راویان صحیفه سجادیه: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
جایگزینی متن - 'ضمیر' به 'ضمیر'
جز (جایگزینی متن - '== جستارهای وابسته == ==' به '==') |
جز (جایگزینی متن - 'ضمیر' به 'ضمیر') |
||
| (۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = صحیفه سجادیه | | موضوع مرتبط = صحیفه سجادیه | ||
| خط ۷: | خط ۶: | ||
}} | }} | ||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
[[سند]] در [[فارسی]] یعنی [[دلیل]] و مدرک، اما در اصطلاح [[حدیث‌شناسان]] سند [[راه]] رسیدن به متن است. این راه از عده‌ای [[راوی]] تشکیل شده است<ref>الرعایة فی علم الدرایة، ص۵۳.</ref>. یکی از راه‌های ارزیابی متن [[صحیفه سجادیه]] بررسی اسناد آن است. صحیفه سجادیه مجموعه‌ای از [[دعاهای امام سجاد]]{{ع}} است که آن [[حضرت]] برای دو فرزندش [[امام محمد باقر]]{{ع}} و [[زید شهید]] [[املا]] کرده است. [[امام باقر]]{{ع}} نیز رونوشتی از این [[دعاها]] را در [[اختیار]] فرزندش [[امام]] [[جعفر صادق]]{{ع}} قرار داد و زید شهید هم رونوشتی از دعاها را به فرزندش [[یحیی]] سپرد. بنابراین [[دعاهای صحیفه]] در ابتدا در [[خاندان]] [[اهل‌بیت]]{{عم}} به [[ارث]] برده می‌شد. نخستین کسی که رونوشتی از دعاها را برای دیگران [[نقل]] کرد شخصی به نام [[متوکل]] پسر [[هارون]] بود که [[صحیفه]] را از [[امام صادق]]{{ع}} دریافت کرد و برای خود رونوشتی از آن نگاشت. آن‌گاه با یحیی پسر [[زید]] [[دیدار]] کرد و رونوشتی از صحیفه او را نیز که با دست خط زید بود دریافت کرد، سپس هر دو رونوشت را با یکدیگر مقابله کرد و بر یکی بودن هر دو رونوشت [[گواهی]] داد. اما متوکل تنها ۶۴ [[دعا]] از ۷۵ دعای صحیفه را برای خود [[گزینش]] کرد و بعداً نیز، در انتقال صحیفه سجادیه به نسل‌های بعدی، متأسفانه، ده دعای دیگر از این کتاب کاسته شد و صحیفه سجادیه با ۵۴ دعا به نسل‌های بعدی رسید که اکنون در اختیار ماست. چگونگی انتقال متن صحیفه از [[امام سجاد]]{{ع}} به نسل‌های بعدی موضوع بررسی [[اسناد صحیفه سجادیه]] است. ما از مجموع بررسی سند و قرینه‌های دیگر بر [[درستی]] متن صحیفه سجادیه [[اطمینان]] پیدا می‌کنیم. درستی انتساب صحیفه موجود به امام سجاد{{ع}} از دو راه ارزیابی می‌شود؛ یکی ارزیابی کتاب‌شناختی (فهرستی) و دیگر ارزیابی رجالی.<ref>[[احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «اسناد و راویان صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۵۳.</ref> | [[سند]] در [[فارسی]] یعنی [[دلیل]] و مدرک، اما در اصطلاح [[حدیث‌شناسان]] سند [[راه]] رسیدن به متن است. این راه از عده‌ای [[راوی]] تشکیل شده است<ref>الرعایة فی علم الدرایة، ص۵۳.</ref>. یکی از راه‌های ارزیابی متن [[صحیفه سجادیه]] بررسی اسناد آن است. صحیفه سجادیه مجموعه‌ای از [[دعاهای امام سجاد]] {{ع}} است که آن [[حضرت]] برای دو فرزندش [[امام محمد باقر]] {{ع}} و [[زید شهید]] [[املا]] کرده است. [[امام باقر]] {{ع}} نیز رونوشتی از این [[دعاها]] را در [[اختیار]] فرزندش [[امام]] [[جعفر صادق]] {{ع}} قرار داد و زید شهید هم رونوشتی از دعاها را به فرزندش [[یحیی]] سپرد. بنابراین [[دعاهای صحیفه]] در ابتدا در [[خاندان]] [[اهل‌بیت]] {{عم}} به [[ارث]] برده می‌شد. نخستین کسی که رونوشتی از دعاها را برای دیگران [[نقل]] کرد شخصی به نام [[متوکل]] پسر [[هارون]] بود که [[صحیفه]] را از [[امام صادق]] {{ع}} دریافت کرد و برای خود رونوشتی از آن نگاشت. آن‌گاه با یحیی پسر [[زید]] [[دیدار]] کرد و رونوشتی از صحیفه او را نیز که با دست خط زید بود دریافت کرد، سپس هر دو رونوشت را با یکدیگر مقابله کرد و بر یکی بودن هر دو رونوشت [[گواهی]] داد. اما متوکل تنها ۶۴ [[دعا]] از ۷۵ دعای صحیفه را برای خود [[گزینش]] کرد و بعداً نیز، در انتقال صحیفه سجادیه به نسل‌های بعدی، متأسفانه، ده دعای دیگر از این کتاب کاسته شد و صحیفه سجادیه با ۵۴ دعا به نسل‌های بعدی رسید که اکنون در اختیار ماست. چگونگی انتقال متن صحیفه از [[امام سجاد]] {{ع}} به نسل‌های بعدی موضوع بررسی [[اسناد صحیفه سجادیه]] است. ما از مجموع بررسی سند و قرینه‌های دیگر بر [[درستی]] متن صحیفه سجادیه [[اطمینان]] پیدا می‌کنیم. درستی انتساب صحیفه موجود به امام سجاد {{ع}} از دو راه ارزیابی می‌شود؛ یکی ارزیابی کتاب‌شناختی (فهرستی) و دیگر ارزیابی رجالی.<ref>[[احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «اسناد و راویان صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۵۳.</ref> | ||
==ارزیابی کتاب‌شناختی== | == ارزیابی کتاب‌شناختی == | ||
