برادری در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

| پرسش مرتبط  =  

}}

برخی معتقدند: معنای اصلی این واژه [[قوّت]] و نیرو است که در آن مفهوم [[الفت]]، [[عطوفت]] و [[دوستی]] اشراب شده و در همه واژه‌های [[قرآنی]] "اخ" و مشتقّات آن، این معنا لحاظ شده است<ref>المعجم فی فقه اللغة القرآن، ج‌۱، ص‌۶۸۱‌-‌۶۸۲.</ref>.<ref>[[محمد خراسانی|خراسانی، محمد]]، [[اخوت (مقاله)|اخوت]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۲.</ref>

واژه "اخ" و مشتقّات آن به‌صورت‌های مفرد، تثنیه و جمع ۹۶ بار در [[قرآن]] آمده است. این واژه و مشتقّات آن در [[قرآن]] به‌معنای [[برادری]] نَسَبی و رضاعی میان دو تن، [[عاطفی]]، قبیله‌ای، هم‌راهی و [[هم‌گرایی]] و [[برادری]] [[دینی]] آمده است.

##داستان [[هابیل و قابیل]]: {{متن قرآن|وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّكَ قَالَ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ لَئِنْ بَسَطْتَ إِلَيَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَنِي مَا أَنَا بِبَاسِطٍ يَدِيَ إِلَيْكَ لِأَقْتُلَكَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِي وَإِثْمِكَ فَتَكُونَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ وَذَلِكَ جَزَاءُ الظَّالِمِينَ فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِينَ فَبَعَثَ اللَّهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الْأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِي سَوْءَةَ أَخِيهِ قَالَ يَا وَيْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِيَ سَوْءَةَ أَخِي فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِينَ}}<ref> «و برای آنان داستان دو پسر آدم (هابیل و قابیل) را به درستی بخوان! که قربانی‌یی پیش آوردند اما از یکی از آن دو پذیرفته شد و از دیگری پذیرفته نشد، (قابیل) گفت: بی‌گمان تو را خواهم کشت! (هابیل) گفت: خداوند تنها از پرهیزگاران می‌پذیرد اگر به سوی من دست دراز کنی تا مرا بکشی، من به سوی تو دست دراز نمی‌کنم تا تو را بکشم؛ که من از خداوند، پروردگار جهانیان می‌هراسم من می‌خواهم که تو با گناه من و گناه خود (نزد خداوند) بازگردی تا از دمسازان آتش باشی و این کیفر ستمگران است نفس (امّاره) او کشتن برادرش را بر وی آسان گردانید پس او را کشت و از زیانکاران شد خداوند کلاغی را برانگیخت که زمین را می‌کاوید تا بدو نشان دهد چگونه کالبد برادرش را در خاک کند؛ گفت: وای بر من! آیا ناتوان بودم که چون این کلاغ باشم تا کالبد برادرم را در خاک کنم؟ و از پشیمانان شد» سوره مائده، آیه ۲۷-۳۱.</ref>،

##داستان [[موسی]] و [[هارون]]: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref> «و آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند- به هیچ کس جز برابر توان وی تکلیف نمی‌کنیم- آنان بهشتیند در آن جاودانند» سوره اعراف، آیه ۴۲.</ref>، داستان [[یوسف]] و برادرانش<ref>سوره یوسف.</ref>

#آیاتی که از گریز [[برادران]] از یک‌دیگر در [[روز قیامت]] خبر داده است: {{متن قرآن|يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ}}<ref>«روزی که آدمی از برادر خود بگریزد» سوره عبس، آیه ۳۴.</ref>.

#آیاتی که از هدایت‌یابی و [[برگزیدگی]] شماری از [[برادران]] [[پیامبران]]<ref>{{متن قرآن|وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}} «و (نیز) برخی از پدران و فرزندزادگان و برادران ایشان را؛ و آنان را برگزیدیم و به راهی راست رهنمون شدیم» سوره انعام، آیه ۸۷.</ref>، گزارش داده است.

#در بخشی دیگر از [[آیات]]، [[اخوّت]] به‌معنای هم‌راهی و [[هم‌گرایی]] آمده است؛ نظیر آیاتی که از [[برادری]] [[منافقان]] و [[کافران]] با یکدیگر سخن گفته است: {{متن قرآن|...لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ كَفَرُوا وَقَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ}}<ref>«مانند کسانی مباشید که کفر پیشه کردند و در مورد همگنان خویش گفتند.».. سوره آل عمران، آیه ۱۵۶.</ref>، {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا}}<ref>«آیا به کسانی ننگریسته‌ای که دورویی می‌کنند، به برادران کافر خود می‌گویند.».. سوره حشر، آیه ۱۱.</ref>؛ زیرا آنان در [[مبارزه]] با [[اسلام]] و [[مسلمانان]] و عدم [[پذیرش]] [[آیین الهی]] با یکدیگر هم‌راه و هم‌گرا بوده‌اند<ref>تفسیر قرطبی، ج‌۷، ص‌۱۵۰.</ref>. چنان‌که تبذیر کنندگان به‌سبب [[هم‌گرایی]] با [[شیطان]]، [[برادران]] او معرّفی شده‌اند: {{متن قرآن|إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ}}<ref>«که فراخ رفتاران یاران شیطانند» سوره اسراء، آیه ۲۷.</ref>. همچنین [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِخْوَانُهُمْ يَمُدُّونَهُمْ فِي الْغَيِّ...}}<ref>«و برادران آنها آنان را به گمراهی می‌کشانند» سوره اعراف، آیه ۲۰۲.</ref> به‌معنای [[هم‌گرایی]]<ref>التفسیر الکبیر، ج‌۱۵، ص‌۱۰۰.</ref> [[شیطانی]] و [[آیه]] {{متن قرآن|وَالْقَائِلِينَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا...}}<ref>«و (نیز) کسانی را که به برادران خویش می‌گویند: به ما بپیوندید» سوره احزاب، آیه ۱۸.</ref> نیز در معنای [[برادری]] و [[هم‌گرایی]] در [[کفر]] و [[نفاق]] به‌کار رفته است <ref>مجمع البیان، ج‌۴، ص‌۵۴۶.</ref>.

#در برخی دیگر از [[آیات]]، [[اخوت]] به‌معنای [[برادری]] [[دینی]] و [[اسلامی]] آمده است. چنان‌که [[مؤمنان]] را [[برادران]] یکدیگر: {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان برادرند» سوره حجرات، آیه ۱۰.</ref> یا [[مشرکان]] پیمان‌شکن را که [[توبه]] کرده، به انجام [[نماز]] و پرداخت [[زکات]] روی آورند، [[برادران]] [[مؤمنان]]: {{متن قرآن|فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ}}<ref>«(با این همه) اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند برادران دینی شمایند» سوره توبه، آیه ۱۱.</ref> دانسته<ref>جوامع الجامع، ج‌۲، ص‌۴۰.</ref> و از [[مؤمنان]] خواسته شده است تا برای [[برادران]] دینیِ پیش از خود [[بخشش]] و صفای [[دل]] بخواهند: {{متن قرآن|رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا}}<ref>«پروردگارا! ما و برادران ما را که در ایمان از ما پیشی گرفته‌اند بیامرز و در دل‌های ما کینه‌ای نسبت به مؤمنان بر جای مگذار!» سوره حشر، آیه ۱۰.</ref>، چنان‌که از پسرخوانده‌هایی که پدرانشان مشخّص نیست، با عنوان [[برادران دینی]] یاد ‌کرده است: {{متن قرآن|فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آبَاءَهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ}}<ref>«و اگر پدرانشان را نمی‌شناسید برادران دینی شمایند» سوره احزاب، آیه ۵.</ref>.<ref>[[محمد خراسانی|خراسانی، محمد]]، [[اخوت (مقاله)|اخوت]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۲؛ [[محمد علی کوشا |کوشا، محمد علی]]، [[ اخوت - کوشا (مقاله)|مقاله «اخوت»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref>

#در برخی [[آیات]] هم به معنای هم امتی و هم قومی به کار رفته است، مانند: [[برانگیختن]] شماری از [[پیامبران]] به سوی قومشان: {{متن قرآن|وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا}}<ref>«و به سوی قوم عاد، برادرشان هود را (فرستادیم)» سوره اعراف، آیه ۶۵.</ref>، {{متن قرآن|إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَلَا تَتَّقُونَ}}<ref>«(یاد کن) آنگاه را که برادرشان نوح بدیشان گفت: آیا پرهیزگاری نمی‌ورزید؟» سوره شعراء، آیه ۱۰۶.</ref>. در شماری آیات نیز به معنای [[مصاحبت]] و [[همیاری]] و [[همراهی]] و [[همگرایی]] به کار رفته است مانند آیاتی که از [[برادری]] و همگرایی [[کافران]] و [[منافقان]] [[سخن]] به میان آمده است: {{متن قرآن|لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ كَفَرُوا وَقَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ}}<ref>«ای مؤمنان! مانند کسانی مباشید که کفر پیشه کردند و در مورد همگنان خویش- هنگامی که سفر رفتند یا جهادگر شدند- گفتند: اینان اگر نزد ما می‌ماندند نمی‌مردند یا کشته نمی‌شدند» سوره آل عمران، آیه ۱۵۶.</ref> و {{متن قرآن|يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا}}<ref>«آیا به کسانی ننگریسته‌ای که دورویی می‌کنند، به برادران کافر خود از اهل کتاب می‌گویند «سوره حشر، آیه ۱۱.</ref> زیرا آنان در [[مبارزه]] با [[اسلام]] و [[کفرورزی]] با یکدیگر همراه و همسو بوده‌اند<ref>جامع البیان.</ref>.

