بدون خلاصۀ ویرایش
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-''']] ==جستارهای وابسته== +''']] {{پایان منابع}} ==جستارهای وابسته==)) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
(۱۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | |||
| موضوع مرتبط = حسن و قبح عقلی | |||
| عنوان مدخل = حسن و قبح عقلی | |||
| مداخل مرتبط = [[حسن و قبح عقلی در قرآن]] - [[حسن و قبح عقلی در کلام اسلامی]] - [[حسن و قبح عقلی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
== مقدمه == | |||
مسئله "[[حسن و قبح عقلی]]" از مسائل کهن و بحث برانگیز در [[علم کلام]] است که اثبات بسیاری از مسائل اساسی [[علم کلام]]، مانند [[معرفت خداوند]] و [[عدل الهی]] برآن [[استوار]] است؛ حتی تمام [[احکام دینی]] و بلکه بنای همه [[ادیان]] بر این اصل مترتب است <ref>آیت الله سبحانی در پاورقی کتاب کشف المراد در همین مسئله و همچنین در فصل یازدهم از کتاب حسن و قبح عقلی، موارد متعددی از مسائل اساسی علم کلام را نام میبرد که متفرع بر اصل حسن و قبح عقلی است.</ref>. در روایتی از [[امام صادق]] {{ع}} آمده است: {{متن حدیث|فبالعقل عرف العباد خالقهم و عرفوا به الحسن من القبیح}}<ref>کلینی، اصول کافی، ج۱، کتاب العقل و الجهل، ح۳۵.</ref>.<ref>[[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۱۰۶-۱۰۸.</ref> | |||
< | |||
== معناشناسی [[حسن و قبح]] == | |||
==معناشناسی [[حسن و قبح]]== | |||
برای [[حسن و قبح]] چند معنا گفته شده که عبارتاند از: | برای [[حسن و قبح]] چند معنا گفته شده که عبارتاند از: | ||
#کمال و [[نقص]]، مانند [[علم]] و [[جهل]]؛ | # کمال و [[نقص]]، مانند [[علم]] و [[جهل]]؛ | ||
#تناسب و عدم تناسب با ذوق [[انسان]]، مانند دینیها یا غذاها؛ | # تناسب و عدم تناسب با ذوق [[انسان]]، مانند دینیها یا غذاها؛ | ||
#[[مصلحت]] و مفسده، مانند خوردن داروی تلخ؛([[مدح]] و [[ثواب]] یا ذم و [[عقاب]]) [[افعال]] اختیاری [[انسان]]، مانند [[عدالت]] و [[ظلم]]؛ | # [[مصلحت]] و مفسده، مانند خوردن داروی تلخ؛ ([[مدح]] و [[ثواب]] یا ذم و [[عقاب]]) [[افعال]] اختیاری [[انسان]]، مانند [[عدالت]] و [[ظلم]]؛ | ||
#[[شایستگی]] و ناشایستگی ([[مدح]] و [[ثواب]] یا ذم و [[عقاب]]) [[افعال]] اختیاری [[انسان]]، مانند [[عدالت]] و [[ظلم]]. | # [[شایستگی]] و ناشایستگی ([[مدح]] و [[ثواب]] یا ذم و [[عقاب]]) [[افعال]] اختیاری [[انسان]]، مانند [[عدالت]] و [[ظلم]]. | ||
سه معنای اول مربوط به امور [[تکوینی]] و انسانی است و در حوزه [[افعال الهی]] راه ندارد و تنها معنای چهارم است که به [[افعال]] ارادی اعم از انسانی یا [[الهی]] اختصاص دارد و مورد [[اختلاف]] است. | سه معنای اول مربوط به امور [[تکوینی]] و انسانی است و در حوزه [[افعال الهی]] راه ندارد و تنها معنای چهارم است که به [[افعال]] ارادی اعم از انسانی یا [[الهی]] اختصاص دارد و مورد [[اختلاف]] است. | ||
