اولو الامر از دیدگاه اهل سنت: تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان مدخل  = اولو الامر

| مداخل مرتبط = [[اولو الامر در لغت]] - [[اولو الامر در قرآن]] - [[اولو الامر در حدیث]] - [[اولو الامر در فقه سیاسی]] - [[اولو الامر در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] - [[اولو الامر از دیدگاه اهل سنت]]

نزد [[مفسران]] یکی از بحث‌انگیز‌ترین مسئله درباره [[آیه]] «[[اطاعت]]»، بیان مصداق و مراد [[آیه شریفه]] از واژه «[[اولی الامر]]» است و در واقع خاستگاه [[اختلاف]] مفسران [[فریقین]] در مورد این آیه [[تفسیر]] کلمه «اولی الامر» است. درباره مراد و مقصود از «اولی الامر» در آیه شریفه دیدگاه‌های گوناگون و متفاوتی ارائه شده است<ref>[[محمد ساعدی|ساعدی، محمد]]، [[آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار (کتاب)|آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار]]، ص ۱۶۵.</ref>.

== مصداق [[اولی الامر]] در [[روایات]] [[اهل سنت]] ==

[[مفسران اهل سنت]] در این باره که مصداق اولی الامر چه کسانی هستند آرای مختلفی اظهار کرده‌اند که مهم‌ترین آنها عبارت است از:

اولی الامر افرادی خاص‌اند که نخستین آنان علی {{ع}} است. [[حاکم حسکانی]]<ref>ابوالقاسم عبیدالله بن عبد الله بن احمد حسکانی قرشی نیشابوری از محدثان بزرگ حنفی در قرن پنجم است. حافظ شمس الدین ذهبی (م. ۷۴۸ق) در کتاب سیر اعلام النبلاء (ج ۱۸، ص۲۶۸، رقم ۱۳۶) درباره وی می‌نویسد: {{عربی|الامام المحدث البارع}}؛ «وی پیشوا، محدث و سرآمد دیگران است». وی در کتاب تذکرة الحفاظ (ج۳، ص۲۰۰، رقم ۱۰۳۲) نیز از او چنین یاد می‌کند: {{عربی|شيخ متقن ذو عناية تامة بعلم الحديث}}: استاد استوارکار که عنایتی تمام به دانش حدیث دارد»؛ و نیز، ر. ک: سودونی، تاج التراجم، ص۲۰۲، رقم ۱۵۷.</ref> ـ از دانشمندان قرن پنجم ـ با سند خود از امام علی {{ع}} از [[رسول خدا]] {{صل}} چنین آورده است: «شریکان من کسانی‌اند که [[خداوند]] [[اطاعت]] آنان را با اطاعت خویش و من کنار هم آورد و درباره آنان چنین نازل کرد: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ...}}<ref>«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>. من گفتم: ای [[پیامبر خدا]]، آنان چه کسانی‌اند؟ فرمود: «تو نخستین آنان هستی»<ref>حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۹۱، ح۲۰۴.</ref>.

 

 

[[حسکانی]] به نقل از [[مجاهد بن جبر تابعی]] نیز [[شأن نزول آیه]] را درباره [[جانشینی امام علی]] {{ع}} در [[مدینه]] به جای رسول خدا {{صل}} در ماجرای [[جنگ تبوک]] می‌داند<ref>[[فتح‌الله نجارزادگان|نجارزادگان، فتح‌الله]]، [[بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت (کتاب)|بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت]]، ص ۹۲.</ref>.

=== دسته دوم: فرماندهان [[منصوب]] ===

[[اولی الامر]] فرماندهان سپاه منصوب از سوی [[پیامبر]] خدایند. یعنی در جنگ‌هایی که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} حضور نداشت (سریه) افرادی را به عنوان فرماندهان سپاه [[تعیین]] می‌کرد. برخی «اولی الأمر» را بر این [[فرماندهان]] [[تطبیق]] و به [[کلامی]] از پیامبر {{صل}} استدلال کرده‌اند که فرمود: {{متن حدیث|مَنْ يُطِع أَمِيرِي فَقَدْ أَطَاعَنِي وَ مَنْ يَعْصِ أَمِيرِي فَقَدْ عَصَانِي}}: هر کس از [[امیر]] من [[اطاعت]] کند مرا اطاعت کرده و هر کس امیر مرا [[نافرمانی]] کند، مرا نافرمانی کرده است<ref>تفسیر طبری، ج۵، ص۷۸؛ مجمع البیان، ج۲، ص۶۴.</ref>.