#در برخی از [[آیات]] [[مؤمنان]] را به عنوان [[برادران]] یکدیگر [[وصف]] نموده است: {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان برادرند» سوره حجرات، آیه ۱۰.</ref> و نیز از توبه‌کاران هم به عنوان برادارن [[دینی]] یاد شده است {{متن قرآن|فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَنُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ}}<ref> «(با این همه) اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند برادران دینی شمایند و ما آیات را برای گروهی که می‌دانند روشن می‌داریم» سوره توبه، آیه ۱۱.</ref>. همین‌گونه آمرزش‌خواهان در [[حق]] دیگر مؤمنان را با تعبیر «اِخوان» یاد فرموده است {{متن قرآن|وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ}}<ref> «و کسانی که پس از آنان آمده‌اند می‌گویند: پروردگارا! ما و برادران ما را که در ایمان از ما پیشی گرفته‌اند بیامرز و در دل‌های ما کینه‌ای نسبت به مؤمنان بر جای مگذار! پروردگارا! تو مهربان بخشاینده‌ای» سوره حشر، آیه ۱۰.</ref> و حتی از پسر خوانده‌هایی که در نتیجه مهاجرت‌های قومی، پدارنشان را گم کرده‌اند و [[نسل]] و نسبشان معلوم نیست به عنوان برادران یاد کرده است{{متن قرآن|ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آبَاءَهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَمَوَالِيكُمْ وَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ فِيمَا أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَلَكِنْ مَا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا}}<ref>«آنان را به (نام) پدرانشان بخوانید، این نزد خداوند دادگرانه‌تر است و اگر پدرانشان را نمی‌شناسید برادران دینی و وابستگان شمایند و شما را در آنچه اشتباه کرده‌اید گناهی نیست اما در آنچه دل‌هایتان به قصد، خواسته است (گناهکارید) و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده» سوره احزاب، آیه ۵.</ref>.<ref>[[محمد علی کوشا |کوشا، محمد علی]]، [[ اخوت - کوشا (مقاله)|مقاله «اخوت»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref>

از آنجا که در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ}}، موضوع مهم [[اخوت|اُخوّت]] [[برادری]] [[مؤمنان]] با عبارت {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان برادرند» سوره حجرات، آیه ۱۰.</ref> مطرح گردیده، به [[آیه]] [[اخوّت]] مشهور شده است.

#'''مفرد اَخ:''' {{متن قرآن|حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمُ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا}}<ref>«بر شما حرام است (ازدواج با) مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان و عمه‌هایتان و خاله‌هایتان و دختران برادر و دختران خواهر و مادران شیرده‌تان و خواهران شیرخورده‌تان و مادرزن‌هایتان و ختران زنانتان (از شوهر پیشین) که (اینک) در سرپرستی شمایند، (اگر) از همسرانی (باشند) که با آنان همخوابگی کرده‌اید، که اگر با آنها همخوابگی نکرده‌اید بر شما گناهی نیست؛ و همسران آن پسرانتان که از پشت شمایند؛ و (نیز) جمع میان دو خواهر، مگر آنکه از پیش (در زمان جاهلیت) روی داده است، که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۳.</ref>؛

#'''مثنی اَخَوَیکُم:''' {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان برادرند، پس میان برادرانتان را آشتی دهید و از خداوند پروا کنید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره حجرات، آیه ۱۰.</ref>،  

در اصطلاح و استعاره به معانی [[مشارکت]] در [[قوم]] و [[قبیله]] یا [[دین]] یا [[صنعت]] یا [[معامله]] و یا مناسبات دیگر به کار رفته است. مثلاً در [[آیه]] مورد بحث، [[اخوت]] به معنای [[مشارکت]] در [[دین]] و [[ایمان]] است و نقطه مقابل آن در [[آیه]] {{متن قرآن|لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ كَفَرُوا وَقَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ}}<ref>«ای مؤمنان! مانند کسانی مباشید که کفر پیشه کردند و در مورد همگنان خویش گفتند» سوره آل عمران، آیه ۱۵۶.</ref> به معنای [[مشارکت]] در [[کفر]] و نیز [[آیه]] {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمُ}}<ref>«آیا به کسانی ننگریسته‌ای که دورویی می‌کنند، به برادران کافر خود از اهل کتاب می‌گویند» سوره حشر، آیه ۱۱.</ref> به معنای [[مشارکت]] در [[نفاق]] است. همچنین در چند [[آیه]] به معنای [[مشارکت]] در [[قوم]] و [[قبیله]] آمده است {{متن قرآن|إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَلَا تَتَّقُونَ}}<ref>«(یاد کن) آنگاه را که برادرشان نوح بدیشان گفت: آیا پرهیزگاری نمی‌ورزید؟» سوره شعراء، آیه ۱۰۶.</ref>، {{متن قرآن|إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ هُودٌ أَلَا تَتَّقُونَ}}<ref>«(یاد کن) آنگاه را که برادرشان هود به آنان گفت: آیا پرهیزگاری نمی‌ورزید؟» سوره شعراء، آیه ۱۲۴.</ref>، {{متن قرآن|إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ صَالِحٌ أَلَا تَتَّقُونَ}}<ref>«(یاد کن) آنگاه (را) که برادرشان صالح به آنان گفت: آیا پرهیزگاری نمی‌ورزید؟» سوره شعراء، آیه ۱۴۲.</ref>، {{متن قرآن|إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ لُوطٌ أَلَا تَتَّقُونَ}}<ref>«(یاد کن) آنگاه را که برادرشان لوط به آنان گفت: آیا پرهیزگاری نمی‌ورزید؟» سوره شعراء، آیه ۱۶۱.</ref>.

[[مفسران]] درباره اینکه چرا در آغاز [[آیه]] فرموده: {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ}}، اما به دنبال آن فرموده: {{متن قرآن|فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ}} گفته‌اند: {{متن قرآن|أَخَوَيْكُمْ}} در این [[آیه]] مثّنی است و [[ابوعبیده]] استعمال مثنی به جای جمع را مجاز دانسته است.

[[علامه طباطبایی]] نیز به نکته لطیفی اشاره کرده و می‌گوید: {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ}} استئناف مؤکد است و به خاطر آنچه که در [[آیه]] پیشین درباره [[اصلاح]] دو [[طایفه]] [[مؤمن]] که با هم در [[جنگ]] هستند، مطرح شده و نسبت [[مؤمنین]] را در نسبت [[برادران]] خلاصه نموده تا مقدمه‌ای باشد برای تعلیل [[حکم]] [[صلح]] در عبارت: {{متن قرآن|فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ}} و از آن چنین استفاده می‌شود که دو [[طایفه]] در [[جنگ]] به سبب وجود [[برادری]] میان‌شان، [[واجب]] است که [[صلح]] در میان‌شان برقرار گردد و چون آشتی‌دهندگان، [[برادران]] دو گروه متخاصم هستند، لازم است که در [[اصلاح]] میان ایشان بکوشند.