خط ۲۱: | خط ۲۲: | ||
در مجموع مقصود از “حسن و [[قبح]] عقلی” این است که [[طبیعت]] [[انسان]] علاوه بر مطلوبهای [[حسّی]] و فردی و شخصی و علاوه بر منفورهای [[حسی]] و فردی و شخصی، به واسطه برخورداری از نوع [[حس]] انساندوستی و فضیلتدوستی، یک [[سلسله]] [[کارها]] را که با جنبه ماوراءالطبیعی دارد و در رساندن انسان به مقاصد ماوراءالطبیعی مؤثر است و یا در [[صلاح]] و [[مصلحت]] [[جامعه انسانی]] مؤثر است طبعاً [[دوست]] دارد و آنها را [[زیبا]] و [[محبوب]] و دوست داشتنی میبیند و برعکس یک سلسله کارها را که مضرّ و مخلّ به [[اجتماع]] [[انسانی]] است [[دشمن]] میدارد و از آنها متنفّر است. [[راستی]]، [[امانت]]، [[درستی]]، [[عفاف]]، [[تقوا]]، [[حیاء]]، مروّت، [[جود]] و [[کرم]] و [[عدالت]] به همین [[دلیل]] زیباست، و [[دروغ]]، [[خیانت]]، شهوتپرستی، [[بیبندوباری]]، [[بیشرمی]]، [[نامردی]]، [[بخل]]، امساک و [[ستم]] به همین دلیل نازیبا و منفور است<ref>مجموعه آثار، ج۷، ص۲۳۴-۲۳۵؛ مقالات فلسفی (۲)، ص۲۰۶.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۳۶۳.</ref> | در مجموع مقصود از “حسن و [[قبح]] عقلی” این است که [[طبیعت]] [[انسان]] علاوه بر مطلوبهای [[حسّی]] و فردی و شخصی و علاوه بر منفورهای [[حسی]] و فردی و شخصی، به واسطه برخورداری از نوع [[حس]] انساندوستی و فضیلتدوستی، یک [[سلسله]] [[کارها]] را که با جنبه ماوراءالطبیعی دارد و در رساندن انسان به مقاصد ماوراءالطبیعی مؤثر است و یا در [[صلاح]] و [[مصلحت]] [[جامعه انسانی]] مؤثر است طبعاً [[دوست]] دارد و آنها را [[زیبا]] و [[محبوب]] و دوست داشتنی میبیند و برعکس یک سلسله کارها را که مضرّ و مخلّ به [[اجتماع]] [[انسانی]] است [[دشمن]] میدارد و از آنها متنفّر است. [[راستی]]، [[امانت]]، [[درستی]]، [[عفاف]]، [[تقوا]]، [[حیاء]]، مروّت، [[جود]] و [[کرم]] و [[عدالت]] به همین [[دلیل]] زیباست، و [[دروغ]]، [[خیانت]]، شهوتپرستی، [[بیبندوباری]]، [[بیشرمی]]، [[نامردی]]، [[بخل]]، امساک و [[ستم]] به همین دلیل نازیبا و منفور است<ref>مجموعه آثار، ج۷، ص۲۳۴-۲۳۵؛ مقالات فلسفی (۲)، ص۲۰۶.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۳۶۳.</ref> | ||
==دیدگاه عدلیه و اشاعره درباره [[حسن و قبح]]== | == دیدگاه عدلیه و اشاعره درباره [[حسن و قبح]] == | ||
در بحث [[حسن و قبح]] دو سؤال مطرح است: نخست آنکه آیا [[افعال]] فی ذاته دارای [[حسن و قبح]] هستند یا خیر؟ دیگر اینکه راه به دست آوردن [[حسن و قبح]] چیست؟ | در بحث [[حسن و قبح]] دو سؤال مطرح است: نخست آنکه آیا [[افعال]] فی ذاته دارای [[حسن و قبح]] هستند یا خیر؟ دیگر اینکه راه به دست آوردن [[حسن و قبح]] چیست؟ | ||
خط ۳۴: | خط ۳۵: | ||
