سوره اسراء در معارف و سیره رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان مدخل  = سوره اسراء

== مقدمه ==

هفدهمین [[سوره]] [[قرآن]] که [[امام رضا]] {{ع}} تعدادی از [[آیات]] آن را [[تفسیر]] کرده است. واژه «[[اسراء]]» از ماده «س ر ی» به معنای حرکت شبانه<ref>کتاب العین، ج۷، ص۲۹۱؛ المفردات، ص۴۰۸.</ref> و یا حرکت مخفیانه و بدون [[تظاهر]] است<ref>التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۵، ص۱۱۵.</ref>، [[اسرا]] سوره هفدهم قرآن و دارای ۱۱۱ [[آیه]] است. این سوره مکی است، اما طبق برخی اقوال، بعضی از آیات آن در [[مدینه]] نازل شده است<ref>البحر المحیط، ج۷، ص۷؛ البحر المدید، ج۳، ص۱۷۹؛ المیزان ج۱۳، ص۵.</ref>. مضمون آیات این سوره نیز بر مکی بودن دلالت دارد<ref>المیزان، ج۱۳، ص۵.</ref>. محتوای اصلی این سوره، [[یکتاپرستی]] و [[نفی]] [[شرک]] است و با [[پاک]] دانستن [[خداوند]] از هر نقصی و با اشاره به جریان [[معراج]] [[پیامبر]] {{صل}} آغاز می‌شود. سپس از سرنوشتی که خداوند برای [[بنی اسرائیل]] رقم زده، سخن می‌گوید و از آن نتیجه می‌گیرد که هر جامعه‌ای با [[اطاعت خداوند]]، [[عزیز]] و با [[نافرمانی]] او، [[تحقیر]] خواهد شد. همچنین برخی از [[حقایق]] درباره [[مبدأ و معاد]] را بیان کرده و برخی از دستورهای عمومی [[دینی]] را توضیح داده است<ref>المیزان، ج۱۳، ص۵.</ref>.

روایت‌های متعددی از امام رضا {{ع}} در تفسیر تعدادی از آیات این سوره وارد شده است. آیه اول این سوره که درباره معراج پیامبر {{صل}} است، در روایت‌های آن [[حضرت]] بارها مورد توجه قرار گرفته است. امام رضا {{ع}} از طریق پدرانشان از [[رسول خدا]] {{صل}}، [[براق]]، که وسیله حرکت رسول خدا {{صل}} در [[شب معراج]] بوده است، این گونه معرفی شده است: از حیوانات بهشتی که اندازه‌ای [[متعادل]] (نه خیلی بزرگ و نه خیلی کوچک) و سرعت فوق‌العاده‌ای داشته و دارای رنگ بسیار [[زیبایی]] نیز بوده است<ref>صحیفة الإمام الرضا {{ع}}، ص۶۱.</ref>. همچنین در روایت‌هایی که از امام رضا {{ع}} در [[تفسیر آیه]] اول سوره رسیده، این موضوعات مطرح شده است: ورود آن حضرت به [[بهشت]] و [[رؤیت]] [[جهنم]]<ref>الأمالی، صدوق، ص۴۶۰؛ التوحید، ص۱۱۷.</ref>، [[مشاهده]] عذاب‌های وحشتناک [[زنان]] [[گناهکار]] [[امت اسلامی]]<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۱۰- ۱۱.</ref>، مشاهده [[ملک الموت]]<ref>صحیفة الإمام الرضا {{ع}}، ص۶۱.</ref>، [[شناخت]] افزون‌تر [[امامان معصوم]] {{عم}}<ref>کمال الدین و تمام النعمة، ص۲۵۵- ۲۶۵؛ علل الشرایع، ج۱، ص۶-۷.</ref>. همچنین [[امام رضا]] {{ع}} به [[نقد]] [[تفکر]] کسانی پرداخته که با [[تمسک]] به یک [[روایت]]، مبنی بر [[رؤیت خداوند]] توسط [[رسول خدا]] {{صل}} به صورت یک [[جوان]] (در [[معراج]])، [[معتقد]] به [[تشبیه]] و [[تجسیم]] [[خداوند]] شده بودند. امام رضا {{ع}} در نقد این دیدگاه به بیان برخی از مسائلی که در معراج رخ داده بود پرداخته و به این [[شبهه]] پاسخ داده است<ref>تفسیر القمی، ج۱، ص۲۰.