گزارش کرده‌اند که مطلب قابل توجه درباره آیه اخوت و تأکید بر [[برادری]] [[مؤمنان]] با یکدیگر، تأثیر [[حکم]] این [[آیه]] در گروه‌هایی از [[صوفیه]] و عرفای [[اهل فتوّت]] (فتیان) است که در دوره [[عثمانی]] در [[آناتولی]] نیز تشکیلاتی منسجم داشتند و اعضای ایشان، رؤسای خود را "أخی" می‌خواندند که مأخوذ از [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان برادرند، پس میان برادرانتان را آشتی دهید و از خداوند پروا کنید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره حجرات، آیه ۱۰.</ref> است و بر نوعی رابطه برادرانه میان افراد گروه دلالت می‌کرد<ref>الأدب و المروه، ص۲۴۰؛ آرنا کیس، ص۲۳۳.</ref>.[[لقب]] "أخی" نزد [[صوفیه]] این منطقه هم مرسوم بود و این واژه را در ترکیب [[اسامی]] آنها نیز می‌توان یافت. مناسبات میان اخیان و صوفیان در این منطقه چندان نزدیک بود که [[مشایخ]] مولویه در حلقه‌های فتیان و اخیان خلفایی خاص داشتند<ref>فتوت در کشورهای اسلامی، ص۷۶-۸۴؛ آرنا کیس، ص۲۳۵.</ref>.

آیه اخوت، نقش مهمی در جریان نهادهای [[اجتماعی]] و جریان [[فتوت]] در [[جهان اسلام]] داشته است. بر اساس این [[آیه]]، [[اسلام]] همه [[مسلمانان]] را یک [[خانواده]] دانسته است. این [[آیه]] در [[فلسفه سیاسی اسلام]]، منبع و اصل بسیار مهم [[وحدت]] [[امت اسلامی]] است<ref>[[محمود سرمدی|سرمدی، محمود]]، [[آیه اذن (مقاله)|مقاله «آیه اخوت»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص۶۳-۶۴.</ref>.

برخی معتقدند: [[عقد اخوّت]] دو بار انجام شد: یک بار پیش از [[هجرت]] و در میان [[مسلمانان]] [[مکّه]] و یک بار هم در [[مدینه]] میان [[مهاجر]] و [[انصار]]<ref>الصحیح من سیره، ج‌۳، ص‌۳۴۵‌-‌۳۴۶.</ref>. این [[برادری]] چنان مستحکم بود که تا پیش از [[نزول]] [[آیه]] {{متن قرآن|وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ}}<ref>«و در کتاب خداوند خویشاوندان (در ارث‌بری) نسبت به همدیگر (از دیگران) سزاوارترند» سوره انفال، آیه ۷۵.</ref> که [[ارث]] را بر اساس [[خویشاوندی]] قرار داد، آنان از یکدیگر [[ارث]] می‌بردند<ref>المیزان، ج۹، ص۱۴۲؛ الدرالمنثور، ج‌۴، ص‌۱۱۷.</ref>.

این [[اخوّت]] برپایه [[ایمان به خدا]] بنا شده است{{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان برادرند، پس میان برادرانتان را آشتی دهید و از خداوند پروا کنید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره حجرات، آیه ۱۰.</ref> چنان‌که در معنای [[اخوّت]]، [[عطوفت]] و [[مهربانی]] هم هست. این [[ارتباط عاطفی]] سبب می‌شود به یکدیگر نه‌تنها [[ستم]] نکرده؛ بلکه به یکدیگر [[یاری]] رسانند<ref>کشف الاسرار، ج‌۹، ص‌۲۵۸.</ref>؛ عیب‌پوش یکدیگر باشند؛ از خطاهای هم درگذرند و برای یکدیگر [[آمرزش]] طلبند<ref>مجمع البیان، ج‌۵، ص‌۲۰۰‌-‌۲۰۱.</ref>.<ref>[[محمد خراسانی|خراسانی، محمد]]، [[اخوت (مقاله)|اخوت]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۲؛ [[محمد علی کوشا |کوشا، محمد علی]]، [[ اخوت - کوشا (مقاله)|مقاله «اخوت»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref>

[[اخوت دینی]] از جهت [[اجتماعی]] دارای آثاری است از جمله:

#از جمله اموری که پیوند [[برادری]] را دچار آسیب و [[تعادل]] [[روانی]] را به [[آشفتگی]] می‌رساند [[غیبت]] و [[بدگویی]] از برادران دینی است که در [[قرآن]] شدیداً [[نهی]] شده است: {{متن قرآن|وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ}}<ref>«و از یکدیگر غیبت نکنید؛ آیا هیچ یک از شما دوست می‌دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس آن را ناپسند می‌دارید» سوره حجرات، آیه ۱۲.</ref>. همچنین ریشخند نمودن دیگران و نیز [[لقب]] [[زشت]] به یکدیگر دادن که نوعی [[تحقیر]] [[شخصیت]] به شمار می‌آید از عوامل [[ضد]] [[اخوت]] است که [[قرآن کریم]] از آن نهی فرموده است: {{متن قرآن|وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ}}<ref>«و (همدیگر را) با لقب‌های ناپسند مخوانید!» سوره حجرات، آیه ۱۱.</ref> و [[پرهیز]] از [[بدگمانی]] و دوری از [[تجسس]] در امور دیگران که پیوند برادری را دچار آسیب فراوان می‌کند.

کم‌ترین آثار مثبت اخوت از نظر [[روانی]]، [[احساس]] [[جایگاه اجتماعی]] و جلب انظار عمومی از طریق [[روابط دوستانه]] و برادارنه است که مانع بسیاری از خودخوری‌ها و انزواجویی‌ها گردد که به خاطر بی‌توجهی دیگران به [[منش]] و [[شخصیت]] [[انسانی]] افراد به وجود می‌آید. در بعد [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] به‌ویژه در سطح بین‌المللی، [[اخوت اسلامی]] میان [[ملل]] [[اسلامی]] می‌تواند نقش بزرگی در [[تحکیم]] [[ارتباطات]] [[فرهنگی]] به وجود آورد که بر اثر آن [[دل‌ها]] به هم نزدیک می‌شود و بسیاری از [[اختلاف‌های عقیدتی]] که معمولاً حاصل دوری و بی‌اطلاعی از نظریات یکدیگر است، مرتفع می‌شود و در پی آن نوعی اشتراک مساعی در جهت سیاسی به وجود می‌آید که سبب [[وحدت]] [[واقعی]] [[مسلمان‌ها]] و اتفاق کامل عیار آنها در مقابل [[استکبار]] و [[استثمار]] سلطه‌جویان جهانی می‌گردد. به [[راستی]] اگر اخوت اسلامی آن گونه که [[قرآن]] و [[سنت]] آن را یادآور شده‌اند امروزه در میان [[مسلمانان]] برقرار میشد، دنیای [[اسلام]] به [[سرنوشت]] کنونی [[مبتلا]] نمی‌شد در حالی که کمترین آثار [[اخوت]] [[دفاع]] از [[حقوق]] [[ستمدیدگان]] [[مسلمان]] است<ref>[[محمد علی کوشا |کوشا، محمد علی]]، [[ اخوت - کوشا (مقاله)|مقاله «اخوت»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref>.

پیشینه رابطه نَسَبی و [[برادری]] به [[آفرینش]] اوّلیه [[بشر]] بازمی‌گردد؛ از زمانی که [[خداوند]] آدم را آفرید و برای او فرزندانی قرار داد برادر و برادری نیز پدید آمد. [[قرآن کریم]] در [[آیات]] متعددی از وجود و سرگذشت برخی [[برادران]] در [[جوامع]] گذشته و چگونگی رابطه آنها با یکدیگر سخن به میان آورده و [[مؤمنان]] را به مطالعه این سرگذشت‌ها و [[عبرت‌گیری]] از آنها فراخوانده است:  