ارزیابی کتاب‌شناختی یا فهرستی یعنی بررسی طریقی که [[راویان]] به کتاب دسترسی داشته‌اند و [[نقل]] همان کتاب را به [[راوی]] پس از خود اجازه داده‌اند<ref>بازسازی متون کهن، ص۳۵.</ref>. [[ارزش]] بررسی فهرستی، [[اطمینان]] یافتن به کتابی است که راوی نام آنها را ذکر کرده است. در طریق فهرستی چگونگی انتقال کتاب به راوی پس از خود بررسی می‌شود.<ref>[[احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «اسناد و راویان صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۵۴.</ref> | ارزیابی کتاب‌شناختی یا فهرستی یعنی بررسی طریقی که [[راویان]] به کتاب دسترسی داشته‌اند و [[نقل]] همان کتاب را به [[راوی]] پس از خود اجازه داده‌اند<ref>بازسازی متون کهن، ص۳۵.</ref>. [[ارزش]] بررسی فهرستی، [[اطمینان]] یافتن به کتابی است که راوی نام آنها را ذکر کرده است. در طریق فهرستی چگونگی انتقال کتاب به راوی پس از خود بررسی می‌شود.<ref>[[احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «اسناد و راویان صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۵۴.</ref> | ||
==ارزیابی فهرستی [[صحیفه سجادیه]]== | == ارزیابی فهرستی [[صحیفه سجادیه]] == | ||
صحیفه سجادیه دست‌کم از دو [[راه]] مستقل به نسل‌های بعدی منتقل شده است: نخست از طریق زیدیّه که یکی از آنها به نام [[امیر]] ماجد [[حسینی]] دشتکی، از بزرگان [[قرن یازدهم]]، [[سند]] خود را به [[محمد]] فرزند [[زید شهید]] رسانده است و بر این [[باور]] است که سند [[صحیفه]] از حد [[تواتر]] افزون است و حتی نیازی به ذکر سند ندارد<ref>بحارالانوار، ج۱۱۰، ص۹۵.</ref>. دومین طریق، صحیفه‌ای است که سند آن به [[متوکل]] بن [[هارون]] می‌رسد. دست‌کم شش تن صحیفه سجادیه را از عُمیر، پسر متوکل گزارش کرده‌اند که خوشبختانه از آن میان [[پنج تن]] گزارش شده آنان امروز موجود است. این شش تن عبارت‌انداز: احمدالمطهر که گزارش او به “ابن‌مطهر” یا “مطهری” نامبردار است؛ علیّ بن النعمان الاعلم که [[روایت]] او به “ابن اعلم” و یا روایت “اعلمی” مشهور است؛ [[محمد بن صالح]] که برای [[احمد بن عبدالله]] و او برای [[علی بن مالک]] روایت کرد و روایت “ابن‌مالک” نامیده می‌شود؛ روایت [[عبیدالله بن فضل]] که به روایت “ابن فضل” [[شهرت]] دارد؛ و نیز روایت [[حسین بن اشکیب]] که روایت “ابن‌اشکیب” خوانده می‌شود. این پنج روایت امروز در [[اختیار]] ماست. ششمین روایت هم، که امروز موجود نیست، روایت “ابن‌حمّاد” است که آن را [[علی]] بن حمّادبن العلاء از عمیر روایت کرده بوده است. | صحیفه سجادیه دست‌کم از دو [[راه]] مستقل به نسل‌های بعدی منتقل شده است: نخست از طریق زیدیّه که یکی از آنها به نام [[امیر]] ماجد [[حسینی]] دشتکی، از بزرگان [[قرن یازدهم]]، [[سند]] خود را به [[محمد]] فرزند [[زید شهید]] رسانده است و بر این [[باور]] است که سند [[صحیفه]] از حد [[تواتر]] افزون است و حتی نیازی به ذکر سند ندارد<ref>بحارالانوار، ج۱۱۰، ص۹۵.</ref>. دومین طریق، صحیفه‌ای است که سند آن به [[متوکل]] بن [[هارون]] می‌رسد. دست‌کم شش تن صحیفه سجادیه را از عُمیر، پسر متوکل گزارش کرده‌اند که خوشبختانه از آن میان [[پنج تن]] گزارش شده آنان امروز موجود است. این شش تن عبارت‌انداز: احمدالمطهر که گزارش او به “ابن‌مطهر” یا “مطهری” نامبردار است؛ علیّ بن النعمان الاعلم که [[روایت]] او به “ابن اعلم” و یا روایت “اعلمی” مشهور است؛ [[محمد بن صالح]] که برای [[احمد بن عبدالله]] و او برای [[علی بن مالک]] روایت کرد و روایت “ابن‌مالک” نامیده می‌شود؛ روایت [[عبیدالله بن فضل]] که به روایت “ابن فضل” [[شهرت]] دارد؛ و نیز روایت [[حسین بن اشکیب]] که روایت “ابن‌اشکیب” خوانده می‌شود. این پنج روایت امروز در [[اختیار]] ماست. ششمین روایت هم، که امروز موجود نیست، روایت “ابن‌حمّاد” است که آن را [[علی]] بن حمّادبن العلاء از عمیر روایت کرده بوده است. | ||
صحیفه سجادیه‌ای که امروز در میان [[مسلمانان]] از شهرت برخوردار است به اهتمام ابوالمفضّل [[شیبانی]]- متولد ۲۹۷ گردآوری شده است. وی با فراهم آوردن روایت اعلمی و روایت [[مطهری]]، صحیفه سجّادیه‌ای را پدید آورد که با استقبال [[عالمان]] روبه‌رو شد. عالمان شناخته شده‌ای که از [[ابوالمفضل شیبانی]] [[صحیفه]] را [[روایت]] کرده‌اند عبارت‌اند از: [[شیخ مفید]]، [[محمد بن هارون تلعکبری]]، [[محمد عکبری]]، [[ابن‌اشناس بزاز]] و [[حسین بن عبیدالله غضائری]].<ref>[[احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «اسناد و راویان صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۵۴.</ref> | صحیفه سجادیه‌ای که امروز در میان [[مسلمانان]] از شهرت برخوردار است به اهتمام ابوالمفضّل [[شیبانی]]- متولد ۲۹۷ گردآوری شده است. وی با فراهم آوردن روایت اعلمی و روایت [[مطهری]]، صحیفه سجّادیه‌ای را پدید آورد که با استقبال [[عالمان]] روبه‌رو شد. عالمان شناخته شده‌ای که از [[ابوالمفضل شیبانی]] [[صحیفه]] را [[روایت]] کرده‌اند عبارت‌اند از: [[شیخ مفید]]، [[محمد بن هارون تلعکبری]]، [[محمد عکبری]]، [[ابن‌اشناس بزاز]] و [[حسین بن عبیدالله غضائری]].<ref>[[احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «اسناد و راویان صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۵۴.</ref> | ||