</ref>. از سوی دیگر، امام رضا {{ع}} در نقد شبهه‌ای مشابه، مبنی بر رؤیت خداوند به صورت [[بشر]] در معراج، با استناد به [[دلایل]] مختلف در صدد نقد آن بر آمده است. یکی از این دلایل، [[آیه]] مورد بحث است. از منظر این روایت، [[خداوند متعال]] در این آیه [[هدف]] از معراج را نشان دادن برخی از نشانه‌های مهم خود به [[رسول اکرم]] {{صل}} می‌داند: {{متن قرآن|لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا...}}<ref>«- برد تا از نشانه‌هایمان بدو نشان دهیم.».. سوره اسراء، آیه ۱.</ref> و روشن است که [[آیات]] خداوند، غیر از خود او هستند. در این آیه هیچ دلیلی بر توهم [[اثبات]] رؤیت خداوند به صورت [[انسان]] در معراج وجود ندارد و حتی عکس آن را [[ثابت]] می‌کند<ref>الاحتجاج، ج۲، ص۴۰۶- ۴۰۷.</ref>. در [[تفسیر آیه]] هفتم این [[سوره]] که سخن از [[احسان]] است: {{متن قرآن|إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا...}}<ref>«اگر نیکی ورزید به خویش نیکی ورزیده‌اید و اگر بدی کنید به خویش کرده‌اید.».. سوره اسراء، آیه ۷.</ref>. از آن [[حضرت]] می‌خوانیم: «اگر احسان کنید به خودتان می‌کنید و اگر [[بدی]] نمایید باز به خودتان می‌کنید و اما [[بدی‌ها]] را (گاهی) خداوند می‌بخشاید»<ref>الأمالی، صدوق، ص۷۳؛ عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۲۹۴.</ref>. امام رضا {{ع}} در پاسخ به سؤالی درباره [[صحت]] روایت [[امام صادق]] {{ع}}، مبنی بر کشتن [[فرزندان]] [[قاتلان امام حسین]] {{ع}} به سبب کارهای پدرانشان، توسط [[امام زمان]] {{ع}} ضمن [[تأیید]] این روایت در جهت اثبات [[سازگاری]] روایت با [[آیه]] پانزدهم این [[سوره]]: {{متن قرآن|وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى...}}<ref>«و هیچ باربرداری بار (گناه) دیگری را بر نمی‌دارد.».. سوره انعام، آیه ۱۶۴.</ref>، دلیل [[حکم]] مذکور در [[روایت]] را ناشی از [[رضایت]] آن [[فرزندان]] به [[گناهان]] [[پدران]] خود می‌دانند که موجب شرکت در آن گناهان شده و همین موضوع، سبب شباهت و [[مشارکت]] در [[احکام]] آنان (مانند [[لزوم]] کشته شدن) نیز می‌گردد<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۲۷۳؛ علل الشرایع، ج۱، ص۲۲۹.</ref>. در مناظره‌ای درباره [[توحید]] که میان [[امام رضا]] {{ع}} و [[سلیمان مروزی]] [[متکلم]] توانای [[خراسانی]] در نزد [[مأمون]] انجام شده است، درباره مقصود از [[اراده الهی]] در آیه شانزدهم این سوره: {{متن قرآن|وَإِذَا أَرَدْنَا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِيهَا...}}<ref>«و چون بر آن شویم که (مردم) شهری را نابود گردانیم به کامروایان آن فرمان می‌دهیم.».. سوره اسراء، آیه ۱۶.</ref> و معنای صحیح آن درباره [[خداوند]] بحث شده است.

