بحث:برهان

برهان در موعودنامه

رساله "البرهان علی صحة طول عمر الامام صاحب الزمان " توسط‍‌ محمد کراچکی طرابلسی تألیف شده است. وی از بزرگان شیعه است که نزد شیخ مفید به فراگیری دانش پرداخته و آثار فراوانی در فقه، اخبار، اصول دین، نجوم، هیئت و انساب دارد. از جمله آثار ارزشمند وی "کنز الفوائد" است. مؤلف در جزء دوم کنز الفوائد، رساله‌ای تحت عنوان: "البرهان علی صحة طول عمر الامام صاحب الزمان" نگاشته است.

برهان، در لغت

واژه «برهان»، در لغت به معنای آوردن حجّت و دلیل روشن و قاطع است. صاحب بن عباد، در این باره می‌گوید: "البُرهانُ: بَیانُ الحُجَّةِ وَ إیضاحُها". برهان، آوردن حجّت و واضح گردانیدن آن است. همچنین اَزهَری، به نقل از لیث، آورده است: "البُرهانُ: الحُجَّةُ وَ إیضاحُها". برهان، حجّت و واضح گردانیدن آن است. واژه‌شناسان، در ریشه‌شناسی «برهان»، دچار اختلاف نظر شده‌اند:

• برخی الف و نون آن را زاید شمرده‌اند و برهان را مصدر ثلاثی مجرد از مادّه «بره» دانسته اند که بر معنای روشن و واضح، دلالت می‌کند. زمخشری می‌گوید: "أبرَهَ فُلانٌ: جاءَ بِالبُرهانِ؛ وَ «بَرهَنَ» مُوَلَّدٌ؛ وَ البُرهانُ: بَیانُ الحُجَّةِ وَ إیضاحُها؛ مِنَ البَرَهرَهَةِ، وَ هِیَ البَیضاءُ مِنَ الجَواری". أبرَهَ فُلانٌ، یعنی: «فلانی، برهانی را آورد» و واژه «بَرهَنَ»، مُوَلَّد (غیر اصیل) است و بعدا ساخته شده است و برهان، آوردن حجّت و واضح گردانیدن آن است و از واژه «بَرَهرَهَة» گرفته شده که به معنای زنان سپیدروست.
• برخی آن را رباعی مجرّد و فعل آن را «بَرهَنَ» دانسته‌اند. جوهری، در موضع ذکر مادّه «برهن» می‌گوید: "البُرهانُ: الحُجَّةُ؛ وَ قَد بَرهَنَ عَلَیهِ، أی أقامَ الحُجَّةَ".
• گروهی نیز برهان را هم جزو ثلاثی‌ها آورده اند و هم جزو رباعی‌ها. در مقام داوری و رفع اختلاف در این مقوله، می‌توان گفت: «برهان»، در اصل مصدر و از مادّه «بره» است، به معنای «آوردن حجّت و دلیل روشن»؛ لکن در فرآیند کثرت استعمال و فزونیِ اُنس ذهنی میان لفظ و معنای «برهان»، از این واژه، فعل ثلاثی مزیدی بر وزن فَعْلَنَ، «منحوت» گشت و «بَرهَنَ» به همان معنای «أبرَهَ» به کار رفته است. سپس فزونی کاربرد «بَرهَنَ» و غلبه استعمالی‌اش، چنان بین این لفظ و معنا در اذهان اهل گویش تازی، اُنس و پیوند ایجاد نمود که در کاربرد «بَرهَنَ» و مشتقّات آن، دیگر عنایتی به مادّه «بره» نمی‌شد؛ یعنی مادّه «برهن»، خود وضع مستقلّ می‌یابد و حقیقت، در معنای دلیل و برهان روشن آوردن، می‌گردد. با این توجّه، «بَرهَنَ» از وزن «فَعلَنَ» نیز به وزن «فَعلَلَ» در می‌آید. از شواهد این سخن، فرآیند تاریخی کاربرد واژه های «برهان» و «برهن» و مشتقّات آنها در گویش عرب و ذکر آنها در معاجم لغوی است -۷

فرق میان «برهان» و «دلیل»