==ارزیابی رجالی== | == ارزیابی رجالی == | ||
ارزیابی رجالی یعنی بررسی تک‌تک راویانی که در [[سلسله]] [[روایات]] وجود دارند با این [[هدف]] که [[میزان]] [[اعتماد]] به هر یک از آنان مشخص شود. در این ارزیابی نام بردن از [[راوی]] و [[تأیید]] وی، الزاماً به معنای در [[اختیار]] داشتن کتاب نیست. راوی می‌تواند تنها به یک [[حدیث]] از [[احادیث]] کتاب دسترسی داشته باشد و همان حدیث را [[نقل]] کند. این نکته درباره برخی از [[دعاهای صحیفه سجادیه]] رخ داده است. برای نمونه [[دعای چهل و نهم صحیفه سجادیه]] را شیخ مفید در کتاب الامالی (ص ۲۳۹)، [[شیخ طوسی]] در کتاب الامالی (ص ۱۵) و [[سید]] ابن‌طاووس در کتاب مهج‌الدّعوات (ص ۱۵۸) با سندی آورده‌اند که در هیچ یک از اسناد شناخته شده صحیفه وجود ندارد. نمونه دیگر [[دعای چهل و هفتم صحیفه]] است که زبیدی دانشمند سرشناس [[قرن یازدهم]] در کتاب اِتحاف السّادة المتقین با [[سند]] خود از [[امام هادی]]{{ع}} و امام هادی از [[پدران]] بزرگوارش از [[امام سجاد]]{{ع}} نقل کرده است<ref>اتحاف السادة المتقین، ج۴، ص۳۸۰.</ref>. دعاهای [[چهل]] و هفتم و چهل و نهم اگرچه در دو منبع از طریق دیگری نقل شده است ولی نمی‌توان بر این [[باور]] بود که تمام [[صحیفه سجادیه]] با همین سند در اختیار نویسندگان این دو کتاب بوده است.<ref>احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد، دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «اسناد و راویان صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۵۵.</ref> | ارزیابی رجالی یعنی بررسی تک‌تک راویانی که در [[سلسله]] [[روایات]] وجود دارند با این [[هدف]] که [[میزان]] [[اعتماد]] به هر یک از آنان مشخص شود. در این ارزیابی نام بردن از [[راوی]] و [[تأیید]] وی، الزاماً به معنای در [[اختیار]] داشتن کتاب نیست. راوی می‌تواند تنها به یک [[حدیث]] از [[احادیث]] کتاب دسترسی داشته باشد و همان حدیث را [[نقل]] کند. این نکته درباره برخی از [[دعاهای صحیفه سجادیه]] رخ داده است. برای نمونه [[دعای چهل و نهم صحیفه سجادیه]] را شیخ مفید در کتاب الامالی (ص ۲۳۹)، [[شیخ طوسی]] در کتاب الامالی (ص ۱۵) و [[سید]] ابن‌طاووس در کتاب مهج‌الدّعوات (ص ۱۵۸) با سندی آورده‌اند که در هیچ یک از اسناد شناخته شده صحیفه وجود ندارد. نمونه دیگر [[دعای چهل و هفتم صحیفه]] است که زبیدی دانشمند سرشناس [[قرن یازدهم]] در کتاب اِتحاف السّادة المتقین با [[سند]] خود از [[امام هادی]] {{ع}} و امام هادی از [[پدران]] بزرگوارش از [[امام سجاد]] {{ع}} نقل کرده است<ref>اتحاف السادة المتقین، ج۴، ص۳۸۰.</ref>. دعاهای [[چهل]] و هفتم و چهل و نهم اگرچه در دو منبع از طریق دیگری نقل شده است ولی نمی‌توان بر این [[باور]] بود که تمام [[صحیفه سجادیه]] با همین سند در اختیار نویسندگان این دو کتاب بوده است.<ref>احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد، دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «اسناد و راویان صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۵۵.</ref> | ||
==بررسی رجالی صحیفه مشهوره== | == بررسی رجالی صحیفه مشهوره == | ||
درباره سند صحیفه سجادیه دو نظریه وجود دارد: [[متواتر]] و [[خبر واحد]]، اهتمام [[عالمان دینی]] به نقل کردن صحیفه سجادیه و فراگیری صحیفه سبب شد تا برخی [[دانشمندان]] اسناد صحیفه را متواتر بدانند. [[علامه مجلسی]]، اسانید [[صحیفه]] را ۵۶۱۰۰ [[سند]] شمرده است<ref>بحارالانوار، ج۱۱۰، ص۶۱.</ref>. [[میرداماد]]، دیگر عالم نامدار دوران صفوی، سند صحیفه [[متواتر]] خوانده است<ref>شرح الصحیفه، ص۴۵.</ref>. اما اگر متواتر را [[حدیثی]] بدانیم که در تمامی طبقات [[نقل روایت]]، تعداد [[راویان]] به قدری فراوان باشد که احتمال هم‌دستی آنان بر [[دروغ]] محال باشد<ref>الرعایة فی علم الدرایة، ص۶۲.