همچنین آیاتی مانند آیه ۸۶ این سوره نیز در تبیین این بحث به کار رفته است<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۸۶- ۱۸۹.</ref>. از امام رضا {{ع}} در [[تفسیر آیه]] ۲۳ که درباره [[احسان به والدین]] و [[نهی]] از کمترین [[اهانت]] به آنان است: {{متن قرآن|فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ...}}<ref>«به آنان اف مگو.».. سوره اسراء، آیه ۲۳.</ref> دو روایت وجود دارد. بر اساس روایت اول، که از [[امام صادق]] {{ع}} نقل می‌کند می‌فرماید: واژه «اف» کمترین و پایین‌ترین کلمه‌ای است که با آن به [[پدر]] و [[مادر]] بی‌احترامی می‌شود و خداوند از آن نهی نموده است و اگر کلمه‌ای در بی‌احترامی از آن کمتر بود، خداوند از آن نهی می‌کرد<ref>البرهان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۵۱۸.</ref>. بر پایه روایت دیگر، امام رضا {{ع}} [[حرمت]] ناراضی نمودن [[والدین]] را به این [[دلایل]] دانسته‌اند: سبک شمرده شدن [[دستور الهی]]، [[سبک شمردن]] [[شأن]] پدر و مادر، [[کفران]] [[نعمت‌های الهی]] و از بین رفتن [[شکرگزاری]]، کم شدن و حتی نابودی [[نسل]]. ایشان باز بر این موضوع تأکید می‌کند که بی‌احترامی به پدر و مادر موجب [[سبک شمردن]] [[والدین]] و [[حق]] آنان، [[قطع رحم]] و [[بی‌رغبتی]] والدین به داشتن فرزند خواهد شد. همچنین اگر [[نیکی]] نمودن به [[پدر]] و [[مادر]] [[واجب]] نباشد، [[تربیت]] [[فرزندان]] که یکی از مهم‌ترین مسائل است، مورد [[غفلت]] قرار می‌گیرد<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۵۶۵؛ عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۹۱- ۹۲؛ علل الشرایع، ج۲، ص۴۷۹.</ref>. [[خداوند]] در [[آیه]] ۲۶ این [[سوره]] به [[رسول خدا]] {{صل}} [[دستور]] می‌دهد تا حق [[نزدیکان]] خویش را بدهد: {{متن قرآن|وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ...}}<ref>«و حقّ خویشاوند را به او برسان و نیز (حقّ) مستمند» سوره اسراء، آیه ۲۶.</ref> طبق [[روایت]] [[امام رضا]] {{ع}}، زمانی که این آیه نازل شد، رسول خدا {{صل}}، [[حضرت فاطمه]] {{س}} را فراخواند و [[فدک]] را که بدون [[جنگ]] و [[لشکرکشی]] به [[تصرف]] [[مسلمانان]] در آمده بود و به همین علت به رسول خدا {{صل}} تعلق می‌گرفت، به حضرت فاطمه {{س}} و فرزندان ایشان بخشید. بر اساس این روایت، این آیه یکی از [[دوازده]] موضع در [[قرآن]] است که مقصود از اصفیا ([[برگزیدگان]]) در آن بیان شده است<ref>الأمالی، صدوق، ص۵۲۶- ۵۲۷؛ عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۲۳۳.</ref>. امام رضا {{ع}} در [[تفسیر آیه]] ۳۲: {{متن قرآن|وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَا...}}<ref>«و نزدیک زنا نشوید.».. سوره اسراء، آیه ۳۲.</ref>[[زنا]] را منشأ فسادهای مهمی مانند [[قتل نفس]]، نابودی [[روابط]] [[خویشاوندی]]، تربیت نشدن [[کودکان]] (زنازاده) و از بین رفتن میراث‌ها می‌داند<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۵۶۵؛ عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۹۲؛ علل الشرایع، ج۲، ص۴۷۹.