[[سیوطی]] به نقل از [[بخاری]]، مسلم، [[ابوداوود]]، [[ترمذی]]، [[نسائی]]، [[ابن جریر طبری]] و... از قول [[ابن عباس]] می‌نویسد: آیه {{متن قرآن|أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}}، «درباره [[عبدالله بن حذافة بن قیس]] نازل شد، هنگامی که [[حضرت رسول]] وی را به [[فرماندهی]] سپاهی گماشتند»<ref>سیوطی، الدر المنثور، ج۲، ص۵۷۳، و نیز ر. ک: طبری، جامع البیان، ج۴، ص۱۴۷ و ابن حنبل، مسند الامام احمد، ج۵، ص۲۳۰، ح۳۱۲۴.</ref>.

[[ابن کثیر]] پس از نقل این [[شأن نزول]] می‌نویسد: «[[ترمذی]] این [[حدیث]] را حسن [[غریب]] می‌داند و گفته است آن را جز از طریق [[ابن جریج]] نمی‌شناسیم»<ref>ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم (تفسیر ابن کثیر)، ج۱، ص۵۱۶-۵۱۷. </ref>.

شأن نزول دیگری نیز برای [[آیه]] به نقل از «[[سدی]]» (از [[تابعین]]) نقل کرده‌اند که وی آیه را درباره [[خالد بن ولید]] که به [[فرماندهی]] سپاهی از ناحیه [[پیامبر خدا]] {{صل}} [[منصوب]] شد و با [[عمار یاسر]] [[اختلاف]] پیدا کرد، می‌داند<ref>سیوطی، الدر المنثور، ج۲، ص۵۷۴ و نیز ر. ک: تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج۱، ص۳۸۳. طبری، جامع البیان، ج۴، ص۱۴۸، ابن کثیر می‌گوید: «ابن مردویه از طریق سدی از ابو صالح از ابن عباس نیز این شأن نزول را نقل کرده است» ر. ک: ابن کثیر، تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۵۱۷.</ref>.<ref>[[فتح‌الله نجارزادگان|نجارزادگان، فتح‌الله]]، [[بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت (کتاب)|بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت]]، ص ۹۳؛ [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۵۲-۶۰.</ref>

عده‌ای از [[مفسران]]، «[[اولی الأمر]]» را بر [[علمای دین]] [[تطبیق]] کرده‌اند<ref>تفسیر طبری، ج۵، ص۲۵۰.</ref>. [[قرطبی]] این قول را ترجیح داده و به ذیل [[آیه]] [[استدلال]] کرده است: {{متن قرآن|فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ}}<ref>«چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>: [[خدا]] [[دستور]] داده است که در مسائل مورد [[نزاع]] به [[کتاب و سنت]] [[رجوع]] شود و جز علمای دین کسی به چگونگی [[استنباط]] [[حکم]] مورد نزاع از کتاب و سنت [[آگاه]] نیست. برای این نظریه به آیه: {{متن قرآن|وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ}}<ref>«و اگر آن را به پیامبر یا پیشوایانشان باز می‌بردند کسانی از ایشان که آن را در می‌یافتند به آن پی می‌بردند» سوره نساء، آیه ۸۳.</ref> نیز استدلال شده است؛ زیرا استنباط [[احکام]] موضوعات، [[شأن]] [[عالمان دین]] است<ref>تفسیر بیضاوی، ج۱، ص۳۵۵.</ref>.

 

این [[روایات]] در بین [[صحابه]] از [[ابن عباس]] و [[جابر بن عبدالله]] و از تابعین و در رأس آنان از [[مجاهد بن جبر]] نقل شده<ref>طبری، جامع البیان، ج۴، ص۱۴۹؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۲، ص۵۷۳ و ۵۷۵؛ واحدی نیشابوری، الوسیط، ج۲، ص۷۱؛ بغوی، معالم التنزیل، ج۱، ص۴۴۴.</ref> و سپس گسترش یافته است، [[حاکم نیشابوری]] به نقل از ابن عباس درباره اولی الامر چنین آورده است: «آنان [[اهل]] [[فقه]] و دین و اهل [[طاعت]] خدایند؛ [[مردم]] را به دینشان [[آگاه]] می‌کنند؛ آنان را به معروف امر و از منکر باز می‌دارند؛ از این‌رو، [[خداوند]] اطاعتشان را [[واجب]] کرده است»<ref>حاکم نیشابوری، مستدرک، کتاب العلم، ج۱، ص۱۲۳.</ref>.<ref>[[فتح‌الله نجارزادگان|نجارزادگان، فتح‌الله]]، [[بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت (کتاب)|بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت]]، ص ۹۴؛ [[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۵۲-۶۰.</ref>

