امر بین الامرین در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث امر بین الامرین است. "امر بین الامرین" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امر بین الامرین در قرآن - امر بین الامرین در حدیث - امر بین الامرین در نهج البلاغه - امر بین الامرین در معارف دعا و زیارات - امر بین الامرین در کلام اسلامی - امر بین الامرین در اخلاق اسلامی - امر بین الامرین در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امر بین الامرین (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• ظاهراً این واژه اولین‌بار از سوی امام علی(ع) مطرح شد. آن حضرت در جواب فردی که اصرار می‌‌کرد معنای قَدَر چیست، فرمودند: نه جبر در کار است و نه تفویض، بلکه امری میان دو امر است. امام صادق(ع) نیز در جواب شخصی که از معنای قضا و قدر پرسیده بود، همین جواب را فرمودند.
• مراد از جبر این است که اراده انسان در هیچ امری تأثیر ندارد و منظور از تفویض این است که خداوند انسان‌ها را پس از آفریدن به خودشان واگذار کرده و به او اختیار تام داده است. و امر بین الامرین یعنی برگزیدن راهی میان جبر و تفویض.
• امامیه به امر بین الامرین معتقد است. دیدگاه "ماتریدیه" در تفسیر "نظریه کسب" نیز با رای امامیه هماهنگ است؛ زیرا "ابومنصور ماتریدی" فعل انسان را معلول قدرت خداوند که آفریدگار است و قدرت انسان که فاعل فعل می‌‌باشد، می‌‌داند.
• هر چند به تعبیر ملاصدرا فهم نفس حقیقت امر بین الامرین، حتی برای حکما کاری دشوار بوده است، این با مراجعه به آیات قرآن و جمع میان آنها به خوبی قابل اثبات است؛ زیرا ظاهر برخی آیات دال بر جبر است، مانند آیات بیانگر تقدم اراده خدا بر اراده بندگان و برخی دیگر بر اختیار دلالت دارد، مانند آیاتی که انسان را در گروی اعمال و اراده خود می‌‌داند، که در این صورت جمع میان آنها ممکن نیست جز با قاعده امر بین الامرین به خصوص که در برخی آیات هر دو جنبه جبر و اختیار آمده است، مانند آیه وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى؛ و همچنین حدیثی از امام باقر(ع) که فرمود: "خداوند به بندگانش را بر کاری مجبور می‌‌کند و نه این‌گونه است که چیزی را اراده کند و انجام نشود".
• امر بین الامرین را از سه جنبه فلسفی، کلامی و اخلاقی می‌‌توان تعریف نمود:
• از جنبه فلسفی، افعال صادره از انسان، در عین اینکه از نظری امکان شدن و نشدن دارد، از نظر دیگری، آنچه شدنی است شدنی است و آنچه نشدنی است، نشدنی؛ یعنی نه ضرورت به طور مطلق حکمفرماست و نه امکان؛ بلکه امری است بین امرین. در حقیقت بر این افعال، از نظری ضرورت و وجوب حکمفرماست و از نظر دیگر امکان.
• از جنبه کلامی، یعنی افعال انسان نه صرفاً به اراده ذات باری مستند است، به گونه‌ای که انسان منعزل از تأثیر باشد؛ و نه صرفاً به خود انسان مستند است که رابطه فعل با ذات باری منقطع باشد، بلکه امری است بین امرین. در واقع، در عین اینکه فعل به خود انسان مستند است، به اراده ذات باری نیز مستند است؛ اما این دو ارتباط در طول یکدیگرند، نه در عرض و به طور شرکت.
• از جنبه اخلاقی، یعنی نه سرشت‌ها موروثی، ثابت و غیر قابل تغییرند و نه سرشت، طینت و اخلاق موروثی به کلی دروغ باشد، بلکه امری است بین امرین، یعنی در عین اینکه پاره‌ای از اخلاق با عوامل وراثت از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌‌شود، با عوامل تربیتی قابل تغییر، تبدیل، کاهش و افزایش است. در مسئله جبر و اختیار، نظر امامیه از هر سه جنبه فلسفی، کلامی و اخلاقی نظریه امر بین الامرین است.

منابع

• محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام

جستارهای وابسته

پانویس