[[اشاعره]] [[حسن]] و قبحها را اموری نسبی و تابع شرایط خاص محیط و زمان و تحتتأثیر یک سلسله تقلیدها و تلقینها دانستند؛ ثانیاً [[عقل]] را در [[ادراک]] [[حسن]] و قبحها تابع [[راهنمایی]] [[شرع]] عنوان کردند. [[اشاعره]]، چون به [[عقل]] مستقل و در [[حقیقت]] به مستقلات عقلیه اعتراف نداشتند؛ خواستهاند راه تنزیه را طل کنند و [[خداوند]] را از [[شرک]] در [[خالقیت]] و [[ظلم و ستم]] منزه و مبرا بدانند. از اینرو از طرفی از غیر [[خدا]] نفی فاعلیت کردهاند و از طرف دیگر، صفت [[عدل]] را در مرتبه متأخر از فعل [[خدا]] قرار دادهاند. با این مقدمات، نتیجه گرفتهاند که [[خداوند]] نه در فاعلیت شریک دارد و نه [[ظلم]] میکند<ref>مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۳۰۱ ـ ۳۰۰؛ همو، عدل الهی، ص۲۰، ۵۴ ـ ۵۰.</ref>.<ref>[[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۱۰۶-۱۰۸.</ref> | [[اشاعره]] [[حسن]] و قبحها را اموری نسبی و تابع شرایط خاص محیط و زمان و تحتتأثیر یک سلسله تقلیدها و تلقینها دانستند؛ ثانیاً [[عقل]] را در [[ادراک]] [[حسن]] و قبحها تابع [[راهنمایی]] [[شرع]] عنوان کردند. [[اشاعره]]، چون به [[عقل]] مستقل و در [[حقیقت]] به مستقلات عقلیه اعتراف نداشتند؛ خواستهاند راه تنزیه را طل کنند و [[خداوند]] را از [[شرک]] در [[خالقیت]] و [[ظلم و ستم]] منزه و مبرا بدانند. از اینرو از طرفی از غیر [[خدا]] نفی فاعلیت کردهاند و از طرف دیگر، صفت [[عدل]] را در مرتبه متأخر از فعل [[خدا]] قرار دادهاند. با این مقدمات، نتیجه گرفتهاند که [[خداوند]] نه در فاعلیت شریک دارد و نه [[ظلم]] میکند<ref>مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۳۰۱ ـ ۳۰۰؛ همو، عدل الهی، ص۲۰، ۵۴ ـ ۵۰.</ref>.<ref>[[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۱۰۶-۱۰۸.</ref> | ||
==[[ادله]] [[حسن و قبح عقلی]]== | == [[ادله]] [[حسن و قبح عقلی]] == | ||
#[[اجماع]] [[عقلای بشر]]، حتی منکرین [[خداوند]] بر [[حسن و قبح]] برخی قضایا، مانند [[صدق]] و [[کذب]] که نمیتوان آن را براساس چیزی جز وجه مشترک [[بشر]] ([[عقل]] و [[فطرت انسانها]]) دانست. | # [[اجماع]] [[عقلای بشر]]، حتی منکرین [[خداوند]] بر [[حسن و قبح]] برخی قضایا، مانند [[صدق]] و [[کذب]] که نمیتوان آن را براساس چیزی جز وجه مشترک [[بشر]] ([[عقل]] و [[فطرت انسانها]]) دانست. | ||
#[[اعتقاد]] به اینکه [[حسن و قبح]] شرعی بدون [[حسن و قبح عقلی]] معقول نیست؛ زیرا اثبات [[حسن و قبح]] شرعی از دو راه ممکن است: یکی از راه [[اخبار]] شرعی و دیگری [[اوامر و نواهی]] شرعی. به دست آوردن این [[حسن و قبح]] شرعی نیز در گرو پذیرش دو اصل است: یکی اینکه [[پیامبر]] [[دروغ]] نمیگوید و دیگری اینکه [[پیامبر]] در [[امر و نهی]] خود [[صادق]] و جدی است. بدیهی است پذیرش این دو اصل از طریق [[شرع]] دور است و راهی جز [[حسن و قبح عقلی]] نداریم. | # [[اعتقاد]] به