ترتیب [[مصحف]]، هشتاد و هفتمین سوره و میان دو [[سوره طارق]] و غاشیه قرار گرفته و دارای ۱۹ [[آیه]] و ۷۸ کلمه است. <ref>بصائر ذوی التمییز، ج ۱، ص۵۱۴. </ref>

بنا به [[نقلی]] [[ضحاک]]، [[مفسر]] [[تابعی]]، این سوره را [[مدنی]] دانسته است؛<ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص۷۱۷؛ کشف‌الاسرار، ج ۱۰، ص۴۶۲. </ref> اما برخی [[مفسران]] با اشاره به محتوا، [[نظم]] و اسلوب این آیات، [[نزول]] یکباره آن را در [[مکه]] و در اوایل [[بعثت]] ترجیح داده‌اند و اشاره به زکات فطره و نماز عید را به معنای [[ترغیب]] به این [[کارها]] و نزول را سابق بر [[حکم]] دانسته‌اند؛ نه به معنای تشریع. <ref>التفسیرالحدیث، ج۱، ص۵۱۷ـ۵۱۸؛ کشف‌الاسرار، ج ۱۰، ص۴۶۲؛ تفسیر قرطبی، ج ۲۰، ص۱۷. </ref> برخی در بیان [[ارتباط]] [[سوره اعلی]] با دو سوره قبل و بعد آن گفته‌اند: [[سوره طارق]] و [[سوره اعلی]] هر دو به بیان [[آفرینش]] [[گیاه]] و [[انسان]] پرداخته است، چنان‌که سوره اعلی به [[مؤمن]]، [[کافر]]، [[جهنم]] و [[بهشت]] اشاره می‌کند و [[سوره غاشیه]] به شرح آنها پرداخته است. <ref>اسرار ترتیب القرآن، ص۱۵۷. </ref> سوره اعلی از سور «مسبّحات»، یعنی از ۷ سوره‌ای است که با [[تسبیح]] [[الهی]] آغاز شده است. <ref>معجم علوم القرآن، ص۲۶۸. </ref>.<ref>[[علی خراسانی]] و [[محمد حسن درایتی]]، [[سوره اعلی (مقاله)|مقاله «سوره اعلی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص 88-89.</ref>

== فضای نزول ==

این [[سوره]] در آغازین روزهای [[دعوت علنی]] [[پیغمبر اکرم]] {{صل}} نازل شده است؛ یعنی زمانی که هنوز [[قریش]] به صورت جدی و گسترده به رویارویی با [[پیامبر]] {{صل}} نپرداخته بودند، از همین‌رو سوره بدون اشاره به پندار و [[رفتار]] [[مشرکان]] و مکذبان، دورنمای کلی از [[دعوت پیامبر]] {{صل}} و اهداف آن را نشان می‌دهد. <ref>التفسیر الحدیث، ج ۱، ص۵۱۱ ـ ۵۱۲. </ref> با توجه به فضای نزول می‌توان گفت که غرض این سوره آماده ساختن پیغمبر اکرم {{صل}} برای [[رسالت]] جهانی اوست. <ref>من وحی القرآن، ج ۲۴، ص۱۹۳ ـ ۱۹۴. </ref>.<ref>[[علی خراسانی]] و [[محمد حسن درایتی]]، [[سوره اعلی (مقاله)|مقاله «سوره اعلی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص89.</ref>

== محتوای سوره ==

[[سوره اعلی]] در آغاز، خطاب به پیامبر {{صل}} او را به تسبیح [[شایسته]] [[نام پروردگار]] بلند مرتبه، [[فرمان]] می‌دهد؛ پروردگاری که پس از [[آفرینش]] موجودات با [[هدایت تکوینی]] آنان را در [[مسیر کمال]] قرار داده است. سپس با بیان نمونه‌ای به رویانیدن گیاهان از [[دل]] [[زمین]] برای چرای حیوانات و خشک و سیاه شدن آن ادامه می‌یابد، آنگاه بار دیگر خطاب به پیامبر {{صل}} می‌فرماید: ما [[قرآن]] را بر تو نازل می‌کنیم و آن را به تو می‌آموزیم، به‌گونه‌ای که (با [[قدرت]] و [[مشیت الهی]]) هرگز فراموش نخواهی کرد و ما تو را با روشی آسان برای [[تبلیغ]] این رسالت جهانی آماده می‌کنیم. تو [[مردم]] را به [[اسلام]] فراخوان و اگر [[تذکر]]، سودمند باشد به آنان تذکر ده.