</ref>. بر این اساس، چون زنا موجب نابودی [[روابط خانوادگی]] و [[اجتماعی]] می‌شود و خطرات متعددی را به همراه دارد، [[حرام]] شده و [[خداوند متعال]] حتی از نزدیک شدن به آن نیز [[نهی]] کرده است. امام رضا {{ع}} از طریق پدرانش، از رسول خدا {{صل}} روایتی طولانی را در تفسیر آیه ۶۱: {{متن قرآن|وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ}}<ref>«و (یاد کنید) آنگاه را که به فرشتگان گفتیم: برای آدم فروتنی کنید» سوره بقره، آیه ۳۴.</ref> نقل کرده که در [[اثبات]] [[برتری اهل بیت]] {{عم}} بر [[انبیا]] و [[رسولان الهی]] و [[فرشتگان]] است. بر اساس این [[روایت]]، [[سجده فرشتگان]] بر [[آدم]] {{ع}}، علاوه بر آنکه [[اطاعت فرمان خداوند]] بوده و [[عبودیت الهی]] محسوب می‌شده، در عین حال، در آن [[بزرگداشت]] و [[اکرام اهل بیت]] {{عم}} نیز صورت گرفته است، چون [[اهل بیت]] {{عم}} در صلب [[حضرت آدم]] {{ع}} قرار داشته‌اند و [[سجده]] بر او [[احترام]] به اهل بیت {{عم}} نیز بوده است<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۲۶۲- ۲۶۳؛ کمال الدین و تمام النعمة، ص۳۵۴- ۲۵۵؛ علل الشرایع، ج۱، ص۶.</ref>. این روایت در [[فهم]] کامل‌تر از معنای [[آیه]] ۶۱ که از سجده فرشتگان بر حضرت آدم {{ع}} خبر می‌دهد، بسیار مفید است. درباره آیه ۷۱، دو روایت از [[امام رضا]] {{ع}} وارد شده است. ایشان ذیل فقره {{متن قرآن|يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ...}}<ref>«روزی که هر دسته‌ای را با پیشوایشان فرا می‌خوانیم.».. سوره اسراء، آیه ۷۱.</ref> فرموده است: هر قومی با [[امام زمان]] خودش و کتاب پروردگارش و [[سنت]] پیامبرش فرا خوانده خواهد شد<ref>صحیفة الإمام الرضا {{ع}}، ص۴۹؛ عبون أخبار الرضا {{ع}}، ج۲، د ۳۳.</ref>. همچنین بر اساس روایت دیگری در ذیل همین قسمت آمده است که در [[روز قیامت]] همان شخصی که در [[دنیا]] از طرف [[مردم]] به عنوان [[پیشوا]] و ولی آنان [[برگزیده]] شده است، در آنجا نیز به عنوان [[رهبر]] آنان [[انتخاب]] می‌گردد<ref>التفسیر، عیاشی، ج۲، ص۳۰۴- ۳۰۵؛ المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۳. ص۶۵.</ref>. ایشان در [[نقد]] [[افکار]] عده‌ای که [[معتقد]] بودند [[خداوند متعال]] فقط در [[آخرت]] برای حساب و [[ثواب و عقاب]] حضور دارد و در دنیا حضور ندارد تا [[اطاعت]] شود و موجب [[امید]] باشد، این گروه را از مصادیق آیه ۷۲: {{متن قرآن|وَمَنْ كَانَ فِي هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمَى وَأَضَلُّ سَبِيلًا}}<ref>«و به راستی هر که در این جهان کور (دل) باشد همو در جهان واپسین (نیز) کور (دل) و گمراه‌تر خواهد بود» سوره اسراء، آیه ۷۲.