اینکه [[حسن و قبح]] شرعی بدون [[حسن و قبح عقلی]] معقول نیست؛ زیرا اثبات [[حسن و قبح]] شرعی از دو راه ممکن است: یکی از راه [[اخبار]] شرعی و دیگری [[اوامر و نواهی]] شرعی. به دست آوردن این [[حسن و قبح]] شرعی نیز در گرو پذیرش دو اصل است: یکی اینکه [[پیامبر]] [[دروغ]] نمیگوید و دیگری اینکه [[پیامبر]] در [[امر و نهی]] خود [[صادق]] و جدی است. بدیهی است پذیرش این دو اصل از طریق [[شرع]] دور است و راهی جز [[حسن و قبح عقلی]] نداریم. | ||
#عدم [[التزام]] به این اصل، موجب انسداد [[باب]] [[معرفت]] [[نبی]] میشود؛ زیرا [[معجزه]] اثباتکننده [[صدق]] [[نبی]] در دعوی [[نبوت]] او هست و این در صورتی صحیح است که دادن [[معجزه]] به دست [[آدم]] [[دروغگو]] قبیح باشد و بری بودن [[خدا]] از [[فعل قبیح]] را پذیرفته باشیم؛ اینها مانند مورد قبلی تنها از طریق [[حسن و قبح عقلی]] امکانپذیر است. | # عدم [[التزام]] به این اصل، موجب انسداد [[باب]] [[معرفت]] [[نبی]] میشود؛ زیرا [[معجزه]] اثباتکننده [[صدق]] [[نبی]] در دعوی [[نبوت]] او هست و این در صورتی صحیح است که دادن [[معجزه]] به دست [[آدم]] [[دروغگو]] قبیح باشد و بری بودن [[خدا]] از [[فعل قبیح]] را پذیرفته باشیم؛ اینها مانند مورد قبلی تنها از طریق [[حسن و قبح عقلی]] امکانپذیر است. | ||
#علاوه بر این، [[آیات]] متعددی از [[قرآن کریم]] بر این امر دلالت دارد. به این بیان که [[حسن و قبح]] برخی [[افعال]]، مانند [[عدل]] و [[احسان]] و [[فحشا]] و منکر بین عقلا مسلّم شمرده شده است<ref>بنگرید به: سبحانی، رسالة فی التحسین و التقبیح العقلیین، ص۶۰ - ۴۸؛ ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ص۶۰ - ۵۹.</ref>.<ref>[[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۱۰۸.</ref> | # علاوه بر این، [[آیات]] متعددی از [[قرآن کریم]] بر این امر دلالت دارد. به این بیان که [[حسن و قبح]] برخی [[افعال]]، مانند [[عدل]] و [[احسان]] و [[فحشا]] و منکر بین عقلا مسلّم شمرده شده است<ref>بنگرید به: سبحانی، رسالة فی التحسین و التقبیح العقلیین، ص۶۰ - ۴۸؛ ربانی گلپایگانی، القواعد الکلامیه، ص۶۰ - ۵۹.</ref>.<ref>[[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۱۰۸.</ref> | ||
==[[ادله]] [[حسن و قبح]] شرعی== | == [[ادله]] [[حسن و قبح]] شرعی == | ||
#اگر [[درک]] [[حسن و قبح]] برخی [[افعال]] برای [[عقل]] بدیهی است، نباید میان این قضیه و قضایایی مانند کل بزرگتر از جزء است و اصل تناقض، تفاوتی میبود؛ چون نباید در ضروریات تفاوتی باشد. وقتی [[تالی]] [[باطل]] باشد، مقدم چنین است. جواب این است که [[علوم]] ضروری به خاطر [[اختلاف]] در تصورات متفاوت میشوند<ref>زیرا قضایای یقینیه ششتاست که عبارتند از: اولیات، مشاهدات، تجربیات، حدسیات، متواترات و فطریات.