#در آیاتی دیگر [[قرآن]] از سرگذشت [[حضرت یوسف]]{{ع}} و برادرانش یاد کرده و آن را نشانه و عبرتی برای جست‌وجوکنندگان [[حق]]<ref> المیزان، ج ۸، ص ۲۵۱ ـ ۲۵۲؛ نمونه، ج ۶، ص ۳۷۸.</ref> یا نشانه‌ای بر [[قدرت]] و [[تدبیر]] خداوند یا [[حقانیت]] [[پیامبر اسلام]]<ref>مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۹۱.</ref> ـ که بدون خواندن کتابی از سرگذشت آنان خبر داده ـ دانسته است: {{متن قرآن|لَقَدْ كَانَ فِي يُوسُفَ وَإِخْوَتِهِ آيَاتٌ لِلسَّائِلِينَ}}<ref>«به راستی در (داستان) یوسف و برادران وی برای پرسشگران نشانه‌هاست» سوره یوسف، آیه ۷.</ref> سپس قرآن سرگذشت یوسف و برادرانش را از آنجا آغاز می‌کند که وی در [[خواب]] [[مشاهده]] کرد که [[خورشید و ماه]] و ۱۱ [[ستاره]] بر او [[سجده]] می‌کنند: {{متن قرآن|إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ}}<ref>«(یاد کن) آنگاه را که یوسف به پدرش گفت: ای پدر!  من (در خواب) یازده ستاره و خورشید و ماه را دیدم که برای من فروتن بودند» سوره یوسف، آیه ۴.</ref>. به نظر [[مفسران]] مقصود از۱۱ ستاره ۱۱ برادر حضرت یوسف‌اند که با یکی از آنان ([[بنیامین]]) از یک [[مادر]] بود و بقیه [[برادران]] از [[مادری]] دیگر بودند.<ref>جامع البیان، مج ۹، ج ۱۶، ص ۹۷؛ المیزان، ج ۱۴، ص ۴۵.</ref> [[محبوبیت]] بیشتر [[یوسف]] و بنیامین در نزد [[پدر]] باعث [[حسادت]] برادران و [[تصمیم]] آنان بر [[قتل]] یا دور کردن یوسف از پدر گردید {{متن قرآن|إِذْ قَالُواْ لَيُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ اقْتُلُواْ يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَتَكُونُواْ مِن بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِينَ }}<ref>«(یاد کن) آنگاه را که گفتند: یوسف و برادر (تنی) اش (بنیامین) برای پدرمان از ما دوست‌داشتنی‌ترند با آنکه ما گروهی توانمندیم؛ بی‌گمان پدر ما، در گمراهی آشکاری است یوسف را بکشید یا به سرزمینی (دور) بیفکنید تا پدرتان تنها به شما روی آورد و پس از آن (خطا) گروهی شایسته باشید» سوره یوسف، آیه ۸-۹.</ref>؛ ولی برخی از آنان با کشتن وی [[مخالفت]] کردند<ref>مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۹۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۱، ص ۶۸.</ref>: {{متن قرآن|قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ لَا تَقْتُلُوا يُوسُفَ وَأَلْقُوهُ فِي غَيَابَتِ الْجُبِّ يَلْتَقِطْهُ بَعْضُ السَّيَّارَةِ إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ}}<ref>«گوینده‌ای از آنان گفت: اگر می‌خواهید کاری بکنید  یوسف را نکشید، او را در ژرفگاه  چاه بیندازید تا کاروانی وی را بردارد» سوره یوسف، آیه ۱۰.</ref>، ازاین‌رو به ناچار آن حضرت را با بهانه‌ای از پدر جدا کرده، او را در [[چاه]] افکندند. {{متن قرآن| قَالُواْ يَا أَبَانَا مَا لَكَ لاَ تَأْمَنَّا عَلَى يُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ}}<ref>«گفتند: ای پدر!  چرا ما را بر یوسف امین نمی‌داری با آنکه ما خیرخواه او هستیم؟ فردا او را با ما بفرست تا (در دشت) بگردد و بازی کند و ما نیک نگهدار او خواهیم بود» سوره یوسف، آیه ۱۱-۱۲.</ref> پس از گذشت سال‌ها یوسف خزانه‌دار [[مصر]] گردید و برادران بر اثر [[خشکسالی]] و نیاز به آذوقه نزد او رفتند؛ ولی یوسف را نشناختند: {{متن قرآن|وَجَاءَ إِخْوَةُ يُوسُفَ فَدَخَلُوا عَلَيْهِ فَعَرَفَهُمْ وَهُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ}}<ref>«و برادران یوسف (به مصر) آمدند و بر او وارد شدند و او آنان را شناخت در حالی که آنها او را نشناختند» سوره یوسف، آیه ۵۸.</ref> در پی این [[دیدار]]، یوسف از آنان خواست برادرش بنیامین را نزد او آورند. {{متن قرآن|وَلَمَّا جَهَّزَهُم بِجَهَازِهِمْ قَالَ ائْتُونِي بِأَخٍ لَّكُم مِّنْ أَبِيكُمْ أَلاَ تَرَوْنَ أَنِّي أُوفِي الْكَيْلَ وَأَنَاْ خَيْرُ الْمُنزِلِينَ فَإِن لَّمْ تَأْتُونِي بِهِ فَلاَ كَيْلَ لَكُمْ عِندِي وَلاَ تَقْرَبُونِ}}<ref>«و چون ساز و برگ آنان را آماده کرد گفت: برادر پدری  خود را نزد من آورید آیا نمی‌بینید که من پیمانه  را تمام می‌پیمایم و بهترین میزبانم؟ و اگر او را نزد من نیاورید پیمانه  ای نزد من نخواهید داشت و نزدیک من نیایید» سوره یوسف، آیه ۵۹-۶۰.</ref> سپس آن حضرت با طرح نقشه‌ای از بازگشت بنیامین جلوگیری کرد: {{متن قرآن|فَلَمَّا جَهَّزَهُم بِجَهَازِهِمْ جَعَلَ السِّقَايَةَ فِي رَحْلِ أَخِيهِ ثُمَّ أَذَّنَ مُؤَذِّنٌ أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ قَالُواْ وَأَقْبَلُواْ عَلَيْهِم مَّاذَا تَفْقِدُونَ قَالُواْ نَفْقِدُ صُوَاعَ الْمَلِكِ وَلِمَن جَاءَ بِهِ حِمْلُ بَعِيرٍ وَأَنَاْ بِهِ زَعِيمٌ قَالُواْ تَاللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُم مَّا جِئْنَا لِنُفْسِدَ فِي الأَرْضِ وَمَا كُنَّا سَارِقِينَ قَالُواْ فَمَا جَزَاؤُهُ إِن كُنتُمْ كَاذِبِينَ الُواْ جَزَاؤُهُ مَن وُجِدَ فِي رَحْلِهِ فَهُوَ جَزَاؤُهُ كَذَلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ فَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاء أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِن وِعَاء أَخِيهِ كَذَلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ إِلاَّ أَن يَشَاء اللَّهُ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مِّن نَّشَاء وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ}}<ref>«آنگاه، چون ساز و برگ آنان را آماده می‌کرد جام (زرّین شاه)  را در باربند شتر برادرش (بنیامین)  نهاد سپس بانگ بردارنده‌ای بانگ برداشت: که ای کاروانیان بی‌گمان شما دزدید! (برادران یوسف) رو به آنان آوردند و گفتند: مگر چه گم کرده‌اید؟ گفتند: پیمانه (زرّین) شاه را گم کرده‌ایم و (یوسف گفت) هر که آن را بیاورد یک بار شتر (جایزه) خواهد داشت و من بدین (وعده) ضامنم. گفتند: سوگند به خداوند که شما می‌دانید ما نیامده‌ایم تا در این سرزمین تبهکاری کنیم و ما دزد نیستیم. گفتند اگر دروغ گفته باشید کیفر آن چیست؟ گفتند: کیفر آن، (برده شدن) همان کسی است که (جام) در باربند وی یافته شود او خود کیفر آن است؛ ما ستمگران را بدین‌گونه کیفر می‌دهیم. آنگاه (جست و جو را) از باربندهای آنان پیش از باربند برادر (تنی‌اش) آغازید سپس آن را از باربند برادرش بیرون آورد! بدین‌گونه برای یوسف چاره‌گری کردیم (زیرا) او برادرش را بر آیین آن پادشاه نمی‌توانست بازداشت کند- مگر آنکه خداوند می‌خواست- هر کس را که بخواهیم به پایه‌هایی فرا می‌بریم و ز هر داننده‌ای داناتری هست» سوره یوسف، آیه ۷۰-۷۶.</ref>؛ لکن آنان در پی این ماجرا هم بنیامین و هم [[حضرت یوسف]] را به [[سرقت]] متهم کردند: {{متن قرآن|قَالُوا إِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ فَأَسَرَّهَا يُوسُفُ فِي نَفْسِهِ وَلَمْ يُبْدِهَا لَهُمْ قَالَ أَنْتُمْ شَرٌّ مَكَانًا وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَصِفُونَ}}<ref>«گفتند: اگر (بنیامین) دزدی می‌کند (شگفت نیست) برادری دارد که (او نیز) پیش از این دزدی کرده است؛ یوسف آن (سرزنش) را در درون خود پنهان داشت و برای آنان آشکار نکرد (و در دل) گفت: جایگاه شما از او بدتر است و خداوند به آنچه وصف می‌کنید آگاه‌تر است» سوره یوسف، آیه ۷۷.</ref> این سخن برادران حکایت از آن دارد که آنان هنوز حسادت یوسف و برادرش را در [[دل]] داشتند<ref>جامع البیان، مج ۹، ج ۱۶، ص ۹۸؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۱، ص ۶۸؛ المیزان، ج ۱۴، ص ۴۵.</ref>، ولی آن حضرت این [[تهمت]] برادران را نادیده گرفت و [[خداوند]] را عالم‌تر به حقایق امور دانست<ref>مجمع‌البیان، ج ۶، ص ۷۹۱؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۲۰۸؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۱، ص ۶۸.</ref> آنان پس از بازگشت مجدد نزد [[حضرت یوسف]] آن حضرت را شناخته، به خطاهای پیشین خویش اعتراف کردند: {{متن قرآن|قَالُواْ أَإِنَّكَ لَأَنتَ يُوسُفُ قَالَ أَنَاْ يُوسُفُ وَهَذَا أَخِي قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا إِنَّهُ مَنَّ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لاَ يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ قَالُواْ تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا وَإِن كُنَّا لَخَاطِئِينَ }}<ref>«گفتند: آیا تو همان یوسفی؟ گفت: من یوسفم و این، برادر من (بنیامین) است؛ خداوند بر ما منّت نهاد، چنین است که هر کس پرهیزگاری ورزد و شکیبایی کند بی‌گمان خداوند پاداش نیکوکاران را تباه نمی‌گرداند گفتند: سوگند به خداوند که خداوند تو را بر ما برتری داده است و بی‌گمان ما گنهکار بودیم» سوره یوسف، آیه ۹۰-۹۱.</ref> در اینجا نیز یوسف{{ع}} با [[بزرگواری]] و گذشت تمام خطاهای آنان را بخشید و [[دعا]] کرد تا [[خداوند]] نیز آنان را ببخشاید: {{متن قرآن|قَالَ لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ}}<ref>«(یوسف) گفت: امروز (دیگر) بر شما سرزنشی نیست، خداوند شما را ببخشاید و او مهربان‌ترین مهربانان است» سوره یوسف، آیه ۹۲.</ref>.  