روایاتی است که دلالت می‌کند اولی الامر تمام [[اصحاب]] پیامبرند. این قول در عصر صحابه مطرح نبوده و در بین [[تابعان]] تنها از [[مجاهد]] و [[ضحاک]] نقل شده است<ref>طبری، جامع البیان، ج۴، ص۱۴۹؛ تفسیر قرطبی، ج۵، ص۲۵۹؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۴، ص۵۷۵.</ref>.<ref>[[فتح‌الله نجارزادگان|نجارزادگان، فتح‌الله]]، [[بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت (کتاب)|بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت]]، ص ۹۴.</ref>

روایاتی منسوب به [[عکرمه]] است که وی [[اولی الامر]] را بر ابوبکر و عمر تطبیق کرده و کلبی نیز آن را بر ابوبکر، عمر، [[عثمان]]، [[امام علی]] و [[ابن مسعود]]، تطبیق داده است<ref>طبری، جامع البیان، ج۴، ص۱۴۹؛ بغوی، معالم التنزیل، ج۱، ص۴۴۵؛ تفسیر قرطبی، ج۵، ص۲۵۹؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۴، ص۵۷۵.</ref>.<ref>[[فتح‌الله نجارزادگان|نجارزادگان، فتح‌الله]]، [[بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت (کتاب)|بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت]]، ص ۹۴.</ref>

=== دسته ششم: امانتداران ===

 

 

[[زمخشری]] این قول را [[برگزیده]] و گفته است: «[[خدا]] و [[پیامبر]] از [[حاکمان جور]] بیزارند. بنابراین، در [[وجوب اطاعت]] از آنان، بر خدا و پیامبر عطف نمی‌شوند. تنها [[اطاعت]] از حاکمانی را می‌توان در ردیف [[اطاعت از خدا]] و [[رسول خدا]] قرار داد که [[عدالت پیشه]] باشند و [[حق]] را برگزینند»<ref>الکشاف، ج۲، ص۵۲۴.</ref>. برای این نظریه به [[حدیثی]] از [[امام علی]] {{ع}} نیز [[استدلال]] شده است که فرمود: {{متن حدیث|حَقٌّ عَلَى الْإِمَامِ أَنْ يَحْكُمَ بِالْعَدْلِ، وَيُؤَدِّيَ الْأَمَانَةَ، فَإِذَا فَعَلَ ذَلِكَ وَجَبَ عَلَى الْمُسْلِمِينَ أَنْ يُطِيعُوهُ}}: بر [[امام]]، [[واجب]] است که به [[عدل]] [[حکم]] کند و [[امانت‌دار]] باشد، هر گاه چنین کند بر [[مسلمانان]] واجب است که از او اطاعت کنند<ref>تفسیر قرطبی، ج۵، ص۲۴۹.</ref>. [[طبری]] نیز این قول را برگزیده و روایاتی را که بر اطاعت از [[والیان]] در آنچه [[معصیت]] نباشد و در بردارنده [[مصلحت]] [[مسلمین]] باشد، [[دلیل]] بر [[درستی]] این نظریه دانسته است<ref>تفسیر طبری، ج۵، ص۱۸۰.</ref>. البته برخی، [[عدالت]] را شرط وجوب اطاعت از زمام‌دار ندانسته و فقط شرط کرده‌اند که [[امر و نهی]] او در [[معصیت خداوند]] نباشد. بنابراین اگر چه [[حاکم]]، [[جائر]] و [[فاسق]] باشد اطاعت از او واجب است؛ مگر آنکه در معصیت خداوند باشد<ref>تفسیر قرطبی، ج۵، ص۲۴۹.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۵۲-۶۰.</ref>

 

به نظر برخی از مفسران، «[[اولی الامر]]» [[اهل]] حل و عقداند که هر گاه در مورد مسائل [[اجتماعی]] و [[سیاسی]] [[جامعه اسلامی]] [[اجماع]] نمایند، اجماع آنان بر دیگران [[حجّت]] و اطاعت از آنان بر همگان [[واجب]] است. این نظریه، نخست توسط [[فخرالدین رازی]] مطرح شد و سپس [[نظام]] الدین [[نیشابوری]] آن را در [[تفسیر]] خود برگزید<ref>غرائب القرآن و رغائب الفرقان، ج۲، ص۴۳۶.</ref> و پس از او [[شیخ محمد عبده]] آن را [[انتخاب]] کرد. [[فخر رازی]] از اطلاق امر به [[اطاعت از اولی الامر]]، [[معصوم]] بودن آنان را نتیجه گرفته است؛ زیرا امر مطلق و بی‌قید و شرط به اطاعت از «اولی الامر غیر معصوم»، مستلزم [[اجتماع]] نقیضین خواهد بود، چون اگر «اولی الامر» معصوم نباشند، چه بسا به [[معصیت]] [[فرمان]] دهند. در آن صورت، [[اطاعت]] از آنان، هم [[واجب]] است و هم [[حرام]]؛ از آن جهت که [[اولی الامر]] [[دستور]] داده و [[اطاعت از اولی الامر]] به صورت مطلق واجب است، پس باید به دستور آنان عمل کرد و از آنجا که [[معصیت خداوند]] است، نباید از آنها اطاعت کرد. آن گاه گفته است: مصداق «اولی الامر [[معصوم]]» یا مجموع [[امت]] است یا بعضی از امت و از آنجا که بعضی از امت را با وصف معصوم بودن نمی‌شناسیم، پس مصداق آن مجموع امت است. بر این اساس، وی این [[آیه]] را از [[دلایل]] [[حجیت اجماع]] دانسته است. البته در [[کلام]] او گاهی [[اجماع امت]] تعبیر شده و [[اهل]] [[اجماع اهل حل و عقد]]<ref>مفاتیح الغیب، ج۱۰، ص۱۴۴.</ref>. [[رشید رضا]] از [[شیخ محمد عبده]] [[نقل]] کرده است که وی پس از [[تفکر]] بسیار در اینکه مقصود از «اولی الامر» چه کسانی‌اند، به این نتیجه رسید که آنان [[اهل حل و عقد]] از [[مسلمانان]] هستند. آنان [[حاکمان]]، [[عالمان]]، [[فرماندهان سپاه]] و دیگر رهبرانی هستند که معمولاً [[مردم]] در نیازها و [[مصالح عمومی]] به آنان [[رجوع]] می‌کنند. هر گاه آنان بر رأیی توافق نمایند، مسلمانان باید از آنان اطاعت کنند؛ به شرط اینکه اولاً: آنان از مسلمانان باشند و ثانیاً: [[رأی]] آنان بر خلاف [[دستور خدا]] و [[پیامبر]] {{صل}} نباشد و ثالثاً: آنان در اظهار نظر و [[انتخاب]] رأی کاملاً [[آزاد]] باشند و رابعاً: آنچه آنان در آن به توافق می‌رسند از مسائل مربوط به مصالح عمومی باشد؛ اموری که در حوزه [[تصمیم‌گیری]] زمام‌داران قرار دارد. امّا مسائل مربوط به [[عبادات]] و [[اعتقادات دینی]]، خارج از حوزه دخالت اهل حل و عقد است. هر گاه اهل حل و عقد درباره امری توافق کنند، اطاعت از آنان واجب است و می‌توان گفت آنان در [[اجماع]] خود معصوم‌اند. بدین جهت در [[آیه کریمه]] به اطاعت از اولی الامر به صورت مطلق دستور داده شده است. رشید رضا می‌گوید: استاد [[شیخ محمد عبده]] می‌گفت این نظریه را از [[تفسیر]] [[نیشابوری]] [[الهام]] گرفته و پیش از وی کسی آن را اظهار نکرده است، ولی [[رشید رضا]] یادآور شده است که این نظریه را [[فخرالدین رازی]] قبل از نیشابوری مطرح کرده و تفسیر نیشابوری در [[حقیقت]]، تلخیص [[تفسیر فخر رازی]] است<ref>تفسیر المنار، ج۵، ص۱۸۲.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۵۲-۶۰.</ref>

 

[[اهل سنت]] [[روایات]] فراوانی دیگر در ذیل این آیه نقل کرده‌اند، لکن این [[احادیث]] در [[مقام]] بیان [[شأن نزول آیه]] یا [[تفسیر]] و تبیین «اولی الامر» نیست. از جمله آنها احادیثی است که در آنها سفارش [[رسول خدا]] {{صل}} به [[فرمانبرداری]] از [[امیران]] [[منصوب]] از سوی خود آمده است. سیوطی به نقل از [[ابن ابی شیبة]]، [[بخاری]]، مسلم، [[ابن جریر]] و [[ابن ابی حاتم]] از [[ابوهریره]] نقل کرده که [[پیامبر خدا]] {{صل}} چنین فرموده‌اند: «هر کس من را [[اطاعت]] کند، [[خدا]] را اطاعت کرده و هر کس [[امیر]] [[منصوب]] از ناحیه من را [[اطاعت]] کند، من را اطاعت کرده و هر کس من را [[نافرمانی]] کند، [[خدا]] را نافرمانی کرده و هر کس امیر منصوب از ناحیه من را نافرمانی کند، من را نافرمانی کرده است»<ref>{{متن حدیث|من أطاعني فقد أطاع الله و من أطاع أميري فقد أطاعني و من عصاني فقد عصى الله و من عصى أميري فقد عصاني}}، سیوطی، الدر المنثور، ج۲، ص۵۷۴.</ref>.

 

باز در [[حدیثی]] دیگر که از [[رسول خدا]] {{صل}} در [[خطبه]] [[حجة الوداع]] نقل شده، آمده است: «تقوای خدا پیشه کنید، [[صله رحم]] کنید... و از صاحب امر [و [[والیان]]] خود اطاعت کنید، تا به [[بهشت]] پروردگارتان وارد شوید»<ref>{{متن حدیث|اتقوا الله و صلوا رحمكم... و أطيعوا ذا أمركم تدخلوا جنة ربكم}}، بغوی، معالم التنزیل، ج۱، ص۴۴۵ و نیز ر.ک: سیوطی، الدر المنثور، ج۲، ص۵۷۴. «سیوطی به نقل از احمد حنبل، ترمذی، حاکم نیشابوری (که آن را صحیح می‌داند) و بیهقی آن را نقل کرده است».</ref>. به همین مضمون احادیثی دیگر در کتب [[روایی]] [[اهل سنت]] به چشم می‌خورد<ref>ر.ک: طبری، جامع البیان، ج۴، ص۱۵۰؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۲، ص۵۷۶ ـ ۵۷۸.</ref>.<ref>[[فتح‌الله نجارزادگان|نجارزادگان، فتح‌الله]]، [[بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت (کتاب)|بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت]]، ص ۹۴.</ref>

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شگفت‌تر آنکه گفته است: نمی‌توان مصداق [[اولوالامر]] را [[امام]] [[معصوم]] دانست، زیرا [[اولو الامر]] جمع است و هیچ‌گاه دو یا چند [[امام]] در یک زمان نبوده و اطلاق جمع بر مفرد خلاف ظاهر است<ref>التفسیر الکبیر، ج‌۱۰، ص‌۱۴۶.</ref>، در حالی که این اطلاق از قبیل انحلال یک [[حکم]] به [[احکام]] متعدد و به لحاظ زمان‌های گوناگون است<ref>المیزان، ج‌۴، ص‌۳۹۲؛ الفرقان، ج‌۵‌ـ‌۶‌، ص‌۱۴۰؛ تفسیر آیات الاحکام، ج‌۵‌، ص‌۱۰۱.</ref> و نظایر آن در [[آیات]] فراوانی از [[قرآن]] به چشم می‌خورد: {{متن قرآن|فَلَا تُطِعِ الْمُكَذِّبِينَ}}<ref>«پس، از دروغ‌انگاران پیروی مکن!» سوره قلم، آیه ۸.</ref>، {{متن قرآن|وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ}}<ref>«و از فرمان گزافکاران پیروی نکنید» سوره شعراء، آیه ۱۵۱.</ref>، {{متن قرآن|حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ}}<ref>«بر نمازها به ویژه نماز میانه پایبند باشید و برای خداوند فروتنانه (به نماز و دعا) بایستید» سوره بقره، آیه ۲۳۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد حجتیان|حجتیان، محمد]]، [[اولواالامر (مقاله)| مقاله «اولواالامر»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۶۶ -۶۹.</ref>