ابو هلال عسکری، در بیان فرق میان برهان و دلیل، می‌گوید: "الفَرقُ بَینَ البُرهانِ وَالدَّلیلِ: البُرهانُ: الحُجَّةُ القاطِعَةُ المُفیدَةُ لِلعِلمِ، وَ أَمّا ما یُفیدُ الظَّنَّ فَهُوَ الدَّلیلُ". تفاوت میان برهان و دلیل، این است که برهان، به معنای حجّت قاطع و مفید برای علم است؛ امّا آنچه برای ظن، مفید باشد، دلیل است. باری ! ریشه واژه «برهان» هر چه باشد، تردیدی نیست که این واژه از نظر واژه شناسان، به معنای دلیلی است که به روشنی و با قاطعیّت بتواند مدّعا را اثبات نماید ؛ امّا به تدریج از معنای اصلی خود، فاصله گرفته و در اصطلاح منطق، به نوع خاصّی از استدلال، اطلاق شده است.

برهان، در قرآن و حدیث

در قرآن و حدیث، «برهان» در معنای لغوی خود، یعنی دلیل واضح و روشن و مفیدِ برای علم، اطلاق شده است. این واژه در قرآن، هفت بار به صورت مفرد و یک بار به صورت تثنیه آمده است.

مهم‌ترین نکاتی که برای آشنایی با جایگاه برهان در قرآن و حدیث، قابل توجّه‌اند، عبارت‌اند از:

۱. واژه‌های مشابه برهان (اسامی و شئون برهان). در قرآن

در قرآن و حدیث، واژه‌هایی وجود دارند که در معنای برهان به کار می‌روند. این واژه‌ها عبارت اند از:

• سلطان

برهان، از آن رو که بر عقل‌ها و دل‌ها سلطه می‌یابد و به انسان، قدرت مقابله با مخالفان اعتقادی را می‌دهد، سلطان نامیده می‌شود، مانند: «أَمْ لَکُمْ سُلْطَانٌ مُّبِینٌ. یا دلیلی آشکار [ در دست ] دارید؟»

• آیه

برهان، دلیلی روشن و آشکار بر حقّانیت آورنده آن است و از این رو، در برخی از موارد، از آن به «آیه» تعبیر شده است، مانند: ﴿﴿ثُمَّ أَرْسَلْنَا مُوسَى وَأَخَاهُ هَارُونَ بِآيَاتِنَا وَسُلْطَانٍ مُّبِينٍ﴾﴾. در این آیه، از عصای موسی(ع) و «ید بیضاء (دست. ..)» و دیگر امور خارق‌العاده‌ای که به دست موسی(ع) ظاهر شد و حقّانیت او را ثابت کرد، به «آیات» تعبیر شده است، در حالی که در آیه ای دیگر، از عصا و ید بیضا، به عنوان دو برهان، یاد گردیده است: ﴿﴿فَذَانِكَ بُرْهَانَانِ مِن رَّبِّكَ إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ﴾﴾

• حجّت

برهان، دلیل قاطع و راهی روشن برای اِحقاق حق و اِبطال باطل است. از این رو، «حجّت» نامیده گردیده است، مانند: ﴿﴿فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ﴾﴾

• بیّنه

برهان، دلیلی واضح، روشن و آشکار برای اثبات مدعا و تشخیص حق از باطل است. از این رو، به آن «بیّنه» اطلاق گردیده است، مانند: «أَفَمَن کَانَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ. ﴿﴿لِّيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَن بَيِّنَةٍ وَيَحْيَى مَنْ حَيَّ عَن بَيِّنَةٍ﴾﴾

۲. ارزش و اهمیت برهان

بر اساس قرآن و احادیث نقل شده از پیامبر(ص) و اهل بیت بزرگوار ایشان، برهان، پایه و اساس اسلام در عقیده، اخلاق و عمل است. لذا مردم را بر مبنای برهان، به توحید، نبوّت، معاد و امامت، و همچنین به ارزش‌های اخلاقی و عملی دعوت می‌نمایند و در یک کلام، از نظر اسلام، برهان، میزان و معیار سنجش حق و باطل است. اسلام، خود بر برهان تکیه می‌کند و از مخالفان نیز برهان طلب می‌نماید.