#در [[آیه]] {{متن قرآن|وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلَامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنْزَهُمَا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا}}<ref>«و امّا آن دیوار، از آن دو نوجوان یتیم در آن شهر بود و زیر آن گنجی از آن آن دو و پدرشان مردی شایسته بود، بنابراین پروردگارت از سر بخشایش خویش  اراده فرمود که آنان به برومندی خود برسند و گنجشان را بیرون کشند و من آن کارها را از پیش خویش نکردم، این بود معن» سوره کهف، آیه ۸۲.</ref> از دو برادر [[یتیم]] یاد شده که پدرشان برای آنان گنجی پنهان کرده بود و [[حضرت خضر]] و موسی برای [[حفظ]] آن، دیوار روی گنج را بازسازی کردند تا آنان پس از بزرگ شدن، گنج پنهان شده را خارج کنند. [[مفسران]] نام این دو برادر را "أصرم" و "صریم" ذکر کرده‌اند<ref>تفسیر قرطبی، ج‌۱۱، ص‌۲۶؛ زاد المسیر، ج‌۵‌، ص‌۱۸۱؛ بحار الانوار، ج‌۱۳، ص‌۲۸۵.</ref>  و گنج آنان را طلا یا [[مال]] فراوان یا لوحی دانسته‌اند که در آن علومی نگاشته شده بود<ref>مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۷۵۳؛ تفسیر قرطبی، ج‌۱۱، ص‌۲۶‌-‌۲۷.</ref>.

در برخی [[روایات]]، [[اصلاح]] میان دو‌ [[برادر دینی]]، از همه [[نمازها]] و روزه‌ها [[برتر]] دانسته شده <ref>ثواب الاعمال، ص‌۱۴۸؛ الامالی، ص‌۵۲۲.</ref> تا بدان‌جا که [[دروغ]] گفتن برای برقراری [[آشتی]] روا شمرده شده است<ref>الکافی، ج‌۲، ص‌۳۴۱؛ نورالثقلین، ج‌۱، ص‌۵۵۰.</ref>.

[[قرآن]]، [[مؤمنان]] را از انجام اموری که [[سستی]] یا [[فروپاشی]] پیوند [[برادری]] را در پی دارد به شدّت [[نهی]] کرده است:

#[[نهی]] از [[تمسخر]] و [[استهزا]]: {{متن قرآن|لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ}}<ref>«هیچ گروهی گروه دیگر را به ریشخند نگیرد، بسا آنان از اینان بهتر باشند؛ و نه زنانی زنانی دیگر را» سوره حجرات، آیه ۱۱.</ref>،

#[[دعوت]] به [[پرهیز]] از [[عیب‌جویی]] یکدیگر: {{متن قرآن|وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ}}<ref>«و از یکدیگر عیبجویی مکنید» سوره حجرات، آیه ۱۱.</ref>،

#دوری از پی‌جویی [[اسرار]] یکدیگر: {{متن قرآن|وَلَا تَجَسَّسُوا}}<ref>«و (در کار مردم) کاوش نکنید» سوره حجرات، آیه ۱۲.</ref>، برای تحکیم پیوند [[دینی]] [[مؤمنان]] مورد توجّه قرار گرفته است<ref>[[محمد خراسانی|خراسانی، محمد]]، [[اخوت (مقاله)|اخوت]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۲.</ref>

#{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ كَفَرُوا وَقَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ إِذَا ضَرَبُوا فِي الْأَرْضِ أَوْ كَانُوا غُزًّى لَوْ كَانُوا عِنْدَنَا مَا مَاتُوا وَمَا قُتِلُوا لِيَجْعَلَ اللَّهُ ذَلِكَ حَسْرَةً فِي قُلُوبِهِمْ وَاللَّهُ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ}}<ref>«ای مؤمنان! مانند کسانی مباشید که کفر پیشه کردند و در مورد همگنان خویش -هنگامی که سفر رفتند یا جهادگر شدند- گفتند: اینان اگر نزد ما می‌ماندند نمی‌مردند یا کشته نمی‌شدند (بگذار چنین بپندارند) تا این (پندار) را خداوند دریغی در دل‌هایشان کند؛ و این خداوند است که زنده می‌گرداند و می‌میراند و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره آل عمران، آیه ۱۵۶.</ref>.

#{{متن قرآن|الَّذِينَ قَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ وَقَعَدُوا لَوْ أَطَاعُونَا مَا قُتِلُوا قُلْ فَادْرَءُوا عَنْ أَنْفُسِكُمُ الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«(همان) کسانی که (خود از جنگ، پس) نشستند و درباره همگنان (شهید) خویش گفتند: اگر (آنها هم) از ما پیروی می‌کردند کشته نمی‌شدند؛ بگو: اگر راست می‌گویید مرگ را از خویش برانید» سوره آل عمران، آیه ۱۶۸.</ref>.

#{{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَلَا نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَدًا أَبَدًا وَإِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref>«آیا به کسانی ننگریسته‌ای که دورویی می‌کنند، به برادران کافر خود از اهل کتاب می‌گویند: اگر شما را بیرون راندند ما نیز با شما بیرون خواهیم آمد و هیچ‌گاه به زیان شما از هیچ کس فرمان نمی‌بریم و اگر با شما جنگ شود به شما یاری خواهیم رساند و خداوند گواه است که آنان دروغ می‌گویند» سوره حشر، آیه ۱۱.</ref>.<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص ۸۷.</ref>

#'''معنا و مفهوم اول اخاء''': اخاء در این معنا و مفهوم، شامل [[برادری]] برادرانی است که اساسی‌ترین مسایل (یعنی ادامه [[حیات]]) را موضوع [[نصیحت]] قرار می‌دهند. اینان [[کافران]] و منافقانی هستند که به برادرانشان نصیحت می‌کنند، [[مسافرت]] ننموده و در [[جهاد]] هم شرکت ننمایند تا زنده مانده و کشته نشوند: {{متن قرآن|الَّذِينَ قَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ وَقَعَدُوا لَوْ أَطَاعُونَا مَا قُتِلُوا}}. این کافران و [[منافقان]] باید بدانند که نتیجه این نصیحت جز حسرتی برای آنان نخواهد بود؛ زیرا [[مرگ]] و [[زندگی]] در حیطه [[قدرت الهی]] است. از طرفی اینان [[قادر]] به انجام این نصیحت در مورد خودشان هم نیستند تا چه رسد به دیگران، و [[خدای متعال]] به کارهای آنان [[بصیر]] بوده و اینان [[دروغگو]] هستند: {{متن قرآن|لِيَجْعَلَ اللَّهُ ذَلِكَ حَسْرَةً فِي قُلُوبِهِمْ وَاللَّهُ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ}}. همچنین: {{متن قرآن|قُلْ فَادْرَءُوا عَنْ أَنْفُسِكُمُ الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}.

