البحر المحیط فی التفسیر (کتاب)

البحر المحیط فی التفسیر
زبان	عربی
نویسنده	محمد بن یوسف بن علی بن الحیان مشهور به ابوحیان اندلسی
ناشر	[[:رده:انتشارات انتشارات دار الكتب العلمية|انتشارات انتشارات دار الكتب العلمية]][[رده:انتشارات انتشارات دار الكتب العلمية]]
محل نشر	بیروت، لبنان
سال نشر	۱۴۲۲ق، ۲۰۰۱م، ۱۳۸۰ش ش

البحر المحیط فی التفسیر کتابی است به زبان عربی که مشتمل بر تأویل و تفسیر قرآن کریم می‌‏باشد. این کتاب اثر محمد بن یوسف بن علی بن الحیان مشهور به ابوحیان اندلسی است و انتشارات دار الكتب العلمية انتشار آن را به عهده داشته‌ است.

دربارهٔ کتاب

تفسیر "البحر المحیط فی التفسیر" به زبان عربی، از محمد بن یوسف بن علی بن الحیان مشهور به ابوحیان اندلسی است. مؤلف در غرناطه اندلس چشم به جهان گشود. پس از خواندن مقدمات به شهرهای دیگر (بلش، مالقه، مریه، افریقیه و مصر) سفر کرد و تا سال ۶۹۸ق در نزد ابن نحّاس علم نحو آموخت. او نزد استادان نامداری شاگردی کرده و از عالمان بزرگی نیز اجازه نقل حدیث دریافت نموده است. از استادان او ابوجعفر ابراهیم ثقفی در نحو و لغت، ابی عبدالله محمد بن سلیمان نقیب و ابی الحسن بن حازم اندلسی و ابی جعفر بن زبیر در علم بیان و بدیع و شمس‌الدین اصفهانی در علم حدیث و سنن را می‌توان نام برد. ابوحیان، تفسیرش را در سن ۵۷ سالگی به رشته تحریر درآورد که دوران پختگی او در علوم مختلف زمانش می‌باشد. او در آغاز پیرو مذهب ظاهریه و مالکی بوده، ولی بعداً به مذهب شافعی‌گرایید. در نحو تابع سیبویه بوده و در علم قرائت به نظرهای شاذّ نیز بها می‌داده است. مهم‌ترین منبع و مأخذ او در تفسیرش، الکشاف زمخشری و محرر الوجیز ابن عطیه بوده که در مقدمه تفسیرش آن دو را بسیار ستوده است. او هرچند جنبه‌های ادبی و بلاغی کشاف را ارج نهاده و بهره برده اما در مسائل اعتقادی اعتزالی، سخت بر زمخشری تاخته و او را به باد انتقاد گرفته است. علاوه بر دو تفسیر نامبرده، از تفسیر التحریر و التحبیر ابن نقیب نیز استفاده نموده است.

ابوحیان در تفسیرش، نخست خطبه‌ای بلیغ و فصیح به شیوه موزون و مسجع آورده و در آن به گونه‌ای کم حجم و پر معنا به لطایف و دقایق علم تفسیر، شرایط و وجوه آن اشاره نموده و مقدمات علم تفسیر را در هفت بند با عناوین زیر برشمرده و توضیح داده است:

1. علم لغت (شامل اسم و فعل و حرف).
2. شناخت احکام کلمات عربی از جهت مفردات و ترکیب آنها.
3. شناخت مجمل و مبین، اسباب نزول آیات و ناسخ و منسوخ.
4. شناخت الفاظ و چینش و ترکیب احسن و فصیح آن از راه علم بیان و بدیع.
5. شناخت عموم و خصوص، مطلق و مقید، دلالت امر و نهی و امثال آن،
6. شناخت این که چه چیزی بر خدای تعالی واجب، جایز و یا محال است که این بحث مربوط به علم کلام می‌شود.
7. شناخت علم قراءات، به‌ویژه قراءات هفتگانه و دهگانه. و یادآور می‌شود آن کسانی که چنین علومی را ندارند نباید به عرصه تفسیر وارد شوند.

از جمله شاگردان نام‌دار او: صفدی، ابن هشام، تقی‌الدین سبکی و فرزند وی تاج الدین سبکی، ابن عقیل، ابن فضل الله و ابن مرزوق را می‌توان نام برد. او به زبان‌های عربی، ترکی، فارسی و حبشی آشنا بوده و حتی به این زبان‌ها تألیفاتی را عرضه داشته است. ۱۲ اثر چاپی از او در دست است و ۱۳ اثر خطی نیز از او در کتابخانه‌ها موجود و ۴۲ اثر نیز از او مفقود شده است. مهمترین آثار مکتوب او "البحر المحیط فی التفسیر"، "النهر الماء"، "تحفة الأدیب بما فی القرآن من الغریب"، "تذکرة النّحاة"، "هدایة النحو" و "دیوان شعر" اوست.

تفسیر "البحر المحیط"، تفسیری بسیار ارزشمند از جهت ادبی و مربوط به نیمه اول قرن هشتم است که مورد استفاده همه مفسران پس از خود بوده است. او در این اثر، تمام ریزه‌کاری ادبی آیات را از جهت مفردات، اشتقاق، ترکیب، قرائت، شأن نزول، اقوال علماء، بیان احکام و اشباه و نظایر، مورد بحث قرار داده و پس از بررسی موشکافانه، نظر نهایی خویش را به وضوح بیان می‌دارد. ابوحیان بیشتر به جنبه‌های ادبی و بلاغی پرداخته و از هرگونه تأویل و باطن‌گرایی که صوفیان و باطنیان و عارفان در آیات دارند، خودداری ورزیده و طبعاً از بیان روایات اسرائیلیات نیز پرهیز نموده است. در تفسیر آیات الاحکام نیز اقوال ائمه مذاهب را نقل کرده اما تفصیل آنها را به کتب فقهی ارجاع داده است.

چاپ‌های متعدد تفسیر او در قاهره و بیروت و چاپ یازده جلدی آن با مقدمه صدقی محمد جمیل، اگرچه به کرّات انجام پذیرفته ولی هنوز چاپ دقیق تصحیح شده کاملی آن‌گونه که لازم و شایسته چنین اثری است از آن انجام نگرفته است؛ زیرا حتی در چاپ ۱۱ جلدی نیز، اشکالاتی به چشم می‌خورد. به عنوان نمونه: تاریخ وفات مؤلف به جای ۷۴۵ق، ۷۵۴ق یاد شده است که شاید غلط تایپی باشد. افزون بر آن، هیچ‌گونه عنوان‌گذاری مطالب و موضوعات در متن چاپی آن دیده نمی‌شود و مأخذ دقیقی از روایات و احادیث نیز در پانوشت‌های آن تخریج نشده است.

مهم‌ترین اثری که درباره تفسیر ابوحیان نگاشته شده کتاب دوجلدی "اختیارات ابی‌حیان النّحویة فی البحر المحیط" از بدر بن ناصر البدر است که در سال ۱۴۲۰ق در ریاض از سوی مکتبة الرشد در ۱۰۶۹ صفحه به چاپ رسیده است که مؤلف به خوبی آن را معرفی نموده و نقش این اثر را در آثار تفسیری پس از خود به خوبی نمایانده است و همچنین دیدگاه‌های گوناگون نحویون در مسائل نحوی و سرانجام نظر از ابوحیان را نشان داده است.

طولانی‌ترین بحث تفسیر او مربوط به مسائل نحوی است تا جایی که بعضی آن را به یک کتاب نزدیک‌تر دانسته‌اند تا یک تفسیر کامل قرآن. ابوحیان در مباحثی که وارد شده صاحب نظر بوده و در واقع با دید اجتهادی به نقل و نقد دست یازیده و تفسیر خویش را عرضه داشته است و همین امر از امتیازات اثر اوست.

کسانی که پس از او تحت تأثیر نظریاتش قرار گرفته‌اند فراوان‌اند که از جمله می‌‌توان تاج‌الدین احمد بن عبدالقادر بن مکتوم الحنفی را نام برد که یکی از شاگردان برجسته او بوده و کتاب "الدر اللقیط من بحر المحیط" را تألیف کرده است. از همه مهم‌تر شهاب الدین احمد بن یوسف بن عبدالدائم معروف به سمین حلبی است که "الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون" را در تفسیر ادبی قرآن تألیف نموده که کتابی بسیار مهم و دقیق و جامع به حساب می‌آید.

فهرست کتاب

در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.

دربارهٔ پدیدآورنده

ابوحیان اندلسی

محمد بن یوسف بن على بن یوسف ابن حیّان أثیر‌الدین ابوحیان اندلسى جیانى معروف به «ابوحیان اندلسی» (متولد ۶۵۴ اندلس و متوفای ۷۴۵)، از بزرگان تفسیر، حدیث و ادبیات اهل سنت است، تحصیلات خود را در محضر اساتیدی همچون: «ابوجعفر ابراهیم ثقفی»، «ابی الحسن بن حازم اندلسی»، «ابی جعفر بن زبیر» و «ابو جعفر بن طباع» به اتمام رساند. او چندین جلد کتاب به رشته تحریر درآورده است. «مجانى العصر فى تاریخ اهل العصر»، «طبقات نحاه الاندلس»، «منطق الخرس فى لسان الفرس» و « البحر المحیط فی التفسیر» برخی از این آثار است

دریافت متن

• دریافت متن PDF کتاب از کتابخانه دیجیتال نور
• دریافت متن دیجیتال کتاب از کتابخانه مدرسه فقاهت