۳. تأمّلی در آنچه برهان نامیده‌شده

با تأمل در آنچه در قرآن و حدیث، برهان نامیده شده (مانند: خودِ قرآن، انبیا، معجزات انبیا و اهل بیت(ع))، در کنار آیات و احادیثی که فطرت و عقل را معیار سنجش حق و باطل می‌دانند، به این نتیجه می‌رسیم که از نظر اسلام، عقل سلیم و فطرت پاک، پایه و اساس برهان است. معجزات انبیا، بدان جهت برهان نامیده شده که عقل، به روشنی دلالت آنها را بر صدق مدعی نبوت، درک می‌کند. انبیا، قرآن، اسلام و اهل بیت(ع)، از آن رو، برهان نامیده شده‌اند که برنامه‌هایی که برای زندگی ارائه می‌دهند، منطبق با موازین عقلی و فطری است. همچنین نام‌گذاری موارد دیگری به برهان، نشانه هماهنگی آنها با فطرت و عقل است. بر این اساس، در اسلام، چیزی که ضدّ عقل و فطرت باشد، وجود ندارد و اگر چیزی به خدا و انبیا و اهل بیت(ع)، نسبت داده شود که ضدّ عقل و فطرت است، قطعا صحیح نیست.

۴. اوصاف و انواع برهان‌های خداوند

بر پایه متون حدیثی ای که در فصل چهارم آمده، برهان‌های الهی با چهار صفت، توصیف شده اند: وضوح، بلوغ، شمول و دوام. آنچه قابل بحث و بررسی است، این که: آیا همه برهان‌های الهی، دارای این اوصاف هستند یا ویژگی‌های یاد شده به نوع خاصّی از برهان‌های الهی اختصاص دارند؟ برای پاسخ به این سؤال، باید گفت: برهان‌های الهی، به دو دسته تقسیم می‌شوند: برهان‌های ظاهر و برهان‌های باطن، چنان که از امام کاظم(ع) روایت شده که فرمود: "إنَّ للّهِِ عَلَی النّاسِ حُجَّتَینِ: حُجَّةً ظاهِرَةً وَ حُجَّةً باطِنَةً؛ فَأَمَّا الظّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الأَنبِیاءُ وَ الأَئِمَّةُ، وَ أَمَّا الباطِنَةُ فَالعُقولُ". برهان‌های باطنی خداوند متعال، یعنی برهان‌های فطری و عقلی، دارای همه ویژگی‌هایی هستند که بدان‌ها اشاره شد، بدین معنا که همه انسان‌ها در طول تاریخ، به طور واضح و روشن، خوب و بد را ذاتا تشخیص می‌داده‌اند و برای نمونه، می‌دانسته اند که عدل، نیکوست و ظلم، بد است. خداوند متعال، در قرآن کریم، در این باره فرموده است: ﴿﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾﴾. در حدیثی از امام صادق(ع) ـ که می‌تواند به همین موضوع اشاره داشته باشد ـ، آمده است: "ما مِن عَبدٍ إلّا وَ للّهِِ عَلَیهِ حُجَّةٌ". هیچ بنده‌ای نیست، مگر آن که خدا را بر او حجّتی است. امّا برهان‌های ظاهری خداوند، یعنی انبیا و اوصیای آنان، دارای همه اوصافی که بدان‌ها اشاره شد، نیستند؛ زیرا چه بسا حجّت‌های الهی به دلیل وجود مانع، آشکار نباشند یا دستیابی همه مردم به آنها امکان پذیر نباشد، چنان که امام مهدی(ع) قرن‌هاست که از دیده‌ها پنهان است. در این باره، از امام علی(ع) روایت شده که فرمود: "لا تَخلُو الأَرضُ مِن قائِمٍ للّهِِ بِحُجَّةٍ، إمّا ظاهِرا مَشهورا، وَ إمّا خائِفا" "مَغمورا؛ لِئَلّا تَبطُلَ حُجَجُ اللّهِ وَ بَیِّناتُهُ". زمین، از کسی که حجّت خدا را بر پا دارد، خواه آشکار و شناخته یا بیمناک و گم نام، خالی نمی‌مانَد تا آن که حجّت‌ها و گواه‌های خدا از بین نروند. امّا این که برهانِ پنهان و امامِ غایب، چه سودی برای جامعه دارد، مسئله دیگری است که توضیح آن در مبحث امامت گذشت. نکته قابل توجّه، این است که برهان باطنی، یعنی برهان فطری و عقلی، نمی‌تواند مبنا و معیار تکلیف الهی باشد. قرآن کریم، تصریح می‌فرماید: ﴿﴿وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولاً﴾﴾. این سخن، بدین معناست که هر چند انسان، خود می‌تواند اجمالاً خوب و بد را تشخیص دهد؛ لکن تا تکالیف الهی از طریق پیامبران یا اوصیای آنان به انسان ابلاغ نشود، خداوند، او را مؤاخذه نخواهد کرد.