#'''معنا و مفهوم سوم اخاء''': اخاء در این معنا و مفهوم، [[برادری]] برادر والدینی غیر [[صالح]] است که مصداق آن [[قابیل]]، فرزند [[آدم]]، برادر [[هابیل]] می‌باشد. او برادری است که در تشخیص علت عدم قبولی [[قربانی]] خود، دچار خطایی مهلک می‌گردد و به جای آنکه هم‌چون برادرش هابیل، در جهت تقویت [[فضیلت]] [[خوف از خدا]] و [[رشد]] [[تقوا]] در خویش [[اقدام]] نماید؛ چنانکه برادرش چنین بود: {{متن قرآن|مَا أَنَا بِبَاسِطٍ يَدِيَ إِلَيْكَ لِأَقْتُلَكَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ}}<ref>«اگر به سوی من دست دراز کنی تا مرا بکشی، من به سوی تو دست دراز نمی‌کنم تا تو را بکشم؛ که من از خداوند، پروردگار جهانیان می‌هراسم» سوره مائده، آیه ۲۸.</ref>، {{متن قرآن|إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ}}<ref>«خداوند تنها از پرهیزگاران می‌پذیرد» سوره مائده، آیه ۲۷.</ref>، به توسعه [[رذیله]] [[اخلاقی]] [[وسوسه‌های نفس]] که ناشی از [[حسادت]] است، پرداخته و برای تسکین آن مبادرت به کشتن برادر خود می‌کند: {{متن قرآن|فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ}}<ref>«نفس (امّاره) او کشتن برادرش را بر وی آسان گردانید پس او را کشت و از زیانکاران شد» سوره مائده، آیه ۳۰.</ref> و این میدان دادن به [[وسوسه‌های نفس]] که از [[رذایل اخلاقی]] نشأت یافته، [[قدرت]] حل مشکل را از او سلب می‌نماید و او را آن‌چنان [[ناتوان]] می‌گرداند که خود به عجز و [[ناتوانی]] خویش در [[قیاس]] به [[توانمندی]] کلاغی، اعتراف می‌کند: {{متن قرآن|قَالَ يَا وَيْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ}}<ref>«خداوند کلاغی را برانگیخت که زمین را می‌کاوید تا بدو نشان دهد چگونه کالبد برادرش را در خاک کند؛ گفت: وای بر من! آیا ناتوان بودم که چون این کلاغ باشم تا کالبد برادرم را در خاک کنم؟ و از پشیمانان شد» سوره مائده، آیه ۳۱.</ref> و البته اینکه بدون [[تأمل]] و [[تفکر]] توأم با [[تقوا]] و بر اساس وسوسه‌های [[نفسانی]] نشأت یافته از رذایل اخلاقی، به بررسی مشکلی بپردازند؛ هم‌چنان که [[قابیل]] این چنین کرد، عاقبتی به جز [[ندامت]] و [[پشیمانی]] نخواهد داشت: {{متن قرآن|فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ}}، {{متن قرآن|فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِينَ}}.

#'''معنا و مفهوم چهارم اخاء''': اخاء در این معنا و مفهوم، [[برادری]] [[برادران]] [[متقی]]، [[صابر]] و [[نیکوکاری]] که [[حق‌تعالی]] آنان را [[برگزیده]] و به [[راه راست]] [[هدایت]] می‌کند: {{متن قرآن|قَالَ أَنَا يُوسُفُ وَهَذَا أَخِي قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ}}، {{متن قرآن|وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}}.

#'''معنا و مفهوم پنجم اخاء''': اخاء در این معنا و مفهوم، برادری برادران [[شیاطین]] با [[مشرکان]] است که آنان را در [[جهل]] نسبت به [[اعتقاد]] [[فاسد]] کمک می‌کنند. پس از آن، (در این نوع کمک) کوتاهی نمی‌کنند: {{متن قرآن|وَإِخْوَانُهُمْ يَمُدُّونَهُمْ فِي الْغَيِّ ثُمَّ لَا يُقْصِرُونَ}}<ref>«و برادران آنها آنان را به گمراهی می‌کشانند سپس هیچ کوتاهی نمی‌کنند» سوره اعراف، آیه ۲۰۲.</ref>.

#'''معنا و مفهوم ششم اخاء''': اخاء در این معنا و مفهوم، برادری منصرف‌کنندگان از [[جهاد در راه خدا]] است. آنان کسانی‌اند که به برادرانشان می‌گویند: به سوی ما بیایید (و از [[جنگ]] [[کناره‌گیری]] کنید) و خودشان هم به جنگ نمی‌پردازند مگر اندکی (به [[ضرورت]] یا از روی [[اکراه]] و یا از روی [[ریا]]) و البته، [[خدای متعال]] می‌داند: {{متن قرآن|قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِينَ مِنْكُمْ وَالْقَائِلِينَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا وَلَا يَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِيلًا}}.

#'''معنا و مفهوم هشتم اخاء''': معنای اخاء در اینجا، معنای سلبی [[علم]] [[دوستی]] با [[دشمن خدا]] و [[رسول]]{{صل}} است. [[مؤمنان]] هرگز کسی را که دشمن خدا و رسولش باشد، [[دوست]] ندارند حتی اگر [[پدران]] یا [[فرزندان]] با [[برادران]] و یا قبیله‌شان باشند: {{متن قرآن|لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ}}. این‌گونه از مؤمنان‌اند که [[ایمان]] در دل‌های آنان [[ثابت]] و [[لایتغیر]] است: {{متن قرآن|أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ}} و آنان با [[روحی]] (که نوری است برای حرکت در [[راه مستقیم]] و آن [[حیات]] طیبه‌ای است برای یک [[زندگی پاک]] و [[پاکیزه]]) از جانب خدای متعال [[تأیید]] می‌گردند: {{متن قرآن|وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ}}، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به پیامبرش ایمان آورید تا از بخشایش خویش دو بهره به شما ارزانی دارد و در شما فروغی نهد که با آن راه بسپارید و شما را بیامرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره حدید، آیه ۲۸.</ref>، {{متن قرآن|مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}}<ref>«کسانی از مرد و زن که کار شایسته‌ای کنند؛ و مؤمن باشند، بی‌گمان آنان را با زندگانی پاکیزه‌ای زنده می‌داریم و به یقین نیکوتر از آنچه انجام می‌دادند پاداششان را خواهیم داد» سوره نحل، آیه ۹۷.</ref>. آنان در [[بهشت]] جاویدان داخل می‌گردند: {{متن قرآن|وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا}}. هم [[حق‌تعالی]] از آنان [[راضی]] است و هم آنان از او راضی هستند: {{متن قرآن|رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ}}. آنان [[حزب]] [[خدای متعال]] هستند و البته، این تنها [[حزب الله]] است که [[رستگار]] است: {{متن قرآن|أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}.

#'''معنا و مفهوم نهم اخاء''': اخاء در این معنا و مفهوم، [[برادری]] [[منافقان]] است که با گفتار [[دروغین]] خود است به [[برادران]] کافرشان: {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ}}. به آنان می‌گویند: اگر از [[شهر]] و دیارتان خارج شدید، ما هم با شما هستیم: {{متن قرآن|لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ}}، و درباره ([[مخالفت]] با) شما از احدی [[فرمان]] نمی‌بریم: {{متن قرآن|وَلَا نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَدًا أَبَدًا}}. و اگر شما به [[جنگ]] (با [[مسلمانان]]) پرداختید، مطمئن باشید که ما شما را [[یاری]] می‌کنیم: {{متن قرآن|وَإِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ}}، و [[خداوند سبحان]] [[گواهی]] می‌دهد که آن منافقان به طور حتم [[دروغ]] می‌گویند: {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}}<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص ۱۰۵.</ref>.

در این قسمت، ابتدا آیات مکی، و بعد از آن، آیات [[مدنی]] را به ترتیب نزول آن تنظیم نموده و پس از آن، درباره اخاء بر اساس ترتیب نزول آن آیات، تدبر می‌نماییم.

====تنظیم آیات اخاء به ترتیب نزول آنها====

##{{متن قرآن|قَالُوا أَإِنَّكَ لَأَنْتَ يُوسُفُ قَالَ أَنَا يُوسُفُ وَهَذَا أَخِي قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«گفتند: آیا تو همان یوسفی؟ گفت: من یوسفم و این، برادر من (بنیامین) است؛ خداوند بر ما منّت نهاد، چنین است که هر کس پرهیزگاری ورزد و شکیبایی کند بی‌گمان خداوند پاداش نیکوکاران را تباه نمی‌گرداند» سوره یوسف، آیه ۹۰.</ref>.

##{{متن قرآن|وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}}<ref>«و (نیز) برخی از پدران و فرزندزادگان و برادران ایشان را؛ و آنان را برگزیدیم و به راهی راست رهنمون شدیم» سوره انعام، آیه ۸۷.</ref>.