</ref>. سند صحیفه را نباید متواتر خواند؛ زیرا دست کم در دوران [[متوکل]] و فرزندش عمیر [[فرد]] دیگری در [[سلسله]] اسناد صحیفه [[مشاهده]] نمی‌شود. بنابراین باید اسناد صحیفه را مانند [[خبر واحد]] بررسی کرد.<ref>[[احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «اسناد و راویان صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۵۵.</ref> | درباره سند صحیفه سجادیه دو نظریه وجود دارد: [[متواتر]] و [[خبر واحد]]، اهتمام [[عالمان دینی]] به نقل کردن صحیفه سجادیه و فراگیری صحیفه سبب شد تا برخی [[دانشمندان]] اسناد صحیفه را متواتر بدانند. [[علامه مجلسی]]، اسانید [[صحیفه]] را ۵۶۱۰۰ [[سند]] شمرده است<ref>بحارالانوار، ج۱۱۰، ص۶۱.</ref>. [[میرداماد]]، دیگر عالم نامدار دوران صفوی، سند صحیفه [[متواتر]] خوانده است<ref>شرح الصحیفه، ص۴۵.</ref>. اما اگر متواتر را [[حدیثی]] بدانیم که در تمامی طبقات [[نقل روایت]]، تعداد [[راویان]] به قدری فراوان باشد که احتمال هم‌دستی آنان بر [[دروغ]] محال باشد<ref>الرعایة فی علم الدرایة، ص۶۲.</ref>. سند صحیفه را نباید متواتر خواند؛ زیرا دست کم در دوران [[متوکل]] و فرزندش عمیر [[فرد]] دیگری در [[سلسله]] اسناد صحیفه [[مشاهده]] نمی‌شود. بنابراین باید اسناد صحیفه را مانند [[خبر واحد]] بررسی کرد.<ref>[[احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «اسناد و راویان صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۵۵.</ref> | ||
==بررسی [[صحت سند]] [[صحیفه سجادیه]]== | == بررسی [[صحت سند]] [[صحیفه سجادیه]] == | ||
وقتی ادعای [[تواتر]] در سند صحیفه سجادیه پذیرفته نشد، با عنوان خبر واحد بررسی می‌شود. اکنون باید درباره تک‌تک راویان تحقیق شود. در ابتدای صحیفه سجادیه افزون بر نام [[فرزندان امام سجاد]]{{ع}} نام ده [[شخصیت]] به صورت آشکار و یک شخصیت هم با | وقتی ادعای [[تواتر]] در سند صحیفه سجادیه پذیرفته نشد، با عنوان خبر واحد بررسی می‌شود. اکنون باید درباره تک‌تک راویان تحقیق شود. در ابتدای صحیفه سجادیه افزون بر نام [[فرزندان امام سجاد]] {{ع}} نام ده [[شخصیت]] به صورت آشکار و یک شخصیت هم با ضمیر آمده است (جمعاً ۱۱ نفر) که هر یک از آنان صحیفه سجادیه را از نفر قبلی خویش دریافت کرده‌اند تا سلسله سند به [[امام سجاد]] {{ع}} رسیده است. در اینجا به اختصار با شخصیت هر یک از آنان آشنا می‌شویم: | ||
#حدّثنا: دو نفر را به عنوان گوینده حدّثنا، نام برده‌اند: یکی ابن‌سکون حلّی از [[قرن ششم]] که شیخ [[حرّ]] عاملی او را [[فاضل]]، [[صالح]]، شاعر و ادیب معرفی کرده است<ref>امل‌الآمل، ج۲، ص۲۰۳.</ref>. و دیگری، عمید‌الرؤساء (م۶۱۰) [[هبه]] [[الله]] بن [[حامد]]، لغوی مشهور<ref>الذریعه، ج۱، ص۶۲.</ref> که اغلب او را فاضل، | # حدّثنا: دو نفر را به عنوان گوینده حدّثنا، نام برده‌اند: یکی ابن‌سکون حلّی از [[قرن ششم]] که شیخ [[حرّ]] عاملی او را [[فاضل]]، [[صالح]]، شاعر و ادیب معرفی کرده است<ref>امل‌الآمل، ج۲، ص۲۰۳.</ref>. و دیگری، عمید‌الرؤساء (م۶۱۰) [[هبه]] [[الله]] بن [[حامد]]، لغوی مشهور<ref>الذریعه، ج۱، ص۶۲.</ref> که اغلب او را فاضل، جلیل، دارای کتاب<ref>امل الآمل، ج۲، ص۳۴۲.</ref>، محقّق، بارع، ضابط<ref>بحارالانوار، ج۱۰۸، ص۱۵۸.</ref>، ادیب و از بزرگان [[اصحاب]] دانسته‌اند<ref>أمل‌الآمل، ج۲، ص۳۴۲.</ref>. با توجه به هم طبقه بودن ابن [[سکون]] و عمید الرؤساء، هر دو نفر را می‌توان به عنوان گوینده “حدثنا” به شمار آورد و خللی به صحت سند آن وارد نیست. | ||
# [[بهاءالشرف]]: نخستین اسم ظاهری که در سند صحیفه بررسی می‌کنند، بهاءالشرف از شخصیت‌های [[قرن ششم]] است. وی از [[نوادگان]] [[امام سجاد]]{{ع}} و جدّ اعلای وی، [[حسین]] ذوالدّمعه، [[تربیت]] شده [[امام صادق]]{{ع}} بود<ref>عمدة الطالب، ص۲۶۱.</ref> و در نزد ایشان [[جایگاه]] خاصی داشت. [[اعتماد]] بزرگان به او بیانگر [[امانت‌داری]] و دقت او در ضبط و [[کتابت]] است. | # [[بهاءالشرف]]: نخستین اسم ظاهری که در سند صحیفه بررسی می‌کنند، بهاءالشرف از شخصیت‌های [[قرن ششم]] است. وی از [[نوادگان]] [[امام سجاد]] {{ع}} و جدّ اعلای وی، [[حسین]] ذوالدّمعه، [[تربیت]] شده [[امام صادق]] {{ع}} بود<ref>عمدة الطالب، ص۲۶۱.</ref> و در نزد ایشان [[جایگاه]] خاصی داشت. [[اعتماد]] بزرگان به او بیانگر [[امانت‌داری]] و دقت او در ضبط و [[کتابت]] است. | ||
# [[محمد بن احمد بن شهریار]] (زنده در ۵۱۶): [[فقیه]] و کتاب‌شناس [[قرن ششم هجری]]، از [[شاگردان]] [[شیخ طوسی]] و داماد وی بود. در [[سلسله]] [[احادیث]] از او با عنوان [[امین]] و [[خازن]]<ref>المزار، ص۱۳۶؛ مهج‌الدعوات التحصین، ص۵۹۵.