</ref>. در اینجا قضیه [[حسن و قبح]] از مشهورات و قضیه کل و جزء از اولیات است. | # اگر [[درک]] [[حسن و قبح]] برخی [[افعال]] برای [[عقل]] بدیهی است، نباید میان این قضیه و قضایایی مانند کل بزرگتر از جزء است و اصل تناقض، تفاوتی میبود؛ چون نباید در ضروریات تفاوتی باشد. وقتی [[تالی]] [[باطل]] باشد، مقدم چنین است. جواب این است که [[علوم]] ضروری به خاطر [[اختلاف]] در تصورات متفاوت میشوند<ref>زیرا قضایای یقینیه ششتاست که عبارتند از: اولیات، مشاهدات، تجربیات، حدسیات، متواترات و فطریات.</ref>. در اینجا قضیه [[حسن و قبح]] از مشهورات و قضیه کل و جزء از اولیات است. | ||
#اگر [[دروغ]] قبیح است، باید [[دروغ]] برای [[نجات]] [[جان]] [[نبی]] نیز قبیح باشد؛ یا برعکس، اگر راست گفتن عملی نیکوست، اگر سبب هلاک [[جان]] [[پیامبر]] شود، همچنان باید [[نیکو]] میبود؛ حال آنکه چنین نیست. | # اگر [[دروغ]] قبیح است، باید [[دروغ]] برای [[نجات]] [[جان]] [[نبی]] نیز قبیح باشد؛ یا برعکس، اگر راست گفتن عملی نیکوست، اگر سبب هلاک [[جان]] [[پیامبر]] شود، همچنان باید [[نیکو]] میبود؛ حال آنکه چنین نیست. | ||
#پاسخ آنکه، [[حسن]] [[صدق]] و [[قبح]] [[کذب]] همچنان باقی است؛ اما از آنجا که [[حفظ جان]] [[پیامبر]] اهمیت بیشتری دارد، [[عقل]] [[حکم]] میکند فعلی که [[قبح]] کمتری دارد بر فعلی که [[قبح]] بیشتری دارد، ترجیح داده شود. [[حسن]] چنین ترجیحی خود از موارد [[حسن]] [[عقلی]] است<ref>بنگرید به: سبحانی، رسالة فی التحسین و التقبیح العقلیین، ص۸۵ - ۶۱.</ref>.<ref>[[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۱۰۸.</ref> | # پاسخ آنکه، [[حسن]] [[صدق]] و [[قبح]] [[کذب]] همچنان باقی است؛ اما از آنجا که [[حفظ جان]] [[پیامبر]] اهمیت بیشتری دارد، [[عقل]] [[حکم]] میکند فعلی که [[قبح]] کمتری دارد بر فعلی که [[قبح]] بیشتری دارد، ترجیح داده شود. [[حسن]] چنین ترجیحی خود از موارد [[حسن]] [[عقلی]] است<ref>بنگرید به: سبحانی، رسالة فی التحسین و التقبیح العقلیین، ص۸۵ - ۶۱.</ref>.<ref>[[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۱۰۸.</ref> | ||
==منابع== | == منابع == | ||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:10119661.jpg|22px]] [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|'''فرهنگ اصطلاحات علم کلام''']] | # [[پرونده:10119661.jpg|22px]] [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|'''فرهنگ اصطلاحات علم کلام''']] | ||
# [[پرونده:1100662.jpg|22px]] [[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|'''فرهنگ مطهر''']] | # [[پرونده:1100662.jpg|22px]] [[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|'''فرهنگ مطهر''']] | ||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده: | [[رده:اصطلاحات کلامی]] | ||
[[رده:مفاهیم در کلام اسلامی]] | [[رده:مفاهیم در کلام اسلامی]] |