##{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ كَفَرُوا وَقَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ إِذَا ضَرَبُوا فِي الْأَرْضِ أَوْ كَانُوا غُزًّى لَوْ كَانُوا عِنْدَنَا مَا مَاتُوا وَمَا قُتِلُوا لِيَجْعَلَ اللَّهُ ذَلِكَ حَسْرَةً فِي قُلُوبِهِمْ وَاللَّهُ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ}}<ref>«ای مؤمنان! مانند کسانی مباشید که کفر پیشه کردند و در مورد همگنان خویش- هنگامی که سفر رفتند یا جهادگر شدند- گفتند: اینان اگر نزد ما می‌ماندند نمی‌مردند یا کشته نمی‌شدند (بگذار چنین بپندارند) تا این (پندار) را خداوند دریغی در دل‌هایشان کند؛ و این خداوند است که زنده می‌گرداند و می‌میراند و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره آل عمران، آیه ۱۵۶.</ref>.

##{{متن قرآن|الَّذِينَ قَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ وَقَعَدُوا لَوْ أَطَاعُونَا مَا قُتِلُوا قُلْ فَادْرَءُوا عَنْ أَنْفُسِكُمُ الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«(همان) کسانی که (خود از جنگ، پس) نشستند و درباره همگنان (شهید) خویش گفتند: اگر (آنها هم) از ما پیروی می‌کردند کشته نمی‌شدند؛ بگو: اگر راست می‌گویید مرگ را از خویش برانید» سوره آل عمران، آیه ۱۶۸.</ref>.

##{{متن قرآن|فَبَعَثَ اللَّهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الْأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِي سَوْءَةَ أَخِيهِ قَالَ يَا وَيْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِيَ سَوْءَةَ أَخِي فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِينَ}}<ref>«خداوند کلاغی را برانگیخت که زمین را می‌کاوید تا بدو نشان دهد چگونه کالبد برادرش را در خاک کند؛ گفت: وای بر من! آیا ناتوان بودم که چون این کلاغ باشم تا کالبد برادرم را در خاک کنم؟ و از پشیمانان شد» سوره مائده، آیه ۳۱.</ref>.<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص ۱۰۹.</ref>

#'''تدبر در آیات مکی''': در آیات مکی کلمه اخ در پنج [[آیه]] با لفظ مفرد: «أخی»، و در دو آیه با لفظ جمع: «إخوانهم»، آمده است، و به طور کلی در مجموعه آیات مکی اخاء می‌توان با تدبر سه نوع [[ارتباط]] [[برادری]] بین [[برادران]] را دریافت:

###[[خدای تعالی]] [[محسنین]] را [[دوست]] دارد:

####{{متن قرآن|وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«و در راه خداوند هزینه کنید و با دست خویش خود را به نابودی نیفکنید و نیکوکار باشید که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۵.</ref>.

###آنان هم از خدای متعال راضی هستند: {{متن قرآن|وَرَضُوا عَنْهُ}}.

###آنان [[حزب خدا]] هستند. باید هشیار بود که تنها حزب خدا رستگارانند: {{متن قرآن|أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}.

همچنین تفاسیر بر این قول اتفاق‌نظر دارند که مراد از اخ فی قوله: {{متن قرآن|فَأُوَارِيَ سَوْءَةَ أَخِي}}، [[هابیل]]، برادر والدینی [[قابیل]]، است و نیز شبّر در تفسیرش فی قوله: {{متن قرآن|وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ...}} فرموده: لازم است {{متن قرآن|إِخْوَانِهِمْ}} والدینی باشند<ref>تفسیر شبّر، ص۳۰۹.</ref>. همین‌طور تفاسیر جملگی بر آنند که مراد از اخ فی قوله: {{متن قرآن|قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِأَخِي...}}، هارون، برادر موسی{{ع}} است.

شیخ طوسی نیز در تبیان فرموده: مراد از اخ فی قوله: {{متن قرآن|قَالَ أَنَا يُوسُفُ وَهَذَا أَخِي}} ابن [[یامین]]، برادر پدری و [[مادری]] [[یوسف]]{{ع}} است<ref>تبیان، ج۶، ص۱۸۹.</ref>.

[[شیخ طوسی]] در تبیان فی قوله: {{متن قرآن|وَالْقَائِلِينَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَيْنَا}}، درباره اخوان، فرموده: مثل آنان که در بین [[منافقین]] بودند، برادرانشان را به دست‌کشیدن از [[جهاد]]، انصراف از آن و سرگرم‌شدن به کارهای خویش فرا می‌خوانند<ref>تبیان، ج۸، ص۲۹۴.</ref>.

نیز فی قوله: {{متن قرآن|الَّذِينَ قَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ}}، گفته است: برادران آنان در [[نسب]]، همان‌هایند که در جنگ شرکت داشتند<ref>المیزان، ج۴، ص۶۲.</ref>.

همچنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|َإِخْوَانُهُمْ يَمُدُّونَهُمْ فِي الْغَيِّ ثُمَّ لَا يُقْصِرُونَ}}، فرموده: {{متن قرآن|إِخْوَانِهِمْ}}، اخوان [[مشرکین]] [[اراده]] شده است و آنها شیاطین‌اند؛ هم‌چنان که فرمود: {{متن قرآن|إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ}}<ref>المیزان، ج۸، ص۳۹۸.</ref>.

همین‌طور فی قوله: {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ}}، فرموده: {{متن قرآن|لِإِخْوَانِهِمْ}} برای آنکه در بین آنان، [[برادری]] از روی [[کفر]] بود، برای این که با آنها که [[کافر]] بودند، [[دوستی]] و برادری می‌کردند، و در نهانی، با آنان، و علیه [[مؤمنان]] بودند<ref>کشاف، ج۴، ص۸۵.</ref>.

فی قوله: {{متن قرآن|إِنَّ هَذَا أَخِي لَهُ تِسْعٌ وَتِسْعُونَ نَعْجَةً}} هم گفته است: {{متن قرآن|أَخِي}} بدل از «هذا» یا خبر برای «إنَّ» است و مراد [[برادر دینی]] است با برادر در دوستی، [[انس]] و [[الفت]] یا برادر شرکت و اختلاط است<ref>کشاف، ج۳، ص۳۶۸-۳۶۹.</ref>.

در [[تفسیر نمونه]] فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَإِخْوَانُهُمْ يَمُدُّونَهُمْ فِي الْغَيِّ ثُمَّ لَا يُقْصِرُونَ}}، فرموده: اخوان کنایه از [[شیاطین]] است و [[ضمیر]] «هم» به [[مشرکان]] و [[گناهکاران]] باز می‌گردد؛ چنان‌که در [[آیه]] ۲۷ [[اسراء]] می‌خوانیم: {{متن قرآن|إن المبذرین کانوا إخوان الشیاطین}}.: تبذیرکنندگان [[برادران]] شیاطینند<ref>تفسیر نمونه، ج۷، ص۶۷.</ref>.

جویباری در [[تفسیر]] بصائر در تفسیر اخ فی قوله تعالی: {{متن قرآن|إِنَّ هَذَا أَخِي...}}، فرموده: [[مفسرین]] (در این‌باره) شش قول مختلف را ذکر نموده‌اند. او بعد از نقل آن اقوال، [[نظریه]] [[عبدالله بن مسعود]] را که مراد از اخ در اینجا برادر در [[دین]] و [[طریقت]] است، از آن‌رو که [[جمهور]] محققین از مفسران هم این [[رأی]] را برگزیده‌اند، [[تأیید]] کرده است<ref>بصائر، ج۳۴، ص۹۲۰.</ref>.