</ref> یاد شده است او که با بیانگر امانت‌داری و [[کتاب‌شناسی]] وی است. فهرست‌نگار خبیر، منتجب‌الدین از او با عنوان امانت‌داری فقیه [[صالح]] یاد کرده است<ref>الفهرست، ص۱۲.</ref>. | # [[محمد بن احمد بن شهریار]] (زنده در ۵۱۶): [[فقیه]] و کتاب‌شناس [[قرن ششم هجری]]، از [[شاگردان]] [[شیخ طوسی]] و داماد وی بود. در [[سلسله]] [[احادیث]] از او با عنوان [[امین]] و [[خازن]]<ref>المزار، ص۱۳۶؛ مهج‌الدعوات التحصین، ص۵۹۵.</ref> یاد شده است او که با بیانگر امانت‌داری و [[کتاب‌شناسی]] وی است. فهرست‌نگار خبیر، منتجب‌الدین از او با عنوان امانت‌داری فقیه [[صالح]] یاد کرده است<ref>الفهرست، ص۱۲.</ref>. | ||
# [[ابومنصور محمد بن احمد بن عبدالعزیز عکبری معدل]] (م ۴۷۲): [[ابومنصور معدل]]، از شاگردان [[سید مرتضی]]<ref>خاتمة المستدرک، ج۳، ص۴۹۰.</ref> و از [[مشایخ]] [[خطیب بغدادی]] بود<ref>تاریخ بغداد، ج۳، ص۲۳۹.</ref>. [[ابن اثیر]]<ref>الکامل، ج۱۰، ص۱۱۷.</ref> و خطیب بغدادی او را [[صدوق]] معرفی کرده‌اند. [[لقب]] معدّل بیانگر [[جایگاه اجتماعی]] و ویژگی شخصیتی اوست، زیرا معدّل به کسی می‌گفتند که نزد همگان به [[عدالت]] | # [[ابومنصور محمد بن احمد بن عبدالعزیز عکبری معدل]] (م ۴۷۲): [[ابومنصور معدل]]، از شاگردان [[سید مرتضی]]<ref>خاتمة المستدرک، ج۳، ص۴۹۰.</ref> و از [[مشایخ]] [[خطیب بغدادی]] بود<ref>تاریخ بغداد، ج۳، ص۲۳۹.</ref>. [[ابن اثیر]]<ref>الکامل، ج۱۰، ص۱۱۷.</ref> و خطیب بغدادی او را [[صدوق]] معرفی کرده‌اند. [[لقب]] معدّل بیانگر [[جایگاه اجتماعی]] و ویژگی شخصیتی اوست، زیرا معدّل به کسی می‌گفتند که نزد همگان به [[عدالت]] وصف می‌شده است و [[قاضی]] [[شهر]] و یا [[خلیفه]] هرگاه نیاز به [[شهود]] داشتند به [[گواهی]] وی اعتماد می‌کردند<ref>تنقیح المقال، ج۱، ص۲۱۸.</ref>. | ||
# [[ابوالمفضل محمد بن عبدالله بن المطلب الشیبانی]] (۲۹۷-۳۸۷): کوفی‌الاصل بود و سراسر عمرش را در سفرهای [[حدیثی]] گذراند. [[نجاشی]] او را با عبارتی نظیر خوش [[حافظه]]<ref>رجال طوسی، ص۴۰۱.</ref> و پر [[روایت]]<ref>رجال طوسی، ص۴۰۱.</ref> خوانده که عمرش را در جست‌وجوی [[حدیث]] در [[سفر]] گذرانید. عبارات [[تضعیف]] وی نیز کم نیست<ref>الفهرست، ص۴۰۱.</ref>. ولی بزرگانی مانند [[شیخ مفید]]، غضائری و ابن‌طاووس به کتاب‌های وی اعتماد کرده‌اند<ref>الاقبال، ج۲، ص۳۱۰.</ref>. | # [[ابوالمفضل محمد بن عبدالله بن المطلب الشیبانی]] (۲۹۷-۳۸۷): کوفی‌الاصل بود و سراسر عمرش را در سفرهای [[حدیثی]] گذراند. [[نجاشی]] او را با عبارتی نظیر خوش [[حافظه]]<ref>رجال طوسی، ص۴۰۱.</ref> و پر [[روایت]]<ref>رجال طوسی، ص۴۰۱.</ref> خوانده که عمرش را در جست‌وجوی [[حدیث]] در [[سفر]] گذرانید. عبارات [[تضعیف]] وی نیز کم نیست<ref>الفهرست، ص۴۰۱.</ref>. ولی بزرگانی مانند [[شیخ مفید]]، غضائری و ابن‌طاووس به کتاب‌های وی اعتماد کرده‌اند<ref>الاقبال، ج۲، ص۳۱۰.</ref>. | ||
# [[ابوعبدالله جعفر بن محمد الحسنی]] (م ۳۰۸ق): از بزرگان [[اصحاب]] امامیّه و چهره سرشناس [[آل]] [[ابوطالب]] در [[زمان]] خودش بود. او را [[ثقه]] دانسته‌اند که عمری طولانی داشت و احادیث بسیاری شنید و عالی‌السّند است. [[جعفر بن محمد]] در میان [[اهل‌سنت]] نیز ستوده شده است و او را [[فاضل]]، با [[ورع]] و [[عاقل]] معرفی کرده‌اند که [[احادیث]] بسیاری شنید و همنشین دائمی [[مسجد]] و [[قرآن]] بود<ref>الصحیفة السجادیة الجامعة، ص۲۱۷.</ref>. | # [[ابوعبدالله جعفر بن محمد الحسنی]] (م ۳۰۸ق): از بزرگان [[اصحاب]] امامیّه و چهره سرشناس [[آل]] [[ابوطالب]] در [[زمان]] خودش بود. او را [[ثقه]] دانسته‌اند که عمری طولانی داشت و احادیث بسیاری شنید و عالی‌السّند است. [[جعفر بن محمد]] در میان [[اهل‌سنت]] نیز ستوده شده است و او را [[فاضل]]، با [[ورع]] و [[عاقل]] معرفی کرده‌اند که [[احادیث]] بسیاری شنید و همنشین دائمی [[مسجد]] و [[قرآن]] بود<ref>الصحیفة السجادیة الجامعة، ص۲۱۷.</ref>. | ||
# [[عبدالله بن عمر بن خطاب الزیات]]: درباره این شخص اطلاعات رجالی در دست نیست. تنها از [[سند]] [[صحیفه]] برمی‌آید که وی در سال ۲۶۵، [[صحیفه سجادیه]] را برای [[جعفر بن محمد حسنی]] [[روایت]] کرده است و خود صحیفه سجادیه را از دایی‌اش [[علی بن نعمان]] شنیده بوده است<ref>الصحیفة السجادیة، ص۳.</ref>. | # [[عبدالله بن عمر بن خطاب الزیات]]: درباره این شخص اطلاعات رجالی در دست نیست. تنها از [[سند]] [[صحیفه]] برمی‌آید که وی در سال ۲۶۵، [[صحیفه سجادیه]] را برای [[جعفر بن محمد حسنی]] [[روایت]] کرده است و خود صحیفه سجادیه را از دایی‌اش [[علی بن نعمان]] شنیده بوده است<ref>الصحیفة السجادیة، ص۳.