ادراک در فلسفه اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[ادراک]] یعنی دریافتن و رسیدن<ref>مجموعه آثار، ج۳، ص۴۸۹.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۷۱.</ref>

ادراک عبارت است از تمثّل [[حقیقت]] ادراک‌شده در ادراک‌کننده<ref>مجموعه آثار، ج۵، ص۱۶۵.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۷۱.</ref>

یعنی اگر حالتی را [[احساس]] می‌کنیم به نام درد، حالتی را احساس می‌کنیم به نام [[لذّت]]، حالتی را احساس می‌کنیم به نام [[ترس]]، یک حالتی را هم در خودمان احساس می‌کنیم که آن را می‌گوئیم ادراک اشیاء در خارج<ref>شرح مبسوط منظومه، جلد اول، ص۳۲۴.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۷۱.</ref>

*ادراکات و تصوّراتی که خاصیّت ذاتی [[عقل]] است و هیچ‌گونه استنادی به غیر [[عقل]] ندارد<ref>مجموعه آثار، ج۶، ص۲۶۲.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۷۳.</ref>

ملاّصدرا در فصلی که در کتاب اسفار با عنوان «فی انواع الادراکات» گشوده است، نخست انواع ادراکات را چهار نوع می‌داند و سپس آنها را به سه نوع به تناسب [[عوالم]] سه‌گانه [[طبیعت]]: محسوس، مثال و [[عقل]] برمی‌گرداند. در آغاز می‌گوید: "بدان که ادراکات بر چهار نوع است: [[احساس]]، تخیّل، توهم،[[ تعقل]] و سپس در توضیح این چهار نوع ادامه می‌دهد: "احساس"، ادراک چیزی [[مادّی]] است که نزد ادراک‌کننده با همان ویژگی‌ها و خصوصیات محسوسش نظیر [[زمان]] و مکان و وضع و کیف و کم و غیر آن حاضر شده باشد، لکن آنچه نزد ادراک‌کننده حاضر می‌شود، صورتی از آن شی‌ء محسوس است نه خود آن؛ زیرا بدون آنکه در احساس‌کننده اثری از محسوس پیدا شود، حالت بالقوّه احساس‌کننده به حالت بالفعل تبدیل نخواهد شد و باید اثری که از محسوس برای احساس‌کننده حاصل می‌شود، با احساس‌کننده تناسب داشته باشد [از نظر نوع وجود همسان باشند]؛ زیرا اگر اثر محسوس متناسب با احساس‌کننده نباشد، احساس حاصل نخواهد شد. بنابراین باید آنچه در حسّ حاصل می‌شود، صورتی باشد مجرّد از مادّه، لکن تجرّدی که در اینجا به وسیله حسّ صورت می‌گیرد تجرّد کامل نیست. پس از حسّ، نوبت به تخیّل می‌رسد. تخیّل نیز ادراک آن شی‌ء مادّی است با همان خصوصیات و ویژگی‌هایش؛ زیرا قوّه [[خیال]] همان را تخیّل می‌کند و نقش برمی‌دارد که در [[احساس]] آمده است و توهّم، [[ادراک]] معنای غیر محسوس است، بلکه ادراک معنای معقولی است، لکن نه به نحو کلیّت و عموم، بلکه به نحو اضافه به جزئی محسوس و لذا معنای متوهّم هیچ‌گاه مشترک نیست، بلکه مخصوص به همان معنای شخصی و جزئی است که احساس و تخیّل بدان تعلّق گرفته است. اما تعقّل، ادراک شی‌ء است به لحاظ [[حقیقت]] و ماهیتش بدون اینکه چیز دیگری در نظر گرفته شود؛ چه این حقیقت را به [[تنهایی]] یافته باشد یا همراه دیگر صفاتی که به همین نوع [یعنی به لحاظ حقیقت و ماهیت که با کلیّت و عموم تلازم دارد] ادراک شده‌اند. پس هر ادراکی به نوعی از تجرید [[نیازمند]] است و این چهار نوع ادراک هرکدام به ترتیب همراه با نوعی تجرید است. ادراک نخست [ادراک [[حسّی]]] به سه چیز مشروط است: اوّل، [[حضور]] ماده مُدرَک نزد آلت و وسیله ادراک؛ دوم، آمیختگی با خصوصیّات ادراک‌شونده؛ سوم، جزئی بودن ادراک‌شونده و ادراک دوم [تخیّل] از شرط اول رها است و ادراک سوم [توهّم] از شرط دوم رها است و ادراک چهارم [تعقّل] از همه این شروط رها است. [یعنی نه به حضور مادّه مدرَک نزد وسیله و ابزار ادراک نیازمند است و نه آمیخته با خصوصیات ادراک‌شونده است و نه جزئی است.] و بدان که فرق میان ادراک وهمی و [[عقلی]]، بالذات نیست، بلکه به سبب اثری خارج از ذات آنهاست که عبارت از تعلق و اضافه به جزئی و عدم آن است. پس در حقیقت ادراک سه نوع است همان‌گونه که [[عوالم]] سه نوع هستند و گویی [[وهم]] همان [[عقل]] است که از رتبه و جایگاه خود تنزّل یافته است".

از این مطالب دانسته شد: ما به الازائات و معانی مطابقه مفاهیم [[حقیقی]] وابسته به [[تعقل]] و [[اندیشه ذهنی]] نیست، بلکه مثلا وجود [[آسمان]]، [[ زمین]] و... به [[ذهن]] بیاید یا نیاید، در هر صورت آسمان و [[زمین]] وجود [[خارجی]] دارند و هیچ وابستگی‏ای به این تعقل ندارند، بلکه فقط به [[اخبار]] ما پیوسته هستند، بدون هیچ [[وابستگی]]! ولی مفاهیم اعتباری تمام تعلق به ذهن و [[اندیشه]] صاحبان اندیشه است و اگر چنین اندیشه و تعقلی نباشد اساسا نمی‏توان وجودی برای چنین مفاهیمی لحاظ نمود، همچون ملکیت، [[ریاست]] و [[وکالت]] که بستگی به لحاظ و تعقل آدمی‏ دارد و لذا در صورت [[تأمل]] در خارج جز دو وجود [[عینی]] [[انسان]] (که [[مالک]] نامیده می‏‌شود) و شئ خاص مثل زمین (که مملوک نام دارد) وجود سومی که "ملکیت" نامیده می‏‌شود وجود ندارد، بلکه ملکیت مفهومی اعتباری است که به لحاظ این معنا، نسبتی بین مالک و مملوک به‌وجود می‏‌آید که جمیع تصرفات آن شخص (مالک) را در این زمین (مملوک) جایز می‏نماید.

آنهایی هستند که مستقیماً صورت یک امر خارج از [[ذهن]] نیستند و از راه یکی از [[حواس ]]خارجی یا داخلی وارد ذهن نشده‌اند. بلکه به ترتیب دیگری ذهن آن مفاهیم را تهیه کرده است. از قبیل [[تصور]] وجود و عدم و [[وحدت]] و [[کثرت]] و سایر مفاهیم [[عامه]] [[ذهنی]] که مسائل [[فلسفه]] اولی را تشکیل می‌دهند و در فلسفه "معقولات ثانیه" خوانده می‌شود<ref>مجموعه آثار، ج۶، ص۳۱۶. </ref>.

انسان دارای دو نوع ادراک است: یکی ادراک جزئی که محتاج به آلتی بود از آلات [[بدن]]، مانند دیدن و شنیدن و چشیدن و بوییدن و لمس کردن و این [[قسم ]]ادراک را [[احساس]] و آلات وی را حواس گویند. و [[خیال]] و [[وهم]] نیز از این نوع هستند، زیرا خیال تعلق نمی‌گیرد جز به صورت‌های محسوسه و [[وهم]] اگر چه تعلق به معانی می‌گیرد اما به معانی جزئیه که در [[محسوسات]] یافت شود. و نوع دوم [[ادراک کلی]] که آن را [[تعقل]] و نطق نیز گویند و [[نفس]] ناطقه در این نوع [[ادراک]] محتاج به آلت نباشد بلکه این ادراک وی را به ذات خود حاصل شود و از این جهت نفس ناطقه را [[عقل]] نیز گویند<ref>گوهر مراد ص ۳۰ و۳۱. </ref>.

ساذج معرَّب ([[عربی]] شده)[[ ساده]]، در اینجا مقابل مرکب نیست، بلکه به معنی بدون اسناد خبری است و مقصود از آن همان [[تصور]] در مقابل [[تصدیق]] است و تصور عبارت از صورت ساده ذهنی است که اسناد  چیزی به چیز دیگر نباشد. مانند صورتی که از [[انسان]] و [[زمین]] و ماه و [[خورشید]] و... در ذهن [[آدمی]] مرتسم است<ref>منطق صوری ص ۸و۹.</ref>.

#[[ادراکات]] و تصوّراتی که خاصیّت ذاتی [[عقل]] است و هیچ‌گونه استنادی به غیر عقل ندارد<ref>مجموعه آثار، ج۶، ص۲۶۲، زکریایی، محمدعلی، فرهنگ مطهر، ص ۷۳. </ref>.