#[[سید هاشم بحرانی]] در [[تفسیر برهان]] فی قوله تعالی: {{متن قرآن|قَالَ رَبِّ إِنِّي لَا أَمْلِكُ إِلَّا نَفْسِي وَأَخِي}}، [[حدیثی]] را ذکر نموده که ما در اینجا تنها ترجمه و ملخّص آن را بیان می‌کنیم: [[علی بن ابراهیم]] با اسنادش تا [[محمد بن مسلم]] و او گوید: به [[امام باقر]]{{ع}} گفتم: آیا [[هارون]] برادر پدری و [[مادری]] [[موسی]] بود؟ آن بزرگوار فرمود: آری، {{متن حدیث|اما تسمع یقول: {{متن قرآن|يَا ابْنَ أُمَّ لَا تَأْخُذْ بِلِحْيَتِي وَلَا بِرَأْسِي}}<ref>«(هارون) گفت: ای پسر مادرم! موی ریش و سرم را مگیر» سوره طه، آیه ۹۴.</ref>}}: آیا نشنیدی که (هارون به موسی) می‌گوید: ای پسر مادرم! (موهای) ریش و (موهای) سرم را نگیر. گفتم: کدام‌یک از آن دو از لحاظ سن بزرگ‌تر بودند؟ آن بزرگوار فرمود: هارون. گفتم: آیا [[وحی]] بر هر دوی آنان نازل می‌شد؟ فرمود: وحی بر موسی{{ع}} نازل می‌گردید و موسی{{ع}} به هارون وحی را می‌گفت. گفتم: درباره [[احکام]]، [[قضا]]، [[امر و نهی]] درباره آن دو نفر به من خبر بدهید. آن بزرگوار فرمود: موسی{{ع}} با پروردگارش [[مناجات]] می‌نمود و [[علم]] را می‌نوشت و در میان [[بنی‌اسرائیل]] به [[قضاوت]] می‌پرداخت، و هارون زمانی که موسی{{ع}} در [[غیبت]] از قومش، برای مناجات به سر می‌برد، [[جانشین]] او بود. گفتم کدامیک قبل از دیگری بدرود [[حیات]] گفت؟ فرمود: هارون پیش از موسی [[رحلت]] کرد و هر دو در [[تیه]] [[وفات]] یافتند. گفتم: آیا برای [[موسی]] [[فرزندی]] بود؟ فرمود: [[خیر]]. فرزند برای [[هارون]] و [[فرزندان]] او بود<ref>برهان، ص۲۷۹. ابن جمعه عروسی قسمت آخر این حدیث را در نور الثقلین، ج۱، ص۶۰۸، حدیث ۱۱۸، آورده است.</ref>.

#نیز [[سید هاشم بحرانی]] در [[تفسیر برهان]] فی قوله: {{متن قرآن|أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ}}، [[حدیثی]] بدین مضمون آورده: [[محمد بن عباس]] با اسنادش تا [[ابان بن تغلب]] و او هم به [[نقل]] از [[علی]] بن [[محمد بن بشیر]] [[روایت]] کند که [[محمد بن بشیر]] گفت که [[محمد بن علی بن حنفیه]] فرموده: {{عربی| إِنَّمَا حُبُّنَا أَهْلَ اَلْبَيْتِ شَيْءٌ ـ يَكْتُبُهُ اَللَّهُ فِي قَلْبِ اَلْعَبْدِ، فَمَنْ كَتَبَهُ اَللَّهُ فِي قَلْبِهِ لَمْ يَسْتَطِعْ أَحَدٌ أَنْ يَمْحُوَهُ، أَ مَا سَمِعْتَ اَللَّهَ يَقُولُ: {{متن قرآن|أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ}} إِلَى آخِرِ اَلْآيَةِ، فَحُبُّنَا أَهْلَ اَلْبَيْتِ [مِنْ أَصْلِ] اَلْإِيمَانِ}}: البته، [[دوستی]] ما [[اهل بیت]]، چیزی است که حق‌تعالی آن را در سمت راست [[قلب]] بنده‌اش [[ثبت]] می‌کند و کسی را که [[خدای متعال]] چیزی در قلب او ثبت نموده، احدی [[قادر]] نخواهد بود آن را محو نماید؛ آیا نشنیده‌ای که [[خدای سبحان]] می‌فرماید: {{متن قرآن|أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ}} الخ، بنابراین دوستی ما، اهل بیت، [[ایمان]] است<ref>برهان، ص۱۱۰۱.</ref>.

#نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}، از طریق [[مخالفین]] و به واسطه [[ابونعیم]] چنین فرموده: (بنا بر آنچه ابونعیم [[روایت]] کند) او گفت: [[محمد بن حمید]] با اسنادش از [[عیسی بن عبدالله]] بن [[عمر بن علی بن ابی‌طالب]]{{ع}} [[نقل]] کرده که: {{متن حدیث|قال حدثنی ابی عن جده عن علی{{ع}} أنه قال: قال [[سلمان الفارسی]]: یا اباالحسن! ما اطلعت [[علی]] [[رسول الله]]{{صل}} الا و ضرب بین کتفی و قال: یا [[سلمان]]! هذا و حزبه هم المفلحون}}: محمد بن حمید با اسنادش گفت که پدرم از جدش، و او از علی{{ع}} برایم [[حدیث]] نمود که علی{{ع}} فرموده که: [[سلمان فارسی]] (بدو) گفته: ای اباالحسن! هیچ‌گاه پیش [[پیامبر]] ظاهر نشدم مگر آنکه [[پیامبر خدا]]{{صل}} با دست مبارکش بین دو کتف من زد و فرمود: «ای سلمان! [[آگاه]] باش و بدان که این شخص (اشاره به علی{{ع}}) و [[پیروان]] او تنها رستگارانند»<ref>برهان، ص۱۱۰۱.</ref>.

در [[تفسیر نمونه]] به نقل از [[تفاسیر]] روح‌البیان و [[تفسیر]] الدرالمنثور، [[شأن]] نزولی را برای [[آیه]] یازده [[سوره حشر]]: {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ}} الخ، و [[آیات]] بعد از آن آورده است که ما در اینجا عیناً آن را بیان می‌کنیم: جمعی از [[منافقان]] [[مدینه]] مانند: [[عبدالله بن ابی]] و یارانش، مخفیانه کسی را به سراغ [[یهود]] [[بنی‌نضیر]] فرستادند و گفتند: شما محکم در جای خود بایستید و از خانه‌هایتان بیرون نروید، و دژهای خویش را محکم سازید، ما دو هزار نفر [[یاور]] از [[قوم]] خود و دیگران داریم و تا آخرین نفس با شما هستیم. [[طایفه]] [[بنی‌قریظه]] و سایر هم پیمان‌های شما از [[قبیله غطفان]] نیز با شما [[همراهی]] می‌کنند. همین امر سبب شده که [[یهود]] [[بنی‌نضیر]] بر [[مخالفت]] [[پیامبر]]{{صل}} [[تشویق]] شوند، اما در این هنگام یکی از بزرگان بنی‌نضیر به نام [[سلام]] به [[حیی بن اخطب]] که [[سرپرست]] برنامه‌های بنی‌نضیر بود، گفت: اعتنایی به حرف عبدالله بن ابی نکنید. او می‌خواهد تو را به [[جنگ]] با [[محمد]]{{صل}} تشویق کند و خودش در [[خانه]] بنشیند و شما را [[تسلیم]] حوادث نماید. [[حیی]] گفت: ما جز [[دشمنی]] محمد{{صل}} و [[پیکار]] با او چیزی را نمی‌شناسیم. سلام در پاسخ او گفت به [[خدا]] [[سوگند]]! می‌بینم سرانجام ما را از این [[سرزمین]] بیرون می‌کنند و [[اموال]] و [[شرف]] ما بر باد می‌رود؛ [[کودکان]] ما [[اسیر]]، و جنگجویان ما کشته می‌شوند<ref>تفسیر نمونه، ج۲۳، ص۵۲۶.</ref>.<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص ۹۶.</ref>

[[قرآن]] در [[آیه]] {{متن قرآن|يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ  وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ }}<ref>«روزی که آدمی از برادر خود بگریزد،» سوره عبس، آیه ۳۴-۳۵.</ref> قیامت را روزی دانسته که [[انسان‌ها]] از تمام خویشاوندان از جمله از برادر خویش می‌گریزند. به نظر برخی گریختن از برادر و دیگر خویشاوندان برای آن است که برادر [[حقوق]] ضایع شده‌اش در [[دنیا]] را از وی [[طلب]] نکند یا بدان جهت است که برادر او را در حال [[گرفتاری]] و [[عذاب]] نبیند.<ref> تفسیر قرطبی، ج ۱۹، ص ۱۴۶.</ref> در آیه‌ای دیگر قرآن قیامت را روزی دانسته است که [[مجرمان]] حاضر می‌شوند همه خویشاوندان حتی برادرانشان را [[فدا]] کنند تا از عذاب دردناک آن [[روز]] [[رهایی]] یابند: {{متن قرآن| يُبَصَّرُونَهُمْ يَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ يَفْتَدِي مِنْ عَذَابِ يَوْمِئِذٍ بِبَنِيهِ وَصَاحِبَتِهِ وَأَخِيهِ }}<ref>«در حالی که (خویشاوندان) به هم نشان داده می‌شوند؛ گنهکار دوست می‌دارد کاش برای فرار از عذاب آن روز، فرزندانش را سربها دهد، و همسر و برادرش را» سوره معارج، آیه ۱۱-۱۲.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[برادر (مقاله)|مقاله «برادر»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۵.</ref>