</ref>. | ||
# [[علی بن نعمان الاعلم]]: [[ابوالحسن علی بن نعمان اعلمی]] [[کوفی]] و از [[راویان امام رضا]]{{ع}} و دارای کتاب است. او را با الفاظ [[ثقه]]، وجه، [[ثبت]] و صحیح و واضح الطریقه ستوده‌اند. | # [[علی بن نعمان الاعلم]]: [[ابوالحسن علی بن نعمان اعلمی]] [[کوفی]] و از [[راویان امام رضا]] {{ع}} و دارای کتاب است. او را با الفاظ [[ثقه]]، وجه، [[ثبت]] و صحیح و واضح الطریقه ستوده‌اند. | ||
# [[عمیر بن متوکل]]: درباره عمیر بن متوکل و پدرش [[متوکل بن هارون]]، توثیق صریحی نرسیده است و تنها می‌توان از وجود نام وی در قسمت اول [[رجال]] ابن [[داود]]، قرینه اجمالی بر [[مدح]] یافت<ref>الرجال، ص۲۸۳.</ref>. | # [[عمیر بن متوکل]]: درباره عمیر بن متوکل و پدرش [[متوکل بن هارون]]، توثیق صریحی نرسیده است و تنها می‌توان از وجود نام وی در قسمت اول [[رجال]] ابن [[داود]]، قرینه اجمالی بر [[مدح]] یافت<ref>الرجال، ص۲۸۳.</ref>. | ||
# متوکل بن هارون: درباره [[متوکل]] بن [[هارون]]، تنها می‌دانیم که او صحیفه سجادیه را از [[یحیی بن زید]] [[نقل]] کرده است و [[دیدار]] او با [[امام صادق]]{{ع}} در همین سند آمده است. اما در کتاب‌های رجالی نامی از وی در زمره [[شاگردان امام صادق]]{{ع}} نیامده است. | # متوکل بن هارون: درباره [[متوکل]] بن [[هارون]]، تنها می‌دانیم که او صحیفه سجادیه را از [[یحیی بن زید]] [[نقل]] کرده است و [[دیدار]] او با [[امام صادق]] {{ع}} در همین سند آمده است. اما در کتاب‌های رجالی نامی از وی در زمره [[شاگردان امام صادق]] {{ع}} نیامده است. | ||
# یحیی بن زید: فرزند [[زید بن علی]] پس از [[شهادت]] [[پدر]] [[قیام]] کرد و در سال ۱۲۵ در سن هجده سالگی<ref>اعلام زرکلی، ج۸، ص۱۴۶.</ref> به شهادت رسید<ref>عمدة الطالب، ص۲۶۰.</ref>. | # یحیی بن زید: فرزند [[زید بن علی]] پس از [[شهادت]] [[پدر]] [[قیام]] کرد و در سال ۱۲۵ در سن هجده سالگی<ref>اعلام زرکلی، ج۸، ص۱۴۶.</ref> به شهادت رسید<ref>عمدة الطالب، ص۲۶۰.</ref>. | ||
[[یحیی]] را از راویان امام صادق{{ع}} و [[امام کاظم]]{{ع}} برشمرده‌اند. رجالیان او را به صراحت توثیق نکرده‌اند اما در بخش اول رجال ابن داود نام وی آمده است<ref>الرجال، ص۳۷۴.</ref>. از این روی مدح اجمالی وی فهمیده می‌شود.<ref>[[احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «اسناد و راویان صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۵۶.</ref> | [[یحیی]] را از راویان امام صادق {{ع}} و [[امام کاظم]] {{ع}} برشمرده‌اند. رجالیان او را به صراحت توثیق نکرده‌اند اما در بخش اول رجال ابن داود نام وی آمده است<ref>الرجال، ص۳۷۴.</ref>. از این روی مدح اجمالی وی فهمیده می‌شود.<ref>[[احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «اسناد و راویان صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۵۶.</ref> | ||
==جمع‌بندی بررسی رجالی صحیفه سجادیه== | == جمع‌بندی بررسی رجالی صحیفه سجادیه == | ||
همان‌گونه که گذشت، سند صحیفه سجادیه، [[خبر واحد]] است. ما در بررسی تک‌تک راویان به نتایج زیر دست یافتیم: | همان‌گونه که گذشت، سند صحیفه سجادیه، [[خبر واحد]] است. ما در بررسی تک‌تک راویان به نتایج زیر دست یافتیم: | ||
#از مجموع قرینه‌های اعتبارسنجی، با [[اطمینان]] می‌توان متن صحیفه سجادیه را پذیرفت. [[اعتماد]] [[عالمان]] در [[حفظ]] و نگهداری [[صحیفه سجادیه]] بیانگر [[اعتماد]] ویژه آنان به این کتاب است. | # از مجموع قرینه‌های اعتبارسنجی، با [[اطمینان]] می‌توان متن صحیفه سجادیه را پذیرفت. [[اعتماد]] [[عالمان]] در [[حفظ]] و نگهداری [[صحیفه سجادیه]] بیانگر [[اعتماد]] ویژه آنان به این کتاب است. | ||
# [[سند]] تمامی [[روایات]] صحیفه سجادیه موجود به عمیربن [[متوکل]] می‌رسد. | # [[سند]] تمامی [[روایات]] صحیفه سجادیه موجود به عمیربن [[متوکل]] می‌رسد. | ||
#نام [[متوکل بن هارون[[و [[عبدالله بن عمر بن خطاب زیات]] در کتاب رجالی نیامده است و در اصطلاح “مهمل” است. | # نام [[متوکل بن هارون[[و [[عبدالله بن عمر بن خطاب زیات]] در کتاب رجالی نیامده است و در اصطلاح “مهمل” است. | ||
#نام [[یحیی بن زید]] و [[عمیر بن متوکل]] در کتاب‌های رجالی و فهرست بدون توصیف آمده است و در اصطلاح “مجهول” است. | # نام [[یحیی بن زید]] و [[عمیر بن متوکل]] در کتاب‌های رجالی و فهرست بدون توصیف آمده است و در اصطلاح “مجهول” است. | ||