</ref> می‌داند و آنان را [[گمراه]]، [[نابینا]] و دور از [[حق]] معرفی می‌کند. از منظر این روایت، [[خداوند]] نقصی ندارد تا در [[دنیا]] حضور نداشته باشد و فقط در [[آخرت]] حضور پیدا کند. علاوه بر این، [[فهم]] صحیح این امور با [[تمسک]] به آرای شخصی و اطلاعات محدود افراد معمولی میسر نیست و [[شناخت]] درست آن فقط برای گروهی که [[اهل تعقل]]، [[علم]] و فهم عمیق‌اند حاصل می‌شود<ref>التوحید، ص۴۳۸؛ عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۷۵.</ref>. ظاهر [[آیه]] ۷۴ این [[سوره]] حکایت از آن دارد که اگر کمک [[الهی]] نبود، [[رسول خدا]] {{صل}} به [[کفار]] متمایل می‌شد: {{متن قرآن|وَلَوْلَا أَنْ ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئًا قَلِيلًا}}<ref>«و اگر ما تو را پابرجا نمی‌داشتیم نزدیک بود اندکی به آنان گرایش یابی» سوره اسراء، آیه ۷۴.</ref>. [[امام رضا]] {{ع}} این آیه را در واقع خطاب به [[مسلمانان]] دانسته و آن را از مصادیق ضرب المثل {{عربی| إیاک أعنی و اسمعی یا جاره...}} به تو می‌گویم، اما ای [[همسایه]]، تو بشنو» معرفی کرده است<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۲۰۲؛ الاحتجاج، ج۲، ص۴۳۰-۴۳۱.</ref>. بنابراین، [[ساحت]] رسول خدا {{صل}} از این گونه مسائل کاملاً [[پاک]] است و منافاتی با [[عصمت]] ایشان نخواهد داشت و مسلمانان باید مراقب باشند تا تمایلی به طرف کفار و [[مشرکان]] نداشته باشند. همچنین آن [[حضرت]] با تصریح به اینکه [[نزول قرآن]] با همین حروف متداول [[عربی]] بوده و همین حروف [[قرآن]] را شکل داده‌اند، به آیه ۸۸: {{متن قرآن|قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ...}}<ref>«بگو: اگر آدمیان و پریان فراهم آیند.».. سوره اسراء، آیه ۸۸.</ref> این سوره استناد کرده است<ref>الأمالی، صدوق، ص۳۲۶؛ التوحید، ص۲۳۴؛ عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۳۰؛ معانی الأخبار، ص۴۴.</ref>. بر این اساس، اگر تمامی [[آدمیان]] و [[جنیان]] جمع شوند و بخواهند مثل این قرآن را بیاورند نمی‌توانند، اگر چه همدیگر را [[یاری]] کنند. این [[ناتوانی]] در حالی است که حروفی که قرآن را شکل داده، در [[اختیار]] آنان نیز قرار دارد. به همین علت، قرآن [[معجزه]] است. طبق [[روایت]] دیگری که حضرت از پدرش [[امام کاظم]] {{ع}} نقل کرده است، مقصود از [[آیات]] هفت گانه‌ای که در [[آیه]] ۱۰۱: {{متن قرآن|وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى تِسْعَ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ}}<ref>«و به راستی به موسی نه نشانه آشکار دادیم» سوره اسراء، آیه ۱۰۱.</ref> مطرح شده، بدین شرح است: [[عصا]]، [[نورانی]] شدن دست [[حضرت موسی]] {{ع}} بعد از خارج کردن آن از گریبانش، ملخ، مورچه، قورباغه [[خون]]، بالا بردن [[کوه]] [[طور سینا]]، مَنّ و سلوی (این دو یک آیه‌اند) و شکافته شدن دریا<ref>قرب الإسناد، ص۳۱۸.</ref>.<ref>[[محمد کاظمی بنچناری|کاظمی بنچناری، محمد]]، [[اسراء - کاظمی بنچناری (مقاله)|مقاله «اسراء»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۲]] ص ۱۷۷.</ref>