احتضار: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
|||
| (۹ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = مرگ | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[احتضار در قرآن]] - [[احتضار در فقه اسلامی]] | پرسش مرتبط = }} | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = مرگ | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[احتضار در قرآن]] - [[احتضار در فقه اسلامی]] | پرسش مرتبط = }} | ||
'''احتضار''' در اصطلاح، به‌معنای جان کندن و حضور [[مرگ]] است. این واژه در [[قرآن]] نیامده؛ امّا با تعابیر دیگری، از حاضر شدن مرگ، آمدن سکرات مرگ، قرار گرفتن در غمرات مرگ، رسیدن [[جان]] به گلو و نظایر آن سخن رفته است. هنگام احتضار جان به گلو می‌رسد؛ همه از شفای محتضر [[ناامید]] می‌شوند و محتضر [[یقین]] به جدایی پیدا می‌کند و [[فرشتگان]] بر بالین او حاضر می‌شوند. | |||
== معناشناسی == | == معناشناسی == | ||
واژه | واژه «احتضار»، از نظر لغوی به‌معنای غایب نبودن<ref>القاموس المحیط، ج۱، ص۵۳۴.</ref> و در اصطلاح، به‌معنای جان کندن<ref>جواهرالکلام، ج۴، ص۵؛ الدرالمنثور، ج۲، ص۴۶۰؛ المصباح، ص۱۴۰.</ref> و حضور [[مرگ]] است<ref> القاموس‌المحیط، ج۱، ص۵۳۵؛ اقرب‌الموارد، ج۱، ص۶۶۷.</ref> و مراد از حضور مرگ (انتقال از [[دنیا]] به [[آخرت]]) حضور اسباب و مقدمات آن می‌باشد<ref>مجمع‌البیان، ج۳، ص۳۷؛ الکاشف، ج۷، ص۳۳۴ـ۳۳۵؛ تفسیر قرطبی، ج۲، ص۱۷۳.</ref>، به‌گونه‌ای که شخص، چیزهای غیر مادّی مانند [[فرشته مرگ]] را ببیند و از [[زندگی]] [[دنیایی]] [[ناامید]] شده، به مرگ خویش [[اطمینان]] یابد<ref> مجمع‌البیان، ج۳، ص۳۷.</ref>. به شخص در حال احتضار، «محتضَر» و «محضور» گفته می‌شود<ref>المصباح، ص۱۴۰؛ تاج العروس، ج۶، ص۲۹۱.</ref>.<ref>[[ابوالفضل خوش منش|خوش منش، ابوالفضل]]، [[احتضار (مقاله)|مقاله «احتضار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۲]]، ص۲۲۶.</ref> | ||
== احتضار در [[قرآن کریم]] == | == احتضار در [[قرآن کریم]] == | ||
کلمه احتضار (به‌معنای حضور مرگ) در [[قرآن]] نیامده؛ امّا با تعابیر دیگری، از حاضر شدن مرگ<ref>سوره نساء، آیه ۱۸.</ref>، آمدن | {{اصلی|احتضار در قرآن}} | ||
کلمه احتضار (به‌معنای حضور مرگ) در [[قرآن]] نیامده؛ امّا با تعابیر دیگری، از حاضر شدن مرگ<ref>سوره نساء، آیه ۱۸.</ref>، آمدن سکرات مرگ<ref>سوره ق، آیه ۱۹.</ref>، قرار گرفتن در غمرات [[مرگ]]<ref>سوره انعام، آیه ۹۳.</ref>، آمدن مرگ<ref>سوره انعام، آیه ۶۱.</ref>، رسیدن [[جان]] به گلو<ref>سوره واقعه، آیه ۸۳.</ref>، توفّی به‌معنای گرفتن و نگه‌داری [[روح]]<ref>سوره نحل، آیه ۳۲.</ref>.<ref>المیزان، ج۱۶، ص۲۵۱ و ج۳، ص۲۰۶.</ref> و نظایر آن سخن رفته است. | |||
[[قرآن]] در آیات متعددی، از ظهور علایم [[قطعی]] [[مرگ]] و تدریجی بودن این پدیده سخن گفته؛ تدریجی که به قطع تعلّق [[روح]] از بدن در لحظه نهایی منتهی می‌گردد<ref>سوره قیامه، آیه ۲۶-۳۰.</ref> و نیز با ذکر ابعاد و حالات مربوط به | [[قرآن]] در آیات متعددی، از ظهور علایم [[قطعی]] [[مرگ]] و تدریجی بودن این پدیده سخن گفته؛ تدریجی که به قطع تعلّق [[روح]] از بدن در لحظه نهایی منتهی می‌گردد<ref>سوره قیامه، آیه ۲۶-۳۰.</ref> و نیز با ذکر ابعاد و حالات مربوط به احتضار، توجّه [[انسان‌ها]] را به آن لحظه حسّاس جلب و آنان را به پرهیز از باورهای [[باطل]] و [[گناهان]]، [[دعوت]] کرده است<ref>سوره انعام، آیه ۹۳؛ سوره محمد، آیه ۲۶ ـ ۲۸؛ سوره واقعه، آیه ۸۱-۸۷.</ref>. | ||
در تقسیم‌بندی کلّی می‌توان گفت: | در تقسیم‌بندی کلّی می‌توان گفت: احتضار در [[قرآن]] به سه صورت آمده است: | ||
# احتضار [[مؤمنان]]: {{متن قرآن|الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ}}<ref>«همان کسانی که در حال پاکی، فرشتگان جانشان را می‌گیرند؛ (و به آنان) می‌گویند: درود بر شما! برای کارهایی که می‌کردید به بهشت درآیید!» سوره نحل، آیه ۳۲.</ref>. | # احتضار [[مؤمنان]]: {{متن قرآن|الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ}}<ref>«همان کسانی که در حال پاکی، فرشتگان جانشان را می‌گیرند؛ (و به آنان) می‌گویند: درود بر شما! برای کارهایی که می‌کردید به بهشت درآیید!» سوره نحل، آیه ۳۲.</ref>. | ||
# احتضار [[کافران]]: {{متن قرآن|الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلَى إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ}}<ref>«کسانی که در حال ستم بر خویش، فرشتگان جانشان را می‌گیرند، از در سازگاری وارد می‌شوند (و می‌گویند:) ما هیچ کار زشتی نمی‌کردیم؛ چرا، (می‌کردید) بی‌گمان خداوند به آنچه انجام می‌دادید داناست» سوره نحل، آیه ۲۸.</ref>. | # احتضار [[کافران]]: {{متن قرآن|الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلَى إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ}}<ref>«کسانی که در حال ستم بر خویش، فرشتگان جانشان را می‌گیرند، از در سازگاری وارد می‌شوند (و می‌گویند:) ما هیچ کار زشتی نمی‌کردیم؛ چرا، (می‌کردید) بی‌گمان خداوند به آنچه انجام می‌دادید داناست» سوره نحل، آیه ۲۸.</ref>. | ||
# احتضار بدون تصریح به [[ایمان]] یا [[کفر]] محتضر: {{متن قرآن|كَلاَّ إِذَا بَلَغَتْ التَّرَاقِيَ وَقِيلَ مَنْ رَاقٍ وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ إِلَى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ}}<ref>«هرگز! چون (جان) به چنبره‌های گردن رسد، و گفته شود، افسونگری (درمانگر) کیست؟ و بداند که این (هنگام) جدایی است، و ساق در ساق، پیچد، در این روز، گسیل به سوی پروردگار توست» سوره قیامه، آیه ۲۶-۳۰.</ref>.<ref>[[ابوالفضل خوش منش|خوش منش، ابوالفضل]]، [[احتضار (مقاله)|مقاله «احتضار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۲]]، ص۲۲۶-۲۲۷.</ref> | # احتضار بدون تصریح به [[ایمان]] یا [[کفر]] محتضر: {{متن قرآن|كَلاَّ إِذَا بَلَغَتْ التَّرَاقِيَ وَقِيلَ مَنْ رَاقٍ وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ إِلَى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ}}<ref>«هرگز! چون (جان) به چنبره‌های گردن رسد، و گفته شود، افسونگری (درمانگر) کیست؟ و بداند که این (هنگام) جدایی است، و ساق در ساق، پیچد، در این روز، گسیل به سوی پروردگار توست» سوره قیامه، آیه ۲۶-۳۰.</ref>.<ref>[[ابوالفضل خوش منش|خوش منش، ابوالفضل]]، [[احتضار (مقاله)|مقاله «احتضار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۲]]، ص۲۲۶-۲۲۷.</ref> | ||
== روی‌دادهای [[زمان]] | == روی‌دادهای [[زمان]] احتضار == | ||
# رسیدن [[جان]] به گلو: یکی از حالت‌های زمان احتضار که شدت آن را نیز بیان می‌کند، رسیدن جان به گلوست. [[قرآن]]، از چنین تعبیری برای بیان [[وحشت]] زیاد در غیر احتضار نیز بهره جسته و آن، هنگامِ غالب شدن [[هراس]] ناشی از هجوم [[دشمنان]] در عرصه [[کارزار]] است<ref>سوره احزاب، آیه ۹ ـ ۱۱؛ سوره غافر، آیه ۱۸.</ref>. رسیدن [[جان]] محتضر به گلو، در دو جای [[قرآن]] ذکر شده: [[خداوند]] در [[سوره قیامت]]، ضمن منع انسان‌ها از [[برگزیدن]] [[دنیا]] بر [[آخرت]]، آنها را متوجه این لحظه حساس کرده است: {{متن قرآن|كَلَّا إِذَا بَلَغَتِ التَّرَاقِيَ}}<ref>«هرگز! چون (جان) به چنبره‌های گردن رسد» سوره قیامه، آیه ۲۶.</ref>. در [[آیات]] {{متن قرآن|فَلَوْلا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَأَنتُمْ حِينَئِذٍ تَنظُرُونَ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنكُمْ وَلَكِن لّا تُبْصِرُونَ فَلَوْلا إِن كُنتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ تَرْجِعُونَهَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«پس هنگامی که جان به گلو (ی یکی از شما) رسد، و شما در آن هنگام می‌نگرید، و ما به او از شما نزدیک‌تریم اما شما نمی‌بینید، اگر شما کیفر شدنی نیستید، چرا آن جان را- اگر راست می‌گویید- (به بدن او) باز نمی‌گردانید؟» سوره واقعه، آیه ۸۳-۸۷.</ref> رسیدن جان به گلو، دلیلی بر [[قدرت الهی]] و عجزانسان‌ها از رویارویی با پدیده‌های گوناگون و از‌جمله [[مرگ]] دانسته شده است. | # '''رسیدن [[جان]] به گلو:''' یکی از حالت‌های زمان احتضار که شدت آن را نیز بیان می‌کند، رسیدن جان به گلوست. [[قرآن]]، از چنین تعبیری برای بیان [[وحشت]] زیاد در غیر احتضار نیز بهره جسته و آن، هنگامِ غالب شدن [[هراس]] ناشی از هجوم [[دشمنان]] در عرصه [[کارزار]] است<ref>سوره احزاب، آیه ۹ ـ ۱۱؛ سوره غافر، آیه ۱۸.</ref>. رسیدن [[جان]] محتضر به گلو، در دو جای [[قرآن]] ذکر شده: [[خداوند]] در [[سوره قیامت]]، ضمن منع انسان‌ها از [[برگزیدن]] [[دنیا]] بر [[آخرت]]، آنها را متوجه این لحظه حساس کرده است: {{متن قرآن|كَلَّا إِذَا بَلَغَتِ التَّرَاقِيَ}}<ref>«هرگز! چون (جان) به چنبره‌های گردن رسد» سوره قیامه، آیه ۲۶.</ref>. در [[آیات]] {{متن قرآن|فَلَوْلا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَأَنتُمْ حِينَئِذٍ تَنظُرُونَ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنكُمْ وَلَكِن لّا تُبْصِرُونَ فَلَوْلا إِن كُنتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ تَرْجِعُونَهَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«پس هنگامی که جان به گلو (ی یکی از شما) رسد، و شما در آن هنگام می‌نگرید، و ما به او از شما نزدیک‌تریم اما شما نمی‌بینید، اگر شما کیفر شدنی نیستید، چرا آن جان را- اگر راست می‌گویید- (به بدن او) باز نمی‌گردانید؟» سوره واقعه، آیه ۸۳-۸۷.</ref> رسیدن جان به گلو، دلیلی بر [[قدرت الهی]] و عجزانسان‌ها از رویارویی با پدیده‌های گوناگون و از‌جمله [[مرگ]] دانسته شده است. | ||
# [[ناامیدی]] از شفای محتضر: در [[زمان]] | # '''[[ناامیدی]] از شفای محتضر:''' در [[زمان]] احتضار، [[خویشاوندان]] و [[دوستان]] محتضر که در اطراف وی هستند، از روی ناامیدی می‌گویند: چه کسی می‌تواند او را [[شفا]] دهد؟ {{متن قرآن|وَقِيلَ مَنْ رَاقٍ}}<ref>«و گفته شود، افسونگری (درمانگر) کیست؟» سوره قیامه، آیه ۲۷.</ref>.<ref>تفسیر قرطبی، ج۱۹، ص۷۳.</ref>. | ||
# [[یقین]] محتضر به جدایی: [[انسان]] در لحظات احتضار، به جدایی یقین پیدا می‌کند: {{متن قرآن|وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ}}<ref>«و بداند که این (هنگام) جدایی است» سوره قیامه، آیه ۲۸.</ref> مراد از {{متن قرآن|ظَنَّ}} در این [[آیه]]، [[علم]] و یقین است؛ زیرا انسان در حالت احتضار، به جدایی از [[دنیا]]، [[مال]]، [[اهل]] و [[فرزندان]] [[یقین]] می‌یابد<ref>روح‌البیان، ج۱۰، ص۲۵۵؛ جامع‌البیان، مج۱۴، ج۲۹، ص۲۴۳.</ref>. | # '''[[یقین]] محتضر به جدایی:''' [[انسان]] در لحظات احتضار، به جدایی یقین پیدا می‌کند: {{متن قرآن|وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ}}<ref>«و بداند که این (هنگام) جدایی است» سوره قیامه، آیه ۲۸.</ref> مراد از {{متن قرآن|ظَنَّ}} در این [[آیه]]، [[علم]] و یقین است؛ زیرا انسان در حالت احتضار، به جدایی از [[دنیا]]، [[مال]]، [[اهل]] و [[فرزندان]] [[یقین]] می‌یابد<ref>روح‌البیان، ج۱۰، ص۲۵۵؛ جامع‌البیان، مج۱۴، ج۲۹، ص۲۴۳.</ref>. | ||
# جمع شدن ساق‌ها: هنگام | # '''جمع شدن ساق‌ها:''' هنگام احتضار، دو ساق پای [[انسان]] کنار هم جمع می‌شوند: {{متن قرآن|وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ}}<ref>«و ساق در ساق، پیچد» سوره قیامه، آیه ۲۹.</ref>. معنای [[آیه]] این است که در حال احتضار، به‌دلیل زوال نیروی حیاتی که در بدن جریان داشته، ساق‌ها کنار هم جمع می‌شوند<ref>المیزان، ج۲۰، ص۱۱۳؛ التفسیر الکبیر، ج۲۹، ص۲۳۲؛ جامع‌البیان، مج۱۴، ج۲۹، ص۲۴۵؛ الدرالمنثور، ج۸، ص۳۶۲.</ref>. | ||
# ظهور [[فرشتگان]] در [[زمان]] | # '''ظهور [[فرشتگان]] در [[زمان]] احتضار:''' یکی از حوادث مهمّ زمان احتضار، ظهور فرشتگان و گرفتن [[جان]] محتضر (توفّی) به‌وسیله آنهاست؛ حتی گفته شده: یکی از ادلّه نام‌گذاری زمان قبل از [[مرگ]] به «احتضار»، حضور فرشتگان در آن زمان است<ref>مجمع‌البحرین، ج۱، ص۵۳۰؛ جواهر الکلام، ج۴، ص۶.</ref>. فرشتگان در امر توفّی تفریط و کوتاهی نمی‌کنند:<ref>سوره انعام، آیه ۶۱.</ref>. مقصود از تفریط؛ ضایع کردن، [[غفلت]]، [[سستی]] یا [[ناتوانی]] است<ref>مجمع‌البیان، ج۴، ص۴۸۳؛ تفسیر قرطبی، ج۷، ص۷.</ref>. | ||
براساس روایتی از [[امام باقر]]{{ع}}، [[فرشته مرگ]]، هنگام گرفتن [[روح]] گنه‌کاران، چهره‌ای متناسب با [[اعمال]] و صفات آنان داشته، با قیافه‌ای خشم‌ناک و وحشت‌آور به همراه فرشتگانی که در دستانشان تازیانه‌های آتشین است، به آنان نزدیک شده، جرعه‌ای از شراب [[دوزخ]] در گلویشان می‌ریزد<ref>لقاء الله، ص۲۰۵ـ۲۰۶.</ref>. فرشتگان، [[جان]] [[اهل]] [[ایمان]] را با ملاطفت و [[بشارت]] آنان به از بین رفتن ترس و [[غم]] می‌ستانند؛ بدین‌گونه که از [[عذاب]] [[خدا]] ترسان و برای [[ثواب]] او [[غمگین]] مباشید، یا از امور [[آخرت]] که در پیش دارید، مترسید و درباره آنچه مانند [[زن]] و فرزند، به‌جا نهاده‌اید محزون نباشید<ref>سوره فصلت، آیه ۳۰.</ref>.<ref>مجمع‌البیان، ج۹، ص۱۷.</ref>.<ref>[[ابوالفضل خوش منش|خوش منش، ابوالفضل]]، [[احتضار (مقاله)|مقاله «احتضار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۲]]، ص۲۲۸-۲۳۱.</ref> | |||
{{ | |||
{{ | == احتضار پایان مهلت پذیرش توبه == | ||
انسان تا قبل از [[زمان]] احتضار، فرصت [[توبه]] دارد؛ ولی با فرا‌رسیدن حالت احتضار و ظاهر شدن علایم [[قطعی]] مرگ، دیگر توبه او پذیرفته نشده<ref>التبیان، ج۳، ص۱۴۷.</ref>، هیچ سودی برای وی نخواهد داشت: {{متن قرآن|وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَلَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا}}<ref>«و توبه آن کسان که کارهای زشت می‌کنند تا هنگامی که مرگ هر یک از ایشان فرا رسد، می‌گوید: اکنون توبه کردم و نیز توبه آنان که در کفر می‌میرند پذیرفته نیست؛ برای آنها عذابی دردناک فراهم ساخته‌ایم» سوره نساء، آیه ۱۸.</ref>. گفته شده: مراد از گنه‌کاران {{متن قرآن|لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ}} در این آیه مسلمانانند؛ زیرا در ادامه آیه به عدم پذیرش توبه کافران تصریح شده است<ref>جامع البیان، مج۳، ج۴، ص۴۰۲.</ref>. در لحظه احتضار، [[حقایق]] برای انسان آشکار می‌شود؛ ولی اثری بر آن مترتّب نمی‌گردد؛ زیرا نمی‌توان [[ایمان]] آورد<ref>تفسیر موضوعی، ج۴، ص۱۷۳ـ۱۷۴.</ref>. در برخی [[روایات]] وارد شده که [[توبه]] حتی در [[زمان]] احتضار نیز پذیرفته می‌شود<ref>الکشاف، ج۱، ص۴۸۹.</ref> و در [[حدیثی]] از [[امام صادق]]{{ع}} آمده است: در زمان احتضار، امکان توبه برای [[انسان]] [[جاهل]] وجود دارد؛ ولی این راه برای عالم مسدود است<ref>تفسیر [[عیاشی]]، ج۱، ص۲۲۸.</ref>.<ref>[[ابوالفضل خوش منش|خوش منش، ابوالفضل]]، [[احتضار (مقاله)|مقاله «احتضار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۲]]، ص۲۳۲.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۱ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۱:۵۶
این مدخل زیرشاخهٔ بحث مرگ است. احتضار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احتضار در قرآن - احتضار در فقه اسلامی - پرسش مرتبط ندارداحتضار در اصطلاح، به‌معنای جان کندن و حضور مرگ است. این واژه در قرآن نیامده؛ امّا با تعابیر دیگری، از حاضر شدن مرگ، آمدن سکرات مرگ، قرار گرفتن در غمرات مرگ، رسیدن جان به گلو و نظایر آن سخن رفته است. هنگام احتضار جان به گلو می‌رسد؛ همه از شفای محتضر ناامید می‌شوند و محتضر یقین به جدایی پیدا می‌کند و فرشتگان بر بالین او حاضر می‌شوند.
معناشناسی
واژه «احتضار»، از نظر لغوی به‌معنای غایب نبودن[۱] و در اصطلاح، به‌معنای جان کندن[۲] و حضور مرگ است[۳] و مراد از حضور مرگ (انتقال از دنیا به آخرت) حضور اسباب و مقدمات آن می‌باشد[۴]، به‌گونه‌ای که شخص، چیزهای غیر مادّی مانند فرشته مرگ را ببیند و از زندگی دنیایی ناامید شده، به مرگ خویش اطمینان یابد[۵]. به شخص در حال احتضار، «محتضَر» و «محضور» گفته می‌شود[۶].[۷]
احتضار در قرآن کریم
کلمه احتضار (به‌معنای حضور مرگ) در قرآن نیامده؛ امّا با تعابیر دیگری، از حاضر شدن مرگ[۸]، آمدن سکرات مرگ[۹]، قرار گرفتن در غمرات مرگ[۱۰]، آمدن مرگ[۱۱]، رسیدن جان به گلو[۱۲]، توفّی به‌معنای گرفتن و نگه‌داری روح[۱۳].[۱۴] و نظایر آن سخن رفته است.
قرآن در آیات متعددی، از ظهور علایم قطعی مرگ و تدریجی بودن این پدیده سخن گفته؛ تدریجی که به قطع تعلّق روح از بدن در لحظه نهایی منتهی می‌گردد[۱۵] و نیز با ذکر ابعاد و حالات مربوط به احتضار، توجّه انسان‌ها را به آن لحظه حسّاس جلب و آنان را به پرهیز از باورهای باطل و گناهان، دعوت کرده است[۱۶].
در تقسیم‌بندی کلّی می‌توان گفت: احتضار در قرآن به سه صورت آمده است:
- احتضار مؤمنان: ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾[۱۷].
- احتضار کافران: ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلَى إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾[۱۸].
- احتضار بدون تصریح به ایمان یا کفر محتضر: ﴿كَلاَّ إِذَا بَلَغَتْ التَّرَاقِيَ وَقِيلَ مَنْ رَاقٍ وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ إِلَى رَبِّكَ يَوْمَئِذٍ الْمَسَاقُ﴾[۱۹].[۲۰]
روی‌دادهای زمان احتضار
- رسیدن جان به گلو: یکی از حالت‌های زمان احتضار که شدت آن را نیز بیان می‌کند، رسیدن جان به گلوست. قرآن، از چنین تعبیری برای بیان وحشت زیاد در غیر احتضار نیز بهره جسته و آن، هنگامِ غالب شدن هراس ناشی از هجوم دشمنان در عرصه کارزار است[۲۱]. رسیدن جان محتضر به گلو، در دو جای قرآن ذکر شده: خداوند در سوره قیامت، ضمن منع انسان‌ها از برگزیدن دنیا بر آخرت، آنها را متوجه این لحظه حساس کرده است: ﴿كَلَّا إِذَا بَلَغَتِ التَّرَاقِيَ﴾[۲۲]. در آیات ﴿فَلَوْلا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَأَنتُمْ حِينَئِذٍ تَنظُرُونَ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنكُمْ وَلَكِن لّا تُبْصِرُونَ فَلَوْلا إِن كُنتُمْ غَيْرَ مَدِينِينَ تَرْجِعُونَهَا إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ﴾[۲۳] رسیدن جان به گلو، دلیلی بر قدرت الهی و عجزانسان‌ها از رویارویی با پدیده‌های گوناگون و از‌جمله مرگ دانسته شده است.
- ناامیدی از شفای محتضر: در زمان احتضار، خویشاوندان و دوستان محتضر که در اطراف وی هستند، از روی ناامیدی می‌گویند: چه کسی می‌تواند او را شفا دهد؟ ﴿وَقِيلَ مَنْ رَاقٍ﴾[۲۴].[۲۵].
- یقین محتضر به جدایی: انسان در لحظات احتضار، به جدایی یقین پیدا می‌کند: ﴿وَظَنَّ أَنَّهُ الْفِرَاقُ﴾[۲۶] مراد از ﴿ظَنَّ﴾ در این آیه، علم و یقین است؛ زیرا انسان در حالت احتضار، به جدایی از دنیا، مال، اهل و فرزندان یقین می‌یابد[۲۷].
- جمع شدن ساق‌ها: هنگام احتضار، دو ساق پای انسان کنار هم جمع می‌شوند: ﴿وَالْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ﴾[۲۸]. معنای آیه این است که در حال احتضار، به‌دلیل زوال نیروی حیاتی که در بدن جریان داشته، ساق‌ها کنار هم جمع می‌شوند[۲۹].
- ظهور فرشتگان در زمان احتضار: یکی از حوادث مهمّ زمان احتضار، ظهور فرشتگان و گرفتن جان محتضر (توفّی) به‌وسیله آنهاست؛ حتی گفته شده: یکی از ادلّه نام‌گذاری زمان قبل از مرگ به «احتضار»، حضور فرشتگان در آن زمان است[۳۰]. فرشتگان در امر توفّی تفریط و کوتاهی نمی‌کنند:[۳۱]. مقصود از تفریط؛ ضایع کردن، غفلت، سستی یا ناتوانی است[۳۲].
براساس روایتی از امام باقر(ع)، فرشته مرگ، هنگام گرفتن روح گنه‌کاران، چهره‌ای متناسب با اعمال و صفات آنان داشته، با قیافه‌ای خشم‌ناک و وحشت‌آور به همراه فرشتگانی که در دستانشان تازیانه‌های آتشین است، به آنان نزدیک شده، جرعه‌ای از شراب دوزخ در گلویشان می‌ریزد[۳۳]. فرشتگان، جان اهل ایمان را با ملاطفت و بشارت آنان به از بین رفتن ترس و غم می‌ستانند؛ بدین‌گونه که از عذاب خدا ترسان و برای ثواب او غمگین مباشید، یا از امور آخرت که در پیش دارید، مترسید و درباره آنچه مانند زن و فرزند، به‌جا نهاده‌اید محزون نباشید[۳۴].[۳۵].[۳۶]
احتضار پایان مهلت پذیرش توبه
انسان تا قبل از زمان احتضار، فرصت توبه دارد؛ ولی با فرا‌رسیدن حالت احتضار و ظاهر شدن علایم قطعی مرگ، دیگر توبه او پذیرفته نشده[۳۷]، هیچ سودی برای وی نخواهد داشت: ﴿وَلَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ حَتَّى إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَلَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾[۳۸]. گفته شده: مراد از گنه‌کاران ﴿لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئَاتِ﴾ در این آیه مسلمانانند؛ زیرا در ادامه آیه به عدم پذیرش توبه کافران تصریح شده است[۳۹]. در لحظه احتضار، حقایق برای انسان آشکار می‌شود؛ ولی اثری بر آن مترتّب نمی‌گردد؛ زیرا نمی‌توان ایمان آورد[۴۰]. در برخی روایات وارد شده که توبه حتی در زمان احتضار نیز پذیرفته می‌شود[۴۱] و در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است: در زمان احتضار، امکان توبه برای انسان جاهل وجود دارد؛ ولی این راه برای عالم مسدود است[۴۲].[۴۳]
منابع
پانویس
- ↑ القاموس المحیط، ج۱، ص۵۳۴.
- ↑ جواهرالکلام، ج۴، ص۵؛ الدرالمنثور، ج۲، ص۴۶۰؛ المصباح، ص۱۴۰.
- ↑ القاموس‌المحیط، ج۱، ص۵۳۵؛ اقرب‌الموارد، ج۱، ص۶۶۷.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۳، ص۳۷؛ الکاشف، ج۷، ص۳۳۴ـ۳۳۵؛ تفسیر قرطبی، ج۲، ص۱۷۳.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۳، ص۳۷.
- ↑ المصباح، ص۱۴۰؛ تاج العروس، ج۶، ص۲۹۱.
- ↑ خوش منش، ابوالفضل، مقاله «احتضار»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۲، ص۲۲۶.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱۸.
- ↑ سوره ق، آیه ۱۹.
- ↑ سوره انعام، آیه ۹۳.
- ↑ سوره انعام، آیه ۶۱.
- ↑ سوره واقعه، آیه ۸۳.
- ↑ سوره نحل، آیه ۳۲.
- ↑ المیزان، ج۱۶، ص۲۵۱ و ج۳، ص۲۰۶.
- ↑ سوره قیامه، آیه ۲۶-۳۰.
- ↑ سوره انعام، آیه ۹۳؛ سوره محمد، آیه ۲۶ ـ ۲۸؛ سوره واقعه، آیه ۸۱-۸۷.
- ↑ «همان کسانی که در حال پاکی، فرشتگان جانشان را می‌گیرند؛ (و به آنان) می‌گویند: درود بر شما! برای کارهایی که می‌کردید به بهشت درآیید!» سوره نحل، آیه ۳۲.
- ↑ «کسانی که در حال ستم بر خویش، فرشتگان جانشان را می‌گیرند، از در سازگاری وارد می‌شوند (و می‌گویند:) ما هیچ کار زشتی نمی‌کردیم؛ چرا، (می‌کردید) بی‌گمان خداوند به آنچه انجام می‌دادید داناست» سوره نحل، آیه ۲۸.
- ↑ «هرگز! چون (جان) به چنبره‌های گردن رسد، و گفته شود، افسونگری (درمانگر) کیست؟ و بداند که این (هنگام) جدایی است، و ساق در ساق، پیچد، در این روز، گسیل به سوی پروردگار توست» سوره قیامه، آیه ۲۶-۳۰.
- ↑ خوش منش، ابوالفضل، مقاله «احتضار»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۲، ص۲۲۶-۲۲۷.
- ↑ سوره احزاب، آیه ۹ ـ ۱۱؛ سوره غافر، آیه ۱۸.
- ↑ «هرگز! چون (جان) به چنبره‌های گردن رسد» سوره قیامه، آیه ۲۶.
- ↑ «پس هنگامی که جان به گلو (ی یکی از شما) رسد، و شما در آن هنگام می‌نگرید، و ما به او از شما نزدیک‌تریم اما شما نمی‌بینید، اگر شما کیفر شدنی نیستید، چرا آن جان را- اگر راست می‌گویید- (به بدن او) باز نمی‌گردانید؟» سوره واقعه، آیه ۸۳-۸۷.
- ↑ «و گفته شود، افسونگری (درمانگر) کیست؟» سوره قیامه، آیه ۲۷.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۹، ص۷۳.
- ↑ «و بداند که این (هنگام) جدایی است» سوره قیامه، آیه ۲۸.
- ↑ روح‌البیان، ج۱۰، ص۲۵۵؛ جامع‌البیان، مج۱۴، ج۲۹، ص۲۴۳.
- ↑ «و ساق در ساق، پیچد» سوره قیامه، آیه ۲۹.
- ↑ المیزان، ج۲۰، ص۱۱۳؛ التفسیر الکبیر، ج۲۹، ص۲۳۲؛ جامع‌البیان، مج۱۴، ج۲۹، ص۲۴۵؛ الدرالمنثور، ج۸، ص۳۶۲.
- ↑ مجمع‌البحرین، ج۱، ص۵۳۰؛ جواهر الکلام، ج۴، ص۶.
- ↑ سوره انعام، آیه ۶۱.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۴، ص۴۸۳؛ تفسیر قرطبی، ج۷، ص۷.
- ↑ لقاء الله، ص۲۰۵ـ۲۰۶.
- ↑ سوره فصلت، آیه ۳۰.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۹، ص۱۷.
- ↑ خوش منش، ابوالفضل، مقاله «احتضار»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۲، ص۲۲۸-۲۳۱.
- ↑ التبیان، ج۳، ص۱۴۷.
- ↑ «و توبه آن کسان که کارهای زشت می‌کنند تا هنگامی که مرگ هر یک از ایشان فرا رسد، می‌گوید: اکنون توبه کردم و نیز توبه آنان که در کفر می‌میرند پذیرفته نیست؛ برای آنها عذابی دردناک فراهم ساخته‌ایم» سوره نساء، آیه ۱۸.
- ↑ جامع البیان، مج۳، ج۴، ص۴۰۲.
- ↑ تفسیر موضوعی، ج۴، ص۱۷۳ـ۱۷۴.
- ↑ الکشاف، ج۱، ص۴۸۹.
- ↑ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۲۲۸.
- ↑ خوش منش، ابوالفضل، مقاله «احتضار»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۲، ص۲۳۲.