# [[ابوالمفضل شیبانی]] را [[تضعیف]] کرده‌اند ولی بنابر قاعده‌ای، تضعیف [[شخصیت]] وی خللی به [[نقل]] آثار مکتوب او نمی‌رساند. | # [[ابوالمفضل شیبانی]] را [[تضعیف]] کرده‌اند ولی بنابر قاعده‌ای، تضعیف [[شخصیت]] وی خللی به [[نقل]] آثار مکتوب او نمی‌رساند. | ||
از مجموعه آنچه گذشت، سند صحیفه سجادیه از دیدگاه رجالی [[ضعیف]] است. | از مجموعه آنچه گذشت، سند صحیفه سجادیه از دیدگاه رجالی [[ضعیف]] است. | ||
اما [[ضعف]] سندی صحیفه سجادیه با [[روایت]] بزرگانی مانند مفید و تلّعکبری از ابی‌المفضل [[شیبانی]]، تا اندازه زیادی جبران می‌شود. افزون بر آن بررسی روایات گوناگون [[صحیفه]] و [[شناخت]] دقیق متن صحیفه سجادیه، بر اعتبار کتاب خواهد افزود. صحیفه سجادیه از [[زمان]] [[نگارش]] با [[وسواس]] ستودنی کاتبان نگهداری و ضبط شد. دقت [[امام صادق]]{{ع}} و یحیی بن زید در حراست از این اثر گران‌مایه به وسیله متوکل‌بن‌هارون گزارش شده است. یکی از صحیفه‌پژوهان معاصر به نام [[حسینی]] جلالی در این باره می‌نویسد: هیچ روایتی از [[ائمه]] نمی‌شناسیم که این چنین مورد اهتمام ایشان از نظر املاء و استنساخ و روایت و حفظ بوده باشد. اجازه خواستن متوکل و [[اذن امام]] برای مقابله، نکته دیگری است که [[میزان]] دقت و اهتمام [[راوی]] را در مقابله نشان می‌دهد<ref>دراسة حول‌الصحیفة، ص۲۰۹.</ref>. | اما [[ضعف]] سندی صحیفه سجادیه با [[روایت]] بزرگانی مانند مفید و تلّعکبری از ابی‌المفضل [[شیبانی]]، تا اندازه زیادی جبران می‌شود. افزون بر آن بررسی روایات گوناگون [[صحیفه]] و [[شناخت]] دقیق متن صحیفه سجادیه، بر اعتبار کتاب خواهد افزود. صحیفه سجادیه از [[زمان]] [[نگارش]] با [[وسواس]] ستودنی کاتبان نگهداری و ضبط شد. دقت [[امام صادق]] {{ع}} و یحیی بن زید در حراست از این اثر گران‌مایه به وسیله متوکل‌بن‌هارون گزارش شده است. یکی از صحیفه‌پژوهان معاصر به نام [[حسینی]] جلالی در این باره می‌نویسد: هیچ روایتی از [[ائمه]] نمی‌شناسیم که این چنین مورد اهتمام ایشان از نظر املاء و استنساخ و روایت و حفظ بوده باشد. اجازه خواستن متوکل و [[اذن امام]] برای مقابله، نکته دیگری است که [[میزان]] دقت و اهتمام [[راوی]] را در مقابله نشان می‌دهد<ref>دراسة حول‌الصحیفة، ص۲۰۹.</ref>. | ||
پس از عمیر بن متوکل، دقت در نگهداری و انتقال صحیفه سجادیه فزونی یافت به گونه‌ای که [[عالمان]] [[فقیه]] و ژرف‌اندیش، رونویسی و [[کتابت]] صحیفه سجادیه را خود عهده‌دار شدند<ref>اتحاف السادة المتقین بشرح احیاء علوم‌الدین، مرتضی زبیدی، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، ۱۴۱۴ ق؛ الاعلام، خیرالدین زرکلی، بیروت: دارالملایین، ۱۴۱۰ ق؛ الاقبال بالاعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی‌السنة، علی بن موسی ابن‌طاووس، قم: مکتب اعلام الاسلامی، ۱۴۱۵ ق، اول؛ الامالی، محمدبن الحسن الطوسی، قم: دارالثقافه، ۱۴۱۴ ق، اول؛ الامالی، ابوعبدالله محمدبن محمدبن نعمان، مفید، تحقیق: حسین استاد ولی، علی‌اکبر غفاری، بیروت: دارالمفید، ۱۴۱۴ ق، دوم؛ امل‌الآمل، محمدبن الحسن حر عاملی، تحقیق: احمد الحسینی، بغداد: مکتبه الاندلس، ۱۳۸۵ ق؛ بازسازی متون کهن حدیث شیعه، سیدمحمد، عمادی حائری، (روش، تحلیل، نمونه)، تهران: مرکز پژوهش کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۸؛ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، تهران: المکتبة الاسلامیه، ۱۳۸۸ ق؛ بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر سیوطی، تحقیق: علی محمد عمر، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۴۲۶ق؛ تاریخ بغداد او مدینة السلام، احمد بن علی خطیب بغدادی، مدینه: المکتبة السلفیة، بی‌تا؛ التّحصین، علی بن موسی ابن طاووس، تحقیق: الانصاری، قم: دارالکتاب، بی‌تا: تنقیح المقال، عبدالله مامقانی، نجف اشرف: المطبعة المرتضویة، بی‌تا، خاتمه المستدرک، حسین‌بن‌محمد‌تقی نوری، قم: مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۸ ق، دوم؛ دراسة حول الصحیفة، محمدحسین حسینی جلالی، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۱ ق، سوم، الذریعة إلی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۳ ق؛ الرجال، ابن الغضائری، تحقیق: حسینی جلالی، قم: دارالحدیث، ۱۴۲۲ ق، اول؛ الرجال، حسین بن علی ابن داود، قم: منشورات الرضی، بی‌تا: الرجال، محمدبن الحسن الطوسی، النجف الاشرف: المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۰ ه؛ الرعایة فی علم الدرایة، زین‌الدین بن علی، شهید ثانی، تحقیق: مرکز الأبحاث والدراسات الاسلامیة، قم: بوستان کتاب، ۱۴۲۲ ق، اول؛ شرح الصحیفة، محمدباقر میرداماد، تحقیق: مهدی رجایی، اصفهان: مهدیه المیرداماد، ۱۴۰۶ ق؛ الصحیفة السجادیة الجامعة، سیدمحمدباقر ابطحی، قم: مؤسسة