برهان امکان اشرف در فلسفه اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث برهان امکان اشرف است. "برهان امکان اشرف" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

برهان امکان اشرف در قرآن - برهان امکان اشرف در حدیث - برهان امکان اشرف در فلسفه اسلامی

مقدمه

قاعده امکان اشرف، بنا بر بیان صدرالمتألهین در اسفار، چنین است: «در تمام مراتب وجود، لازم است که ممکن اشرف، مقدم بر ممکن اخس، موجود باشد. بنابراین، هر گاه ثابت شد که ممکن اخسّ موجود است، مبرهن می‌گردد که ممکن اشرف موجود است». حکمای الهی از این قاعده در بسیاری از براهین عقلی بهره برده‌اند. صدرالمتألهین بعد از بیان قاعده مذکور، در توصیف و گستره کاربرد آن می‌گوید: هذا أصل شریف برهانی عظیم جدواه کریم مؤداه کثیر فوائده متوفر منافعه جلیل خیراته و برکاته و قد نفعنا الله سبحانه به نفعا کثیرا بحمد الله.

و از جمله مواردی که از این برهان استفاده می‌شود، اثبات وجود حجت الهی در همه زمان‌ها در میان مردم است، و اینکه او رابط میان عالم ملک و ملکوت و هادی انسان‌ها به عوالم ملکوت می‌باشد». هر یک از حکمای الهی، بنا بر مکتب عقلی خویش، برهانی بر این قاعده اقامه نموده‌اند. در اینجا دو تقریر از میان آنها بیان می‌گردد:

تقریر صدرالمتألهین

طبق استدلال صدرالمتألهین در اسفار، بنا بر اصالت وجود و تشکیک مراتب هستی، عقلاً محال است که مرتبه ضعیف هستی، مقدم بر مرتبه فوق خود (که جنبه فاعلیت نسبت به پایین‌تر را دارد) به وجود آید و یا از کمالات هستی بهره‌مند شود؛ زیرا در این صورت، تقدم استعداد بر فعلیت و ناقص بر کامل لازم می‌آید.   توضیح آنکه: بنابر اصالت وجود، در سلسله کائنات، رابطه طولی موجودات با یکدیگر بر اساس مراتب هستی آنها شکل گرفته، و تفاوت آنها در نظام طولی عالم، به شدت و ضعف در وجود باز می‌گردد. ترتیب نظام هستی، مانند ترتیب سلسله اعداد است؛ که قرار گرفتن هر عدد در جایگاه خود، امری اعتباری و اتفاقی نیست؛ بلکه به مرتبه آن عدد باز می‌گردد. مثلاً اگر عدد ۵ بین ۴ و۶ قرار گرفته، بدین خاطر است که ذاتاً هویت ۵، همان استقرار در این مرتبه است؛ لذا امکان ندارد که با حفظ همان هویت، در جای عدد دیگر، مثلاً عدد ۷ قرارگیرد.

بنابراین، در سلسله ممکنات نیز، فیض هستی از خداوند صادر می‌گردد و در مراتب نزولی خود، هر ماهیتی را به مقدار استعدادی که دارد، از هستی بهره‌مند می‌سازد. طبعاً در چنین نظامی، اشرف مقدم بر احسّ موجود می‌گردد و اخسّ، هرچند فیض هستی را از خداوند دریافت می‌نماید، ولی طریق بهره‌مندی او و شفیع او در دریافت فیض، «ممکن اشرف» است. از این رو، محال است که در این سلسله، اخسّ مقدم بر اشرف، موجود شود؛ چنان که محال است که در سلسله شفعاء، مشفوع از شفاعت شفیع قبل از خلقت او بهره‌مند شود؛ همچنان که در سلسله اعداد، محال است که در ترتیب اعداد، با حفظ هویت آنها، تغییری حاصل شود.

تقریر محقق سبزواری

این تقریر، بنا بر تحلیل انواع احتمالات در تقدم وجودی اخس بر اشرف و ابطال همه آنها شکل گرفته است. ماحصل استدلال، طیّ چند «منفصله حقیقیه»، به این شرح است:

1. ممکن اشرف، یا ممتنع است که موجود شود یا نه؛ صورت اول باطل است؛ زیرا منع عقلی در وجود او نیست و فرض در قاعده امکان اشرف، امکان وجود آن است.
2. ممکن اشرف، در صورتی که امکان وجود داشته باشد، بر حسب مرتبه، یا قبل از اخسّ موجود است و یا بعد آن، و فرض معیت وجود ندارد؛ زیرا با قاعده الواحد لا یصدر عنه الا الواحد سازگار نیست.
3. فرض درست، صورت اول است که اشرف قبل از اخس موجود باشد؛ در صورت دوم که اخس قبل از اشرف موجود شود، لازم می‌آید که اخس در وجود، واسطه خلقت اشرف در هستی باشد. معنای این سخن آن است که معطی شیء، فاقد آن شیء باشد؛ زیرا اشرف یا در اصل وجود در مرتبه بالاتر از اخس است و یا در کمالات وجود و در هر دو صورت، اخس فاقد آن کمالات است (چون وصف اخس بودن بر آن صدق می‌کند) و هر دو صورت، عقلاً محال است؛ زیرا مستلزم آن خواهد بود که اخس، معطی شرافت حقیقی به اشرف باشد؛ در حالی که بنا بر فرض، اخس فاقد آن شرافت است.

منابع

1. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۳