۵. آثار پیروی از برهان

پیروی از برهان، موجب معرفت یافتن به حقایق هستی و کامیابی مادّی و معنوی، و دنیوی و اُخروی است. مهم‌ترین آثار پیروی از برهان را در این عناوین می‌توان خلاصه کرد:

• رهایی از خرافه‌پرستی

قرآن کریم با دعوت کردن مردم به پیروی از برهان، آنان را از خرافاتی مانند شرک و بت پرستی ، فرزنددار بودن خداوند متعال، دخترانِ خدا خواندنِ فرشتگان، گروه گرایی و نژادپرستی و... باز می‌دارد.

• رهایی از پیروی کورکورانه از دیگران

پیرو برهان، نمی‌تواند بدون دلیل روشن، از کسی پیروی کند. از این رو، پیروان راستین قرآن، هیچ گاه کورکورانه از پدر و مادر، شخصیت‌های معروف، احزاب و گروه‌های سیاسی و اجتماعی، دنباله روی نخواهند کرد.

• دستیابی به یقین

پیروی از برهان، انسان را از شک ـ که آفت زندگی معنوی است ـ، رهایی می‌بخشد و به سرمنزل یقین رسانده، به حقایق هستی، ره نمون می‌گردد.

د ـ برخورداری از امنیت

یکی از آثار مهمّ پیروی از برهان، احساس آرامش و امنیت روانی است که در نتیجه رسیدن به یقین، برای انسان، حاصل می‌شود و بدین سان، اولیای الهی در هیچ شرایطی احساس ناامنی، ترس و وحشت ندارند.

• پیروزی بر مخالفان

پیروان برهان، هیچ‌گاه در میدان مبارزه اعتقادی، شکست نمی‌خورند؛ زیرا برهان، آنها را با حق همراه می‌سازد. بر پایه سنّت‌های ثابت الهی، حق، همواره بر باطلْ پیروز است و در میدان مبارزات سیاسی نیز پیروزی نهایی با پیروان برهان است.

۶. آثار مخالفت با برهان

بر عکس آنچه گفته شد، مخالفت با برهان، مایه گم راهی و ناکامی مادّی و معنوی است. شماری از خطرهای بی‌توجّهی و مخالفت با برهان، عبارت اند از:

• پیروی از حدس و گمان

کسی که آمادگی ندارد از عقل و برهان عقلی پیروی کند، طبعا در زندگی، راهی جز پیروی از حدس و گمان ندارد. از این رو، در بسیاری از آیات قرآن، هنگامی که برهان یا علم نفی شده، در کنار آن، پیروی از گمان و تکیه بر تخمین، مطرح گردیده است.

• پیروی از تمایلات نفسانی

دومین خطری که در نتیجه مخالفت برهان، دامنگیر انسان می‌شود، پیروی از تمایلات نفسانی است. کسی که برهان را رها کند، ناگزیر در دام هوس ها و خواسته‌های نامشروع می‌افتد. لذا قرآن کریم، پیروی از هوای نفس را در کنار پیروی از گمان، نتیجه پیروی نکردن از برهان، شمرده است.

• سرنوشت شوم

قرآن کریم، سرشار از یادآوری سرگذشت دردناک و عبرت آموز اقوامی است که در برابر براهین روشن الهی ایستادند و خطرناک‌ترین سرنوشت‌ها را برای خویش، رقم زدند. روی گردانی اهل مَدیَن از حجّت‌های روشنِ شعیب(ع) و فرجام هلاکتبار این قوم، از نمونه‌های بارز این یادآوری‌هاست.