الانصاریان، ۱۴۱۱، اول؛ الصحیفة السجادیة، علی بن الحسین{{ع}}، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۶۳؛ عمدة الطالب، احمد بن علی ابن عنبة، تصحیح: محمدحسن آل الطالقانی، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۰ ق. دوم، الفهرست، محمدبن الحسن الطوسی، تحقیق: سیدجواد قیومی، قم: الفقاهة، ۱۴۱۷ ق، اول؛ الفهرست، منتخب‌الدین ابن بابویه، تحقیق: سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم: مکتبة آیت‌الله مرعشی، ۱۳۶۶، الکامل فی التاریخ، ابن‌اثیر الجزری، بیروت: دار صادر، ۱۳۸۵ ق؛ المزار، محمدبن جعفر مشهدی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: نشر القیوم ۱۴۱۹ ق، اول؛ مهج‌الدعوات، علی‌بن موسی‌ابن طاووس، تحقیق: حسین الاعلمی، بیروت: مؤسسة الاعلمی، ۱۴۱۴ ق، اول.</ref>.<ref>[[احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «اسناد و راویان صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۵۷.</ref> | پس از عمیر بن متوکل، دقت در نگهداری و انتقال صحیفه سجادیه فزونی یافت به گونه‌ای که [[عالمان]] [[فقیه]] و ژرف‌اندیش، رونویسی و [[کتابت]] صحیفه سجادیه را خود عهده‌دار شدند<ref>اتحاف السادة المتقین بشرح احیاء علوم‌الدین، مرتضی زبیدی، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، ۱۴۱۴ ق؛ الاعلام، خیرالدین زرکلی، بیروت: دارالملایین، ۱۴۱۰ ق؛ الاقبال بالاعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی‌السنة، علی بن موسی ابن‌طاووس، قم: مکتب اعلام الاسلامی، ۱۴۱۵ ق، اول؛ الامالی، محمدبن الحسن الطوسی، قم: دارالثقافه، ۱۴۱۴ ق، اول؛ الامالی، ابوعبدالله محمدبن محمدبن نعمان، مفید، تحقیق: حسین استاد ولی، علی‌اکبر غفاری، بیروت: دارالمفید، ۱۴۱۴ ق، دوم؛ امل‌الآمل، محمدبن الحسن حر عاملی، تحقیق: احمد الحسینی، بغداد: مکتبه الاندلس، ۱۳۸۵ ق؛ بازسازی متون کهن حدیث شیعه، سیدمحمد، عمادی حائری، (روش، تحلیل، نمونه)، تهران: مرکز پژوهش کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۸؛ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، تهران: المکتبة الاسلامیه، ۱۳۸۸ ق؛ بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر سیوطی، تحقیق: علی محمد عمر، قاهره: مکتبة الخانجی، ۱۴۲۶ق؛ تاریخ بغداد او مدینة السلام، احمد بن علی خطیب بغدادی، مدینه: المکتبة السلفیة، بی‌تا؛ التّحصین، علی بن موسی ابن طاووس، تحقیق: الانصاری، قم: دارالکتاب، بی‌تا: تنقیح المقال، عبدالله مامقانی، نجف اشرف: المطبعة المرتضویة، بی‌تا، خاتمه المستدرک، حسین‌بن‌محمد‌تقی نوری، قم: مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۸ ق، دوم؛ دراسة حول الصحیفة، محمدحسین حسینی جلالی، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۱ ق، سوم، الذریعة إلی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۳ ق؛ الرجال، ابن الغضائری، تحقیق: حسینی جلالی، قم: دارالحدیث، ۱۴۲۲ ق، اول؛ الرجال، حسین بن علی ابن داود، قم: منشورات الرضی، بی‌تا: الرجال، محمدبن الحسن الطوسی، النجف الاشرف: المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۰ ه؛ الرعایة فی علم الدرایة، زین‌الدین بن علی، شهید ثانی، تحقیق: مرکز الأبحاث والدراسات الاسلامیة، قم: بوستان کتاب، ۱۴۲۲ ق، اول؛ شرح الصحیفة، محمدباقر میرداماد، تحقیق: مهدی رجایی، اصفهان: مهدیه المیرداماد، ۱۴۰۶ ق؛ الصحیفة السجادیة الجامعة، سیدمحمدباقر ابطحی، قم: مؤسسة الانصاریان، ۱۴۱۱، اول؛ الصحیفة السجادیة، علی بن الحسین {{ع}}، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۶۳؛ عمدة الطالب، احمد بن علی ابن عنبة، تصحیح: محمدحسن آل الطالقانی، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۰ ق. دوم، الفهرست، محمدبن الحسن الطوسی، تحقیق: سیدجواد قیومی، قم: الفقاهة، ۱۴۱۷ ق، اول؛ الفهرست، منتخب‌الدین ابن بابویه، تحقیق: سید جلال‌الدین محدث ارموی، قم: مکتبة آیت‌الله مرعشی، ۱۳۶۶، الکامل فی التاریخ، ابن‌اثیر الجزری، بیروت: دار صادر، ۱۳۸۵ ق؛ المزار، محمدبن جعفر مشهدی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: نشر القیوم ۱۴۱۹ ق، اول؛ مهج‌الدعوات، علی‌بن موسی‌ابن طاووس، تحقیق: حسین الاعلمی، بیروت: مؤسسة الاعلمی، ۱۴۱۴ ق، اول.</ref>.<ref>[[احمد غلامعلی|غلامعلی، احمد]]، [[دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «اسناد و راویان صحیفه سجادیه»، دانشنامه صحیفه سجادیه]]، ص ۵۷.</ref> | ||
== منابع == | == منابع == | ||
| خط ۶۲: | خط ۶۱: | ||
[[رده:راویان صحیفه سجادیه]] | [[رده:راویان صحیفه سجادیه]] | ||