تواتر حدیث غدیر: تفاوت میان نسخه‌ها

=== اعتبار ([[تواتر]] و صحت نزد [[فریقین]]) ===

[[دانشمندان]] [[فریقین]] به [[تواتر]] و [[اعتبار حدیث]] [[غدیر]] تصریح کرده‌اند. در میان [[امامیه]] بزرگانی مانند [[سید مرتضی]] ویژگی مهم حدیث غدیر را توافق [[فریقین]] در همه اعصار بر آن می‌داند<ref>الشافی فی الإمامة، ج ۲، ص ۲۶۱. </ref> و این [[تواتر]] را مختص [[شیعه]] نمی‌دانند، بلکه [[نقل]] حدیث غدیر را بین همه [[مسلمانان]] [[متواتر]] می‌دانند<ref>علامه حلی (م ۷۲۶) در توضیح سخن محقق طوسی (م۶۷۲): و لحدیث الغدیر المتواتر، می‌گوید: {{عربی|و قد نقل المسلمون کافة هذا الحدیث نقلاً متواتراً}}. کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد قسم الالهیات ص۱۹۱.</ref>.

[[محمد]] [[جعفر]] کتانی (م۱۳۴۵) در [[کتاب]] [[نظم]] المتناثر من الحدیث المتواتر در شماره ۲۳۲ می‌نویسد: {{متن حدیث|مَنْ‏ كُنْتُ‏ مَوْلَاهُ‏ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ‏}} آنگاه ۲۵ نفر از [[اصحاب]] که این [[حدیث]] را [[روایت]] کرده‌اند نام می‌برد و [[اسامی]] تصریح کنندگان به [[تواتر]] را نیز ذکر می‌کند<ref>نظم المتناثر من الحدیث المتواتر، ص۱۹۴. </ref>. [[ابن حجر عسقلانی]] (م۸۵۲) از [[حدیث]] شناسان [[اهل سنت]] نیز به [[کثرت]] و صحت اسناد حدیث غدیر تصریح می‌کند<ref>فتح الباری، ج ۷، ص۶۱.</ref>.

البانی [[حدیث]] شناس [[سلفی]] در عصر حاضر در یک بحث طولانی در بیان طرق گونگون حدیث غدیر و تصحیح آنها، تشکیک ابن‌تیمیه نسبت به ذیل حدیث غدیر را ناشی از [[داوری]] شتاب زده و عدم دقت نظر می‌داند<ref>البانی سلسله الصحیحه ج۵ ص۳۳۰ {{عربی|فقد کان الدافع لتحریر الکلام علی الحدیث و بیان صته اننی رایت شیخ الإسلام بن تیمیة، قد ضعف الشطر الأول من الحدیث، و اما الشاطر الاخر، فزعم انه کذب! و هذا من مبالغته الناتجه فی تقدیری من تسرعه فی تضعیف الأحادیث قبل أن یجمع طرقها ویدقق النظر فیهاو والله المستعان}}..</ref>.

عدم [[نقل]] [[بخاری]] و [[مسلم]] برخی از [[اهل سنت]] مانند قوشجی عدم [[نقل]] [[بخاری]] و [[مسلم]] و واقدی را موجب [[ضعف]] حدیث غدیر پنداشته‌اند<ref>قوشجی در شرح تجرید، ص ۳۶۹ طبع قدیم می‌گوید: {{عربی|و لم ینقله المحققون منهم کالبخاری و مسلم و والواقدی}}.</ref>.

اقوال درباره معیار حدیث متواتر از نظر تعداد ناقلان، مختلف است. برخی اصولاً تعداد خاصی را برای [[راویان]] شرط ندانسته و گفته‌اند: حدیث متواتر، آن است که تعداد و شرایط راویان آن به گونه‌ای باشد که احتمال تبانی در [[جعل حدیث]] داده نشود و به [[درستی]] آن [[اطمینان]] حاصل شود<ref>ابن‌حجر عسقلانی گفته است: «در خبر متواتر، عدد معینی شرط نیست، بلکه آنچه مفید علم باشد کافی است» (فتح الباری، ج۱، ص۱۷۷). شوکانی نیز گفته است خبر متواتر، خبر کسانی است که کثرت آنها به حدی است که از گفته آنها علم حاصل می‌شود (ارشاد الفحول الی تحقیق الحق فی علم الاصول، ج۱، ص۱۲۸، دارالکتاب العربی). بدرالدین زرکشی گفته است: «خبر متواتر، خبر گروه بسیاری از چیز محسوسی است که توافق آنان بر کذب ممتنع است» (البحر المحیط فی اصول الفقه، ج۳، ص۲۹۶)؛ ملاعلی قاری گفته است: «تواتر، تعداد معینی ندارد، بلکه تعداد ناقلان به قدری است که عادتا تبانی آنها بر کذب ممکن نیست» (شرح نخبة الفکر فی مصطلحات اهل الاثر، ج۱، ص۱۶۳).</ref>، اما برخی گفته‌اند [[حدیثی]] را که ده نفر [[روایت]] کنند [[متواتر]] است، چنان که [[سیوطی]] در این باره گفته است: {{عربی|"و ما رواه عدد جم يجب احالة اجتماعهم على الكذب فالمتواتر وقوم حددواً بعشره وهو لدى أجود"}}<ref>ألفیة السیوطی فی علم الحدیث، ص۴۶.</ref>، مطلبی را که تعداد زیادی روایت کرده‌اند که اجتماعشان بر [[کذب]] محال است متواتر است، و گروهی آن را به ده [[راوی]] تحدید کرده‌اند، و این قول از نظر من پسندیده‌تر است.

ابن‌حجر مکی، حدیث مربوط به [[نماز]] [[ابوبکر]] را که از هشت نفر از [[صحابه]] روایت شده، متواتر دانسته است<ref>{{عربی|و اعلم أن هذا الحدیث متواتر، فانه ورود من حدیث عایشه و ابن‌مسعود و ابن‌عباس و ابن‌عمر و عبدالله بن زمعه و ابی‌سعید و علی بن ابی طالب و حفصة}}. الصواعق المحرقه، ص۳۲ باب اول، فصل سوم، احادیث خلافت ابوبکر، حدیث هفتم.</ref>.

وی در جای دیگری، حدیث مربوط به جواز فروش آب را که از چهار نفر از [[صحابه]] روایت شده متواتر دانسته است<ref>{{عربی|فهؤلاء اربعة من الصحابة، فهو نقل متواتر لا تحل مخالفته}}. المحلّی، ج۹، ص۶، مسئله ۱۵۱۱؛ الغدیر، ج۱، ص۵۸۲.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۱۸۵.</ref>

[[اکثریت]] [[قاطع]] عالمان اهل‌سنت حدیث غدیر را معتبر و غیر قابل تردید دانسته، و برخی از آنان آن را متواتر یا [[مستفیض]]، و برخی دیگر آن را صحیح شمرده‌اند.

'''حدیث غدیر متواتر است''':

# [[حافظ جلال‌الدین سیوطی شافعی]] (متوفای ۹۱۱ ه‍ق) گفته است: این [[حدیث متواتر]] است<ref>فیض الغدیر، ج۶، ص۲۱۸؛ الغدیر، ج۱، ص۵۵۲.</ref>.

# [[ضیاءالدین مقبلی]] (متوفای ۱۱۰۸ق) در الأبحاث المسدّده فی الفنون المتعدده، [[حدیث غدیر]] را از [[احادیث متواتر]]- که مفید علم‌اند- دانسته است<ref>الغدیر، ج۱، ص۵۶۱.</ref>.

# [[سید امیرمحمد صنعانی]] گفته است: “حدیث [[غدیر]] از نظر اکثر [[ائمه]] حدیث متواتر است”<ref>الغدیر، ج۱، ص۵۶۲.</ref>.

# [[حافظ شهاب‌الدین حضرمی]] در تشنیف الأذان گفته است: “حدیث {{متن حدیث|مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ‌}} به صورت متواتر از حدود شصت نفر روایت شده است”<ref>الغدیر، ج۱، ص۵۶۸.</ref>.

'''حدیث غدیر صحیح است''':

# [[حافظ ابن‌حجر عسقلانی]] (متوفای ۸۵۲ق) گفته است: {{متن حدیث|مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ‌}} را [[ترمذی]] و [[نسائی]] [[روایت]] کرده‌اند و طرق آن جداً بسیار است، ابن‌عقده آنها را در کتابی نقل کرده است و بسیاری از اسانید آن صحیح و [[حسن]] است”<ref>فتح الباری، ج۷، ص۷۴.</ref>.

# [[ابن‌حجر هیتمی مکی]](متوفای ۹۷۴ق) تصریح کرده که این [[حدیث]]، صحیح است و تردیدی در آن نیست<ref>الصواعق المحرقة، ص۵۴.</ref>.

# [[ابوعبدالله زرقانی مالکی]] (متوفای ۱۱۲۲ق) در شرح المواهب، ج۷، ص۱۳ گفته است: “طبرانی و دیگران، حدیث غدیر را با [[سند روایت]] کرده‌اند”<ref>الغدیر، ج۱، ص۵۶۳.</ref>.

# [[شهاب‌الدین حفظی شافعی]]، یکی از [[شعرای غدیر]] در [[قرن دوازدهم]] در ذخیرة المال فی شرح [[عقد]] جواهر اللآل گفته است: “این [[حدیث صحیح]] است و تردیدی در آن نیست”<ref>الغدیر، ج۱، ص۵۶۳.</ref>.

'''حدیث غدیر، مشهور و [[مستفیض]] است''':

بسیاری از این [[روایات]] از نظر [[سند]] معتبرند، مضافاً بر اینکه بی‌شمار بودن تعداد آنها احتمال ساختگی بودن آن را مردود می‌سازد. بنابراین در اعتبار سند حدیث غدیر از طریق شیعه جای کم‌ترین تردیدی وجود ندارد.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۱۹۰.</ref>

برخی از [[عالمان]] [[اهل‌سنت]] درباره حدیث غدیر، سخنان بی‌پایه‌ای گفته‌اند، که به بررسی و نقد آنها می‌پردازیم.

# [[ابن‌حزم]] گفته است: “حدیث [[غدیر]] از طریق راویان [[موثق]] نقل نشده است”<ref>الفصل، ج۴، ص۱۴۸.</ref>. سخنانی که پیش از این از محدثان بزرگ اهل‌سنت درباره تواتر یا [[صحت حدیث غدیر]] نقل کردیم در ابطال سخن ابن‌حزم کافی است.

# [[آمدی]]، اصل حدیث غدیر و صحت آن را پذیرفته ولی آن را [[خبر واحد]] دانسته است<ref>ابکار الافکار، ج۳، ص۴۷۵.</ref>. با توجه به آنچه پیش از این درباره [[تواتر]] و [[استفاضه]] [[حدیث غدیر]] [[نقل]] شد، [[نادرستی]] [[سخن]] [[آمدی]] آشکار است.

باید دانست که اگر بخاری و مسلم، حدیثی را نقل نکنند، دلیل بر عدم صحت آن نیست، زیرا بخاری و مسلم، مدعی آن نیستند که همه [[احادیث صحیح]] را نقل کرده‌اند، بلکه مدعی این هستند که آنچه نقل کرده‌اند صحیح است. [[دارقطنی]] و دیگران بر بخاری و مسلم اشکال کرده‌اند چرا برخی از احادیثی که [[سند]] آنها صحیح است را نقل نکرده‌اند، [[نووی]] در پاسخ آنها گفته است: “این اشکال وارد نیست، زیرا آنان در صدد نقل همه احادیث صحیح نبوده‌اند”<ref>المنهاج فی شرح صحیح مسلم بن الحجاج، ج۱، ص۳۷.</ref>.

در پاسخ این شبهه چند نکته را یادآور می‌شویم:

# [[قدح ابن ابی‌داوود]] بر [[حدیث غدیر]] مسلم نیست، زیرا گفته شده است: “وی حدیث غدیر را [[انکار]] نکرده است، بلکه وجود [[مسجد]] در [[غدیر خم]] را در آن [[زمان]] انکار کرده است”<ref>الشافی فی الامامة، ج۲، ص۲۶۴.</ref>. بر فرض اینکه قدح وی بر حدیث غدیر ثابت شود، [[اعتبار حدیث]] را مخدوش نمی‌سازد، زیرا محدثان برجسته، آن را [[روایت]] کرده و [[درستی]] آن را پذیرفته‌اند. از سوی دیگر، [[نسائی]] حدیث غدیر را از [[ابوداوود]] روایت کرده است<ref>سیر اعلام النبلاء، ج۱۳، ص۲۶۰.</ref>. اگر ابن ابی‌داوود حدیث غدیر را قدح کرده باشد با [[رأی]] پدرش در این باره [[مخالف]] است و رأی پدرش که از محدثان برجسته و یکی از [[صحابه]] ستّه [[اهل‌سنت]] است، بر وی مقدم است.

درباره این حدیث چند نکته درخور توجه است:

# [[ابوهریره]] که [[راوی]] این حدیث است حدیث غدیر را نیز روایت کرده است. بنابراین به [[دلیل]] [[تعارض]] دو خبر وی، هر دو از اعتبار ساقط شده، و نقل‌های دیگر حدیث غدیر بدون معارض خواهد بود.