در بخش سوم، مردم را در برابر دعوت پیامبر {{صل}} به دو دسته تقسیم می‌کند: گروهی که به موجب [[ترس از خدا]] متذکر شده، به سوی پیامبر {{صل}} می‌آیند و دسته [[شقی]] و بدفرجام که از وی دوری می‌گزینند و [[کیفر]] چنین گروهی [[آتش]] بزرگی است که در آن وارد می‌شوند و [[مرگ]] و [[زندگی]] در آن راه ندارد، آنگاه تأکید می‌ورزد که [[اهل]] [[تزکیه]] که بر [[یاد خدا]] و گزاردن [[نماز]] [[اصرار]] دارند [[رستگار]] می‌شوند.

در پایان به رویکرد [[آدمیان]] و محور اصلی [[دعوت]] [[پیامبران]] اشاره می‌کند که شما ([[مردم]]) [[دنیا]] را بر [[آخرت]] ترجیح می‌دهید، در حالی‌که آخرت بهتر و پایدارتر است. این آموزه‌ها در همه [[کتب آسمانی پیشین]]، از جمله کتابهای [[ابراهیم]] و [[موسی]] {{ع}} آمده است..<ref>[[علی خراسانی]] و [[محمد حسن درایتی]]، [[سوره اعلی (مقاله)|مقاله «سوره اعلی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص 89-90.</ref>

== [[فضایل]] [[سوره]] ==

براساس [[روایات]]، [[پیغمبر اکرم]] {{صل}} هنگام [[تلاوت]] {{متن قرآن|سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى}}<ref>«نام برتر پروردگارت را به پاکی بستای!» سوره اعلی، آیه ۱.</ref> بدون فاصله [[ذکر]] «سبحان ربی الأعلی» را نیز می‌گفت. [[اهل بیت]] {{ع}} و [[صحابه]] نیز به [[پیروی از پیامبر]] {{صل}} چنین می‌کردند.

بر پایه برخی روایات پس از [[نزول]] {{متن قرآن|سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى}}<ref>«نام برتر پروردگارت را به پاکی بستای!» سوره اعلی، آیه ۱.</ref> [[رسول خدا]] {{صل}} به ذکر «سبحان ربّی الأعلی» در [[سجود]] امر کرده است. <ref>مسند احمد، ج ۵، ص۱۵۵؛ سنن‌ابن ماجه، ج ۱، ص۲۸۷. </ref> بر پایه روایتی از [[امیرمؤمنان علی]] {{ع}} این [[سوره]] مورد علاقه پیغمبر اکرم {{صل}} بود،<ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص۷۱۷، الدرالمنثور، ج ۸، ص۴۸۰. </ref> از همین‌رو قرائت آن را در [[نماز]] به اصحابش سفارش می‌فرمود <ref>تفسیر ابن کثیر، ج ۴، ص۵۳۳. </ref> و خود در [[نماز عید]] و [[روز جمعه]]، [[اعلی]] و [[سوره غاشیه]] را می‌خواند،<ref>الدر المنثور، ج ۸، ص۴۸۰. </ref> چنان‌که در سایر نمازهای [[واجب]] نیز این سوره را تلاوت می‌کرد. از [[علی]] {{ع}} [[نقل]] است که ۲۰ شب به [[پیامبر]] {{صل}} [[اقتدا]] کردم و او در نماز جز [[سوره اعلی]] قرائت نکرد و فرمود: اگر مردم می‌دانستند در این سوره چیست در هر [[روز]] ۲۰ بار آن را می‌خواندند. <ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص۷۱۷. </ref>[[راز]] علاقه ویژه [[پیامبر اکرم]] {{صل}} به این سوره چنین تبیین شده که [[خداوند]] در این سوره به پیامبر {{صل}} [[بشارت]] داده که [[قرآن]] را به‌گونه‌ای که فراموش نکند در [[قلب]] او جای می‌دهد و [[تبلیغ]] و دعوت را که بردوش او سنگینی می‌کرد آسان می‌کند. <ref>فی ظلال القرآن، ج ۶، ص۳۸۸۲. </ref>[[علی]] {{ع}} نیز به [[خواندن]] این سوره اهتمام داشت.

بر پایه [[نقلی]] هنگام ورود آن [[حضرت]] به [[کوفه]] در ۴۰ [[فریضه]] صبح این [[سوره]] را قرائت کرد. [[امام صادق]] {{ع}} [[شیعیان]] را به [[خواندن]] [[سوره‌ جمعه]] و [[اعلی]] در نمازهای [[شب جمعه]] سفارش کرده و فرمود: هر کس [[سوره اعلی]] را در [[نماز واجب]] یا [[مستحب]] بخواند در [[قیامت]] به او گفته می‌شود: از هر در می‌خواهی به [[بهشت]] درآی. بر پایه روایتی از [[پیامبر]]، هرکس این سوره را قرائت کند [[خداوند]] به شمار هر حرفی که بر [[ابراهیم]]، [[موسی]] و [[محمد]] {{صل}} نازل کرده بدو [[پاداش]] می‌دهد<ref> البرهان، ج ۵، ص۶۳۳. </ref>.<ref>[[علی خراسانی]] و [[محمد حسن درایتی]]، [[سوره اعلی (مقاله)|مقاله «سوره اعلی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۴، ص 90.</ref>

== سوره اعلی در دانشنامه معاصر قرآن کریم ==

[[رسول خدا]] {{صل}} فرمود: هر کس [[سوره اعلی]] را ختم کند، [[خداوند]] به عدد هر حرفی که بر ابراهیم و موسی و محمد {{عم}} نازل کرده ده [[حسنه]] به او عطا می‌فرماید<ref>نورالثقلین، ج۵، ص۵۵۳.</ref>.

از [[امام علی]] {{ع}} [[روایت]] شده است: اگر می‌دانستید این سوره چه فضیلیت دارد، آن را روزی بیست مرتبه [[تلاوت]] می‌نمودید. هر که آن را تلاوت کند گویا مصحف موسی و ابراهیم را تلاوت کرده است<ref>مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۱۹.</ref>.

# آیات {{متن قرآن|سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الأَعْلَى الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى }}<ref>«نام برتر پروردگارت را به پاکی بستای! آنکه آفرید و باندام ساخت، و آنکه اندازه کرد و راه نمود» سوره اعلی، آیه ۱-۳.</ref>: [[استدلال]] بر [[تقدس]] ذات متعالی حق به وسیله [[آفرینش]]؛

# آیات {{متن قرآن|وَالَّذِي أَخْرَجَ الْمَرْعَى فَجَعَلَهُ غُثَاءً أَحْوَى }}<ref>«و آنکه گیاه (چراگاه) را برآورد، پس آن را خشک خاشاکی سیاهرنگ گردانید» سوره اعلی، آیه ۴-۵.</ref>: [[استدلال]] بر [[عنایت الهی]] و [[خلق]] نباتات؛

# [[آیات]] {{متن قرآن|سَنُقْرِؤُكَ فَلا تَنسَى إِلاَّ مَا شَاء اللَّهُ إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَمَا يَخْفَى وَنُيَسِّرُكَ لِلْيُسْرَى فَذَكِّرْ إِن نَّفَعَتِ الذِّكْرَى }}<ref>«زودا که تو را خواندن (قرآن) آموزیم و دیگر از یاد نمی‌بری، مگر آنچه را خدا خواهد که او آشکار و نهان را می‌داند، و تو را بر آسان‌ترین راه قرار می‌دهیم. پس اگر پند دادن سود دهد، پند ده!» سوره اعلی، آیه ۶-۹.</ref>: [[تمجید]] [[ذات الهی]] و خالی بودنش از نقایص،

# آیات {{متن قرآن|سَيَذَّكَّرُ مَن يَخْشَى وَيَتَجَنَّبُهَا الأَشْقَى الَّذِي يَصْلَى النَّارَ الْكُبْرَى ثُمَّ لا يَمُوتُ فِيهَا وَلا يَحْيَى }}<ref>«زودا آنکه پروا (ی خداوند) دارد، پند گیرد، و بدبخت‌ترین کس از آن دوری گزیند، همان که در بزرگ‌ترین آتش درمی‌آید، سپس نه در آن می‌میرد و نه زنده می‌ماند» سوره اعلی، آیه ۱۰-۱۳.</ref>: در [[اختلاف]] [[نفوس]] [[مردم]] در [[سعادت]] و [[شقاوت]]،

# آیات {{متن قرآن|قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا }}<ref>«بی‌گمان آنکه پاکیزه زیست رستگار شد، و نام پروردگار خویش برد، آنگاه نماز گزارد. بلکه، شما زندگی این جهان را برمی‌گزینید» سوره اعلی، آیه ۱۴-۱۶.</ref>: [[اعمال انسان]]، [[کیفر]] و [[پاداش]] و [[قیامت]]؛

# [[آیه]] {{متن قرآن|وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ وَأَبْقَى}}<ref>«با آنکه جهان واپسین بهتر و پایدارتر است» سوره اعلی، آیه ۱۷.</ref>: در تقریر امر [[معاد]] و [[اختلاف مردم]]؛

# آیات {{متن قرآن|إِنَّ هَذَا لَفِي الصُّحُفِ الأُولَى صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى}}<ref>«این (حقیقت) بی‌گمان در صحیفه‌های (آسمانی) پیشین (نیز آمده) است صحیفه‌های ابراهیم و موسی» سوره اعلی، آیه ۱۸-۱۹.</ref>: [[صحف ابراهیم]] و موسی.

ساختار [[سوره]] متشکل از هفت بخش و سه بلوک است. هر بخش متشکل از چند آیه است که [[وحدت]] موضوعی دارند. مثلاً آیات بخش ۱ و ۲ [[تدبیر الهی]] را وصف می‌کند که برهانی است بر [[ربوبیت]] متعالی و مطلق [[پروردگار]]. هر بلوک شامل چند بخش است که موضوع واحدی را در بردارند. بلوک دوم حاوی [[پیام]] مرکزی سوره است و بیانگر این [[سنت الهی]] است که مردم، با وجود [[ارسال رسل]] و [[صحف]] [[الهی]]، در [[گزینش]] و مراتب سعادت و شقاوت مختلف‌اند. علاوه بر آن، در بلوک اول، [[تسبیح]] و [[تدبیر]] و تقویم الهی بیان شده است. در بلوک مرکزی تفاوت و مراتب مختلف مردم در [[پیروی]] از [[ارزش‌های الهی]] ذکر شده است و در بلوک سوم، [[رفتار]] و [[اعمال]] مردم و [[عاقبت]] کار آنها تبیین شده است. بدین طریق [[پیوستگی]] [[جهان]] و مردم با [[خدا]] و معاد و [[انتظام]] ساختاری سوره و جهان آشکار می‌گردد. در بلوک آخر تأکید شده که این [[حقایق]] و [[معارف الهی]] در کتب پیشن الهی به خصوص صحف ابراهیم و موسی مفصل بیان گردیده است.

غرض [[سوره]] [[تسبیح]] پروردگار، دل‌گرمی دادن به [[پیامبر]] {{صل}} و [[دعوت]] [[مردم]] به [[پیروی]] از [[تعالیم قرآن]] به خصوص [[تزکیه نفس]] و [[انفاق]] و توجه به برتری [[زندگی]] [[ابدی]] بر زندگی موقت [[دنیوی]] است.

[[مفسرین]] گفته‌اند بر اساس آیه اول، ذکر {{متن حدیث|سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى}} در [[سجده]] [[مستحب]] است و به روایتی از [[رسول خدا]] {{صل}} نیز استناد کرده‌اند<ref>الدر المنثور، ج۶، ص۳۳۸.</ref>. [[فقهاء]] بر اساس این آیه گفته‌اند: ذکر [[رکوع]] و سجده تسبیح است. فقهاء این دو آیه را بیانگر مصداق کلی از [[زکات]] فطره و [[نماز عید]] [[فطر]] دانسته‌اند. [[تفاسیر]] [[فلسفی]] و [[عرفانی]] نظیر [[ملاصدرا]] و [[گنابادی]] تقریباً تمامی این [[آیات]] را [[تأویل]] کرده‌اند.<ref>[[سید سلمان صفوی|صفوی، سید سلمان]]، [[سوره اعلی - صفوی (مقاله)|مقاله «سوره اعلی»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]</ref>

# [[پرونده:000054.jpg|22px]] [[علی خراسانی]] و [[محمد حسن درایتی]]، [[سوره اعلی (مقاله)|مقاله «سوره اعلی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۴ (کتاب)|'''دائرة المعارف قرآن کریم ج۴''']]