باب حطه در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - '\<div\sstyle\=\"background\-color\:\srgb\(252\,\s252\,\s233\)\;\stext\-align\:center\;\sfont\-size\:\s85\%\;\sfont\-weight\:\snormal\;\"\>(.*)\'\'\'\[\[(.*)\]\]\'\'\'(.*)\"\'\'\'(.*)\'\'\'\"(.*)\<\/div\> \<div\sstyle\=\"background\-color\:\srgb\(255\,\s245\,\s227\)\;\stext\-align\:center\;\sfont\-size\:\s85\%\;\sfont\-weight\:\snormal\;\"\>(.*)\<\/div\> \<div\sstyle\=\"background\-color\:\srgb\(206\,242\,\s299\)\;\stext\-align\:center\;\sfont\-size\:\s85\%\;\sfont\-weight\:\sn...) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = باب حطه| عنوان مدخل = باب حطه| مداخل مرتبط = [[باب حطه در قرآن]] | پرسش مرتبط =}} | |||
{{مدخل مرتبط | |||
| موضوع مرتبط = باب حطه | |||
| عنوان مدخل = | |||
| مداخل مرتبط = [[باب حطه در قرآن]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
'''باب حطّه:''' از درهای مسجدالاقصی و جایگاهی مقدس برای توبه در میان بنی‌اسرائیل. | |||
== | == معناشناسی == | ||
حطه را در لغت، برگرفته از ریشه "ح ـ ط ـ ط" می‌دانند<ref>الصحاح، ج۳، ص۱۱۱۹، «حطط»؛ مقاییس اللغه، ج۲، ص۱۳؛ المصباح، ج۱، ص۱۴۱، «حط».</ref>. معانی گوناگون و در عین حال قابل جمعی که در واژه‌نامه‌های عربی برای ریشه یاد شده آمده است، نشان می‌دهد که فرونهادن و پایین آوردن چیزی یا کسی از جای و جایگاه بالای آن، اعم از اینکه مادی یا معنوی باشد، اصلی‌ترین مؤلّفه معنایی آن است<ref>مفردات، ص۲۴۲؛ تاج‌العروس، ج۱۰، ص۲۱۶، «حطط»؛ ترتیب العین، ص۱۸۶، «حط».</ref>، ازاین‌رو بر زمین نهادن بار چارپایان<ref>الصحاح، ج۳، ص۱۱۱۹؛ ترتیب العین، ص۱۸۶، «حط»؛ النهایه، ج۱، ص۴۰۲، «حطط».</ref>، تنزل مقام، برداشتن بار و سنگینی تکلیف یا گناه از دوش انسان<ref>ترتیب العین، ص۱۸۶؛ القاموس المحیط، ج۲، ص۸۹۴ـ۸۹۵، «حط»؛ تاج‌العروس، ج۱۰، ص۲۱۶ـ۲۱۷، «حطط».</ref>، پایین آمدن بهای کالا<ref>لسان العرب، ج۳، ص۲۲۶؛ تاج‌العروس، ج۱۰، ص۲۱۶؛ مجمع البحرین، ج۱، ص۵۳۳، «حطط».</ref> و ... از مصادیق گوناگون این معنا در کاربردهای متفاوت آن است<ref>[[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]] و [[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۲۱۷ - ۲۲۲.</ref> | |||
==باب حطه در [[قرآن]]== | == باب حطه در [[قرآن]] == | ||
واژه حطّة، دوبار در [[قرآن]] آمده است. {{متن قرآن|وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُواْ حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ }}<ref> و (یاد کنید) آنگاه را که گفتیم: بدین شهر در آیید و از (نعمت‌های) آن از هر جا که خواستید فراوان بخورید و با فروتنی از دروازه وارد شوید و بگویید: از لغزش ما بگذر! تا از لغزش‌های شما درگذریم، و به زودی (پاداش) نکوکاران را می‌افزاییم؛ سوره بقره، آیه: ۵۸.</ref>؛ {{متن قرآن|وَإِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ وَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ وَقُولُواْ حِطَّةٌ وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطِيئَاتِكُمْ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ }}<ref> و (یاد کن) آنگاه را که به ایشان گفته شد: در این شهر (بیت المقدس) جای گیرید و از هر جای آن خواستید بخورید و بگویید: «از لغزش ما بگذر!» و از این دروازه، سجده‌کنان (به شهر) در آیید تا گناهانتان را بیامرزیم، به زودی بر (پاداش) نیکوکاران می‌افزاییم؛ سوره اعراف، آیه: ۱۶۱.</ref> عربی یا دخیل بودن آن از چالشهایی است که توجه واژه پژوهان قرآنی و مفسران را به خود معطوف ساخته است. دیدگاه مشهور فرهنگ نویسان عربی<ref>الصحاح، ج۳، ص۱۱۱۹؛ ترتیب العین، ص۱۸۶؛ المصباح، ج۱، ص۱۴۱، «حط».</ref>، واژه پژوهان قرآنی<ref>مفردات، ص۲۴۲؛ الغریبین، ج۲، ص۴۶۰؛ التحقیق، ج۲، ص۲۴۳ ـ ۲۴۴، «حط».</ref> و نیز مفسران [[شیعه]]<ref>التبیان، ج۱، ص۲۶۳ـ۲۶۴؛ جوامع‌الجامع، ج۱، ص۵۳؛ غریب القرآن، ص۳۴۳.</ref> و سنی<ref>جامع البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۷ـ۴۲۸؛ التفسیر الکبیر، ج۳، ص۸۹ - ۹۰؛ البحر المحیط، ج۱، ص۳۶۰.</ref> آن را عربی می‌داند. در مقابل، برخی از صاحب‌نظران، حطه را از واژگان دخیل می‌شمارند، با این تفاوت که فراء آن را نَبطی<ref>تاج‌العروس، ج۱۰، ص۲۱۸؛ معانی القرآن، ج۱، ص۳۸؛ واژه‌های دخیل، ص۱۸۰.</ref>، سیوطی عبری<ref>الاتقان، ج۱، ص۲۹۲؛ المتوکلی، ص۱۲۴.</ref> و برخی دیگر سُریانی می‌دانند<ref>واژه‌های دخیل، ص۱۸۰.</ref>، چنان‌که تلاش شماری از پژوهشگران اروپایی برای به دست دادن یک ریشه عبری برای واژه یاد شده، حاکی از وحدت نظر آنان با سیوطی است، هرچند برخی به رغم پذیرش دخیل بودن، ریشه و خاستگاه حطّه را معمّاگونه خوانده و هیچ‌یک از ریشه‌های گفته شده را قانع کننده و پذیرفتنی نمی‌دانند<ref>واژه‌های دخیل، ص۱۸۰.</ref>. نیامدن این واژه در برخی منابع مربوط به واژگان دخیل [[قرآن]]<ref>ر. ک: هل فی القرآن اعجمی؛ لغات القبائل الواردة فی القرآن.</ref> و نیز پراکندگی آرای صاحبان دیدگاه مقابل، می‌تواند مؤیدی بر دیدگاه مشهور باشد<ref>واژه‌های دخیل، ص۱۸۰.</ref>. بنابر آنچه گفته شد، به احتمال قریب به یقین، حطّه از واژگان عربی و منقول به معناست<ref>التفسیر الکبیر، ج۳، ص۹۰؛ البحر المحیط، ج۱، ص۳۶۰؛ الفرقان، ج۱، ص۴۲۹.</ref>؛ اما از آنجا که گفتاری از بنی اسرائیلِ عبری زبان را گزارش می‌کند، شائبه غیر عربی بودن آن پدید آمده است<ref>[[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]] و [[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۲۱۷ - ۲۲۲.</ref> | |||
ترکیب "باب حطّه" عیناً در [[قرآن]] نیامده، بلکه نامی است که دست کم ساختار عربی آن پس از نزول [[قرآن]] و به سبب تقارن در کاربرد و نیز ارتباط "الباب" و "حطه" با یکدیگر پدید آمده است: {{متن قرآن|وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُواْ حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ }}<ref> و (یاد کنید) آنگاه را که گفتیم: بدین شهر در آیید و از (نعمت‌های) آن از هر جا که خواستید فراوان بخورید و با فروتنی از دروازه وارد شوید و بگویید: از لغزش ما بگذر! تا از لغزش‌های شما درگذریم، و به زودی (پاداش) نکوکاران را می‌افزاییم؛ سوره بقره، آیه: ۵۸.</ref> مشهور<ref>تفسیر ثعالبی، ج ۱، ص۷۹؛ کنزالدقائق، ج ۲، ص۱۷.</ref> مفسران نخستین<ref>جامع البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۶؛ التبیان، ج۱، ص۲۶۲؛ مجمع البیان، ج۱، ص۲۴۷.</ref> و نیز مفسران متأخر [[شیعه]]<ref>التبیان، ج۱، ص۲۶۲؛ مجمع البیان، ج۱، ص۲۴۷؛ روض الجنان، ج۱، ص۳۰۲.</ref> و سنی<ref>کشف‌الاسرار، ج۱، ص۲۰۳؛ الکشاف، ج۱، ص۱۴۲؛ التفسیر‌الکبیر، ج۳، ص۸۸.</ref> مراد از {{متن قرآن|الْقَرْيَةَ}} را شهر بیت المقدس و برخی آیه {{متن قرآن|يَا قَوْمِ ادْخُلُوا الأَرْضَ المُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ}}<ref> سوره مائده، آیه: ۲۱.</ref> را مؤیّد آن دانسته‌اند<ref>مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۴۷؛ البحر المحیط، ج۱، ص۳۵۷؛ اللباب، ج۲، ص۹۳.</ref>. برخی بر این باورند که فرمان ورود یاد شده در آیه مربوط به پس از رهایی بنی اسرائیل از وادی تیه است<ref>تفسیر منسوب به [[امام عسکری]] {{ع}}، ص۲۵۹؛ التفسیر الکبیر، ج۳، ص۸۸.</ref>، در هر صورت دست کم این معنای سربسته را می‌توان از آیه برداشت کرد که خداوند، بنی‌اسرائیل را فرمان داد که با حالتی خاص، از دری معین وارد شده، عبارت مشخصی را بر زبان آورند تا خداوند از خطاهای گذشته آنان درگذرد؛ اما گروهی، با تغییر عبارت مورد نظر، جمله‌ای تمسخرآمیز بر زبان آورده، در نتیجه به عذاب الهی دچار آمدند: {{متن قرآن|فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ رِجْزًا مِّنَ السَّمَاء بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ}}<ref>امّا ستمکاران گفتاری دیگر را جایگزین آنچه به آنان گفته شده بود، کردند آنگاه ما بر ستمگران به کیفر نافرمانی که می‌کردند، عذابی از آسمان فرو فرستادیم؛ سوره بقره، آیه: ۵۹.</ref>؛ اما اینکه مراد از {{متن قرآن|الْبَابَ}} کدام در و {{متن قرآن|سُجَّدًا}} و {{متن قرآن|حِطَّةٌ }} به چه معناست، مفسران به اختلاف گراییده‌اند. تفسیر آیه یاد شده از این نظر، یکی از پرچالش‌ترین مباحث مفسران‌است<ref>[[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]] و [[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۲۱۷ - ۲۲۲.</ref> | |||
"ال" تعریف در {{متن قرآن|الْبَابَ}} {{متن قرآن|وَإِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ وَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ وَقُولُواْ حِطَّةٌ وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطِيئَاتِكُمْ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ }}<ref> و (یاد کن) آنگاه را که به ایشان گفته شد: در این شهر (بیت المقدس) جای گیرید و از هر جای آن خواستید بخورید و بگویید: «از لغزش ما بگذر!» و از این دروازه، سجده‌کنان (به شهر) در آیید تا گناهانتان را بیامرزیم، به زودی بر (پاداش) نیکوکاران می‌افزاییم؛ سوره اعراف، آیه: ۱۶۱.</ref> نشان می‌دهد که بنی‌اسرائیل، درِ یاد شده را کاملا می‌شناخته‌اند؛ اما مفسران در تعیین مصداق آن اختلاف دارند. در برابر دیدگاه شماری از مفسران [[شیعه]]<ref>جوامع الجامع، ج۱، ص۵۳؛ الاصفی، ج۱، ص۳۹؛ کنزالدقائق، ج۲، ص۱۷.</ref> و [[اهل سنت|سنی]]<ref>البحرالمحیط، ج۱، ص۳۵۸؛ تفسیر جلالین، ص۲۱۷؛ التفسیر‌الکبیر، ج۳، ص۸۸.</ref> که {{متن قرآن|الْبَابَ}} را دروازه {{متن قرآن|الْقَرْيَةَ}} می‌دانند، اکثر قریب به اتفاق مفسّران نخست و متأخر<ref>جامع‌البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۶؛ مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۴۷؛ اللباب، ج۲، ص۹۵.</ref>، حتی مفسرانی که قریه را شهر "أریحا" گفته‌اند<ref>جامع‌البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۶؛ اللباب، ج۲، ص۹۳.</ref>. {{متن قرآن|الْبَابَ}} را اشاره به یکی از درهای بیت المقدس می‌دانند<ref>جامع البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۷؛ اللباب، ج۲، ص۹۵.</ref>؛ با این توضیح که شماری از این مفسران، روشن نکرده‌اند که مرادشان از بیت المقدس، شهر قدس است یا مسجدالاقصی "معبد مقدس شهر"<ref>تفسیر البیضاوی، ج۱، ص۱۰۴؛ زادالمسیر، ج۱، ص۸۵.</ref>؛ اما گروهی به صراحت، درِ یاد شده را یکی از درهای مسجدالاقصی خوانده‌اند<ref>البحرالمحیط، ج۱، ص۳۵۷؛ نمونه، ج۱، ص۲۶۸؛ الفرقان، ج۱، ص۴۲۸.</ref>. ظاهر عبارت برخی نیز همین را می‌رساند<ref>التبیان، ج۱، ص۲۶۳؛ تفسیر قرطبی، ج۱، ص۲۷۹؛ فتح‌القدیر، ج۱، ص۸۸.</ref>. ظاهر آیه و فاصله میان دو بار فرمان به داخل شدن، مؤید این دیدگاه است، زیرا از آن برمی‌آید که باید دو ورود انجام می‌گرفت: یک‌بار ورود به شهر قدس و بار دیگر از درِ مسجدالاقصی<ref>الفرقان، ج۱، ص۴۲۸.</ref>. این دسته از مفسران در تطبیق درِ یاد شده با یکی از درهای چندگانه مسجد و معبد مقدس اختلاف دارند. باب حطه از سوی برخی چون [[ابن‌عباس]]، درِ قُبه‌ای "صخره‌مقدس" که [[حضرت موسی]] {{ع}} و بنی‌اسرائیل به سوی آن نماز می‌گزاردند<ref>التبیان، ج۱، ص۲۶۳؛ الکشاف، ج۱، ص۱۴۲؛ روض‌الجنان، ج۱، ص۳۰۳.</ref> و نیز درِ بیت ایلیا<ref>تفسیر مجاهد، ج۱، ص۲۰۳؛ جامع البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۷؛ بیت‌المقدس و تحول قبله، مقدمه، ص‌یب.</ref>ـ نام یکی از پیامبران بنی‌اسرائیل<ref>قاموس کتاب مقدس، ص۱۴۴.</ref> که در مسجد الاقصی، غرفه‌ای برای عبادت داشت ـ شناسانده شده است. برخی به صراحت<ref>مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۴۷؛ البحر المحیط، ج۱، ص۳۵۸.</ref> و برخی دیگر به احتمال<ref>الفرقان، ج۱، ص۴۲۸.</ref>، باب حطّه را همان درِ صخره مقدس دانسته‌اند که روبه‌روی یکی از پلکانهای شمالی صحن صخره قرار دارد<ref>بیت المقدس، ص۱۶۴.</ref>. گزارش ناصر خسرو در سفرنامه خویش به نوعی مؤید این دیدگاه است<ref> سفرنامه، ص۶۴.</ref>. بر اساس پاره‌ای گزارشهای دیگر، باب حطه نزدیک محراب مریم مقدس قرار دارد و گویا نام دیگری برای باب توبه است که بنی‌اسرائیل، در صورت ارتکاب گناه و برای طلب آمرزش، آنجا به تضرع می‌آمده‌اند<ref>البحرالمحیط، ج۱، ص۳۵۸؛ الانس الجلیل، ج۲، ص۳۰؛ روح المعانی، مج۱، ج۱، ص۴۳۰.</ref>. برخی از کسانی که درهای بیت المقدس را نام برده‌اند، در ضلع شمالی آن به جز باب توبه از در دیگری یاد نکرده‌اند<ref>الموسوعة الذهبیه، ج۸، ص۱۱۷.</ref> و این می‌تواند مؤیّد یکی بودن باب توبه و حطه باشد، چنان‌که یاد کرد باب حطه به عنوان جایگاهی برای توبه در میان بنی‌اسرائیل، در پاره‌ای از احادیث [[شیعه]]<ref>کتاب سلیم بن قیس، ص۱۲۷ـ۱۲۸؛ مناقب امیرالمؤمنین {{ع}}، ج۲، ص۱۴۷؛ نورالثقلین، ج۱، ص۸۳.</ref> و [[اهل سنت|سنی]]<ref>المعجم الصغیر، ج۱، ص۱۳۹؛ نظم درر السبطین، ص۲۳۵؛ کنزالعمال، ج۲، ص۴۳۵.</ref> می‌تواند مؤید دیگری بر یکی بودن آن دو باشد<ref>[[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]] و [[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۲۱۷ - ۲۲۲.</ref> | |||
حالت بایسته ورود بنی اسرائیل از باب حطه موضوع مورد اختلاف دیگری است. واژه {{متن قرآن|سُجَّدًا}} بیانگر این حالت است و ظاهراً به سبب آنکه سجده به مفهوم اصطلاحی و شناخته شده آن، آرامش و سکون را می‌طلبد و با حرکتِ هنگام عبور از در، سازگار نیست، زمینه اختلاف یاد شده فراهم آمده است<ref>التفسیر الکبیر، ج۳، ص۸۹؛ البحر المحیط، ج۱، ص۳۵۸؛ الفرقان، ج۱، ص۴۲۸.</ref>. برخی آن را به معنای ظاهری و شناخته شده گرفته و بر این باورند که بنی‌اسرائیل، باید پس از عبور و برای سپاسگزاری و خاکساری، به سجده می‌افتادند<ref>التفسیر الکبیر، ج۳، ص۸۹؛ البحرالمحیط، ج۱، ص۳۵۸؛ روح المعانی، مج۱، ج۱، ص۴۲۰.</ref>. دیدگاه دوم با توجه به امکان‌پذیر نبودن سجده اصطلاحی به هنگام حرکت، آن را به معنای غیر ظاهر آن گرفته‌اند؛ با این توضیح که برخی از صاحبان این دیدگاه، با پذیرش نظر ابن‌عباس که اساس و جوهر هر سجده‌ای را خم شدن در برابر فرد مورد تعظیم می‌داند، آن را به معنای خمیده بودن و حالت رکوع گرفته‌اند<ref>جامع البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۷ـ۴۲۸؛ التبیان، ج۱، ص۲۶۳؛ التفسیر الکبیر، ج۳، ص۸۹.</ref>. بعضی در ادامه این دیدگاه، ورود با حالت خمیده را به سبب تنگ و کوتاه بودن باب حطه، گریز‌ناپذیر خوانده‌اند<ref>التبیان، ج۵، ص۱۰؛ روض الجنان، ج۱، ص۳۰۴؛ روح المعانی، مج۱، ج۱، ص۴۲۱.</ref>. هرچند این توجیه با گزارش [[ناصر خسرو]] مبنی بر قرار داشتن باب حطه در زیر صخره مقدس سازگار است<ref>سفرنامه، ص۶۴.</ref>؛ اما با این استدلال که در صورت گزیرناپذیر بودن، دیگر نیازی به فرمان خداوند نبود، مورد تردید واقع شده است<ref>التفسیر الکبیر، ج۳، ص۸۹؛ البحر المحیط، ج۱، ص۳۵۸؛ اللباب، ج۲، ص۹۶.</ref>. در مقابل، گروهی دیگر، {{متن قرآن|سُجَّدًا}} را به معنای، خشوع، خضوع و تواضع گرفته‌اند، با این استدلال که سجده، همه جا به معنای شناخته شده آن به کار نمی‌رود<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۲۴۷؛ الکاشف، ج۱، ص۱۱۰؛ الفرقان، ج۱، ص۴۲۸.</ref> و باید متناسب با موارد کاربرد آن معنا شود، چنان‌که در [[قرآن]] از سجده خورشید، ماه، ستارگان، کوه‌ها و درختان برای خداوند یاد می‌شود {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِّنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَن يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاء}}<ref> آیا درنیافته‌ای که هر کس در آسمان‌ها و هر کس در زمین است و خورشید و ماه و ستارگان و کوه‌ها و درختان و جنبندگان و بسیاری از مردم به خداوند سجده می‌برند؟ و بر بسیاری (با خودداری از سجده) عذاب سزاوار گشته است؛ و کسی را که خداوند خوار دارد هیچ کس گرامی نخواهد داشت؛ بی‌گمان خداوند آنچه بخواهد انجام می‌دهد؛ سوره حج، آیه: ۱۸.</ref> که قطعاً نمی‌تواند به معنای شناخته شده آن باشد<ref>[[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]] و [[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۲۱۷ - ۲۲۲.</ref> | |||
مفسران در نصب، رفع و تقدیر حطه، همچنین در تعیین مصداق جمله‌ای که باید بنی‌اسرائیل بر‌زبان جاری می‌ساخت نیز به اختلاف گراییده‌اند. دیدگاه مشهور که آن را مرفوع می‌خواند، به رغم اختلاف در تقدیر جمله و انشایی و اخباری بودن آن، حطه را عربی و به معنای طلب بخشش و آمرزش گناهان می‌داند<ref>جامع البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۸، ۴۳۰؛ التبیان، ج۱، ص۲۶۳ـ۲۶۴؛ الکشاف، ج۱، ص۱۴۲.</ref>. برخی این توضیح را آورده‌اند که افزون بر پشیمانی قلبی، توبه باید در رفتار "جوارح" و گفتار انسان نیز بازتاب یابد، ازاین‌رو بنی‌اسرائیل، پس از پشیمانی، فرمان یافتند که خاضعانه از باب حطه عبور کرده، گفتاری مبنی بر طلب آمرزش بر زبان جاری کنند<ref>التفسیر الکبیر، ج۳، ص۸۹؛ البحرالمحیط، ج۱، ص۳۵۸.</ref>. معنای طلب آمرزش بودن حطه، در پاره‌ای از احادیث [[شیعه]]<ref>بصائر الدرجات، ص۳۱۷؛ الامالی، ص۱۳۳؛ الخصال، ص۵۷۴.</ref> و [[اهل سنت|سنی]]<ref>جامع الصغیر، ج۲، ص۱۷۷؛ کنز العمال، ج۱۱، ص۶۰۳؛ فیض القدیر، ج۴، ص۴۶۹.</ref> که مورد توجه مفسران نیز قرار گرفته، بازتاب یافته است<ref>تفسیر فرات‌الکوفی، ص۳۴۸؛ شواهدالتنزیل، ج۱، ص۳۶۱؛ ج۲، ص۱۵۸؛ مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۴۷.</ref>. در این احادیث، جایگاه [[امام علی|امیرمؤمنان، علی]] {{ع}} و [[اهل بیت]] [[پیامبر]] {{صل}} در میان مسلمانان همانند باب حطه برای بنی‌اسرائیل خوانده شده است که ورود از آن "محبت و [[ولایت]] آنان" مایه آمرزش گناهان و معیار [[ایمان]] به خداست. برخی از مفسران با پذیرش معنای مشهور، مصداق جمله‌ای را که باید بنی اسرائیل می‌گفتند، {{عربی|" لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ"}} می‌دانند<ref>جامع‌البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۸ـ۴۲۹؛ مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۴۷؛ الدرالمنثور، ج۱، ص۱۷۳.</ref>. دیدگاه دوم، با تشبیه {{متن قرآن|قُولُواْ حِطَّةٌ}} به {{عربی|" قُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ "}} که اساسی‌ترین شعار توحیدی اسلام است، به معنای فراگیرتری قائل شده است. بر اساس این تفسیر، حطه به معنای وانهادن همه باورها، اندیشه‌ها، اخلاق و رفتارهای غیرتوحیدی است که بر دوش انسان سنگینی می‌کند و باید اساس برنامه‌های زندگی بنی‌اسرائیل قرار می‌گرفت<ref>التحقیق، ج۲، ص۲۴۴.</ref> و سرانجام اینکه برخی با نفی دیدگاه مشهور و در برداشتی کاملا بی‌سابقه، عبور از باب‌حطه را نمادی از تسلیم شدن در برابر قوانین‌شهری و گفتن حطه را به معنای آگاهی و اقرار به دست کشیدن از آزادی مطلق و پذیرش شرایط شهرنشینی پنداشته‌اند؛ با این توضیح که بنی‌اسرائیل در صحرای سینا، زندگی بیابانی و آزادی داشتند و هنگامی که فرمان اقامت در شهر را یافتند، خداوند از آنان خواست تا قوانین و شرایط شهرنشینی را گردن نهند، زیرا در غیر این صورت شیرازه جامعه از هم می‌پاشید<ref>فى ظلال القرآن، ج۱، ص۷۳؛ احسن الحدیث، ج۱، ص۴۳؛ قاموس قرآن، ج۱، ص۱۵۲.</ref> این دو دیدگاه اخیر با ظاهر آیه و دیدگاه مشهور واژه‌پژوهان و مفسران درباره معنای حطه سازگار‌نیست<ref>[[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]] و [[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۲۱۷ - ۲۲۲.</ref> | |||
از مجموع آیات {{متن قرآن|وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُواْ حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ رِجْزًا مِّنَ السَّمَاء بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ}}<ref> و (یاد کنید) آنگاه را که گفتیم: بدین شهر در آیید و از (نعمت‌های) آن از هر جا که خواستید فراوان بخورید و با فروتنی از دروازه وارد شوید و بگویید: از لغزش ما بگذر! تا از لغزش‌های شما درگذریم، و به زودی (پاداش) نکوکاران را می‌افزاییم. امّا ستمکاران گفتاری دیگر را جایگزین آنچه به آنان گفته شده بود، کردند آنگاه ما بر ستمگران به کیفر نافرمانی که می‌کردند، عذابی از آسمان فرو فرستادیم؛ سوره بقره، آیه: ۵۸- ۵۹.</ref>، {{متن قرآن|وَإِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ وَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ وَقُولُواْ حِطَّةٌ وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطِيئَاتِكُمْ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنْهُمْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِجْزًا مِّنَ السَّمَاء بِمَا كَانُواْ يَظْلِمُونَ }}<ref> و (یاد کن) آنگاه را که به ایشان گفته شد: در این شهر (بیت المقدس) جای گیرید و از هر جای آن خواستید بخورید و بگویید: «از لغزش ما بگذر!» و از این دروازه، سجده‌کنان (به شهر) در آیید تا گناهانتان را بیامرزیم، به زودی بر (پاداش) نیکوکاران می‌افزاییم اما ستمگران از ایشان گفتاری را به جای آنچه به آنان گفته شده بود جایگزین کردند آنگاه ما بر آنان برای ستمی که می‌کردند عذابی از آسمان فرستادیم؛ سوره اعراف، آیه: ۱۶۱ - ۱۶۲.</ref> و آنچه تاکنون گفته شد می‌توان نتیجه گرفت که باب‌حطه در میان بنی‌اسرائیل دارای جایگاهی مقدس و کاملا شناخته شده بوده است و به احتمال زیاد همان در صخره مقدس است که پس از اسلام به نام باب توبه و حطه خوانده شده است<ref>[[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]] و [[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵]]، ص۲۱۷ - ۲۲۲.</ref>. | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
#[[پرونده:000056.jpg|22px]] [[حسین علی یوسف‌زاده|یوسف‌زاده، حسین علی]] و [[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
| خط ۲۸: | خط ۲۷: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده: | [[رده:اصطلاحات قرآنی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۹ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۳۲
این مدخل زیرشاخهٔ بحث باب حطه است. باب حطه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: باب حطه در قرآن - پرسش مرتبط نداردباب حطّه: از درهای مسجدالاقصی و جایگاهی مقدس برای توبه در میان بنی‌اسرائیل.
معناشناسی
حطه را در لغت، برگرفته از ریشه "ح ـ ط ـ ط" می‌دانند[۱]. معانی گوناگون و در عین حال قابل جمعی که در واژه‌نامه‌های عربی برای ریشه یاد شده آمده است، نشان می‌دهد که فرونهادن و پایین آوردن چیزی یا کسی از جای و جایگاه بالای آن، اعم از اینکه مادی یا معنوی باشد، اصلی‌ترین مؤلّفه معنایی آن است[۲]، ازاین‌رو بر زمین نهادن بار چارپایان[۳]، تنزل مقام، برداشتن بار و سنگینی تکلیف یا گناه از دوش انسان[۴]، پایین آمدن بهای کالا[۵] و ... از مصادیق گوناگون این معنا در کاربردهای متفاوت آن است[۶]
باب حطه در قرآن
واژه حطّة، دوبار در قرآن آمده است. ﴿وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُواْ حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ ﴾[۷]؛ ﴿وَإِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ وَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ وَقُولُواْ حِطَّةٌ وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطِيئَاتِكُمْ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ ﴾[۸] عربی یا دخیل بودن آن از چالشهایی است که توجه واژه پژوهان قرآنی و مفسران را به خود معطوف ساخته است. دیدگاه مشهور فرهنگ نویسان عربی[۹]، واژه پژوهان قرآنی[۱۰] و نیز مفسران شیعه[۱۱] و سنی[۱۲] آن را عربی می‌داند. در مقابل، برخی از صاحب‌نظران، حطه را از واژگان دخیل می‌شمارند، با این تفاوت که فراء آن را نَبطی[۱۳]، سیوطی عبری[۱۴] و برخی دیگر سُریانی می‌دانند[۱۵]، چنان‌که تلاش شماری از پژوهشگران اروپایی برای به دست دادن یک ریشه عبری برای واژه یاد شده، حاکی از وحدت نظر آنان با سیوطی است، هرچند برخی به رغم پذیرش دخیل بودن، ریشه و خاستگاه حطّه را معمّاگونه خوانده و هیچ‌یک از ریشه‌های گفته شده را قانع کننده و پذیرفتنی نمی‌دانند[۱۶]. نیامدن این واژه در برخی منابع مربوط به واژگان دخیل قرآن[۱۷] و نیز پراکندگی آرای صاحبان دیدگاه مقابل، می‌تواند مؤیدی بر دیدگاه مشهور باشد[۱۸]. بنابر آنچه گفته شد، به احتمال قریب به یقین، حطّه از واژگان عربی و منقول به معناست[۱۹]؛ اما از آنجا که گفتاری از بنی اسرائیلِ عبری زبان را گزارش می‌کند، شائبه غیر عربی بودن آن پدید آمده است[۲۰]
ترکیب "باب حطّه" عیناً در قرآن نیامده، بلکه نامی است که دست کم ساختار عربی آن پس از نزول قرآن و به سبب تقارن در کاربرد و نیز ارتباط "الباب" و "حطه" با یکدیگر پدید آمده است: ﴿وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُواْ حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ ﴾[۲۱] مشهور[۲۲] مفسران نخستین[۲۳] و نیز مفسران متأخر شیعه[۲۴] و سنی[۲۵] مراد از ﴿الْقَرْيَةَ﴾ را شهر بیت المقدس و برخی آیه ﴿يَا قَوْمِ ادْخُلُوا الأَرْضَ المُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ﴾[۲۶] را مؤیّد آن دانسته‌اند[۲۷]. برخی بر این باورند که فرمان ورود یاد شده در آیه مربوط به پس از رهایی بنی اسرائیل از وادی تیه است[۲۸]، در هر صورت دست کم این معنای سربسته را می‌توان از آیه برداشت کرد که خداوند، بنی‌اسرائیل را فرمان داد که با حالتی خاص، از دری معین وارد شده، عبارت مشخصی را بر زبان آورند تا خداوند از خطاهای گذشته آنان درگذرد؛ اما گروهی، با تغییر عبارت مورد نظر، جمله‌ای تمسخرآمیز بر زبان آورده، در نتیجه به عذاب الهی دچار آمدند: ﴿فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ رِجْزًا مِّنَ السَّمَاء بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ﴾[۲۹]؛ اما اینکه مراد از ﴿الْبَابَ﴾ کدام در و ﴿سُجَّدًا﴾ و ﴿حِطَّةٌ ﴾ به چه معناست، مفسران به اختلاف گراییده‌اند. تفسیر آیه یاد شده از این نظر، یکی از پرچالش‌ترین مباحث مفسران‌است[۳۰]
"ال" تعریف در ﴿الْبَابَ﴾ ﴿وَإِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ وَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ وَقُولُواْ حِطَّةٌ وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطِيئَاتِكُمْ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ ﴾[۳۱] نشان می‌دهد که بنی‌اسرائیل، درِ یاد شده را کاملا می‌شناخته‌اند؛ اما مفسران در تعیین مصداق آن اختلاف دارند. در برابر دیدگاه شماری از مفسران شیعه[۳۲] و سنی[۳۳] که ﴿الْبَابَ﴾ را دروازه ﴿الْقَرْيَةَ﴾ می‌دانند، اکثر قریب به اتفاق مفسّران نخست و متأخر[۳۴]، حتی مفسرانی که قریه را شهر "أریحا" گفته‌اند[۳۵]. ﴿الْبَابَ﴾ را اشاره به یکی از درهای بیت المقدس می‌دانند[۳۶]؛ با این توضیح که شماری از این مفسران، روشن نکرده‌اند که مرادشان از بیت المقدس، شهر قدس است یا مسجدالاقصی "معبد مقدس شهر"[۳۷]؛ اما گروهی به صراحت، درِ یاد شده را یکی از درهای مسجدالاقصی خوانده‌اند[۳۸]. ظاهر عبارت برخی نیز همین را می‌رساند[۳۹]. ظاهر آیه و فاصله میان دو بار فرمان به داخل شدن، مؤید این دیدگاه است، زیرا از آن برمی‌آید که باید دو ورود انجام می‌گرفت: یک‌بار ورود به شهر قدس و بار دیگر از درِ مسجدالاقصی[۴۰]. این دسته از مفسران در تطبیق درِ یاد شده با یکی از درهای چندگانه مسجد و معبد مقدس اختلاف دارند. باب حطه از سوی برخی چون ابن‌عباس، درِ قُبه‌ای "صخره‌مقدس" که حضرت موسی (ع) و بنی‌اسرائیل به سوی آن نماز می‌گزاردند[۴۱] و نیز درِ بیت ایلیا[۴۲]ـ نام یکی از پیامبران بنی‌اسرائیل[۴۳] که در مسجد الاقصی، غرفه‌ای برای عبادت داشت ـ شناسانده شده است. برخی به صراحت[۴۴] و برخی دیگر به احتمال[۴۵]، باب حطّه را همان درِ صخره مقدس دانسته‌اند که روبه‌روی یکی از پلکانهای شمالی صحن صخره قرار دارد[۴۶]. گزارش ناصر خسرو در سفرنامه خویش به نوعی مؤید این دیدگاه است[۴۷]. بر اساس پاره‌ای گزارشهای دیگر، باب حطه نزدیک محراب مریم مقدس قرار دارد و گویا نام دیگری برای باب توبه است که بنی‌اسرائیل، در صورت ارتکاب گناه و برای طلب آمرزش، آنجا به تضرع می‌آمده‌اند[۴۸]. برخی از کسانی که درهای بیت المقدس را نام برده‌اند، در ضلع شمالی آن به جز باب توبه از در دیگری یاد نکرده‌اند[۴۹] و این می‌تواند مؤیّد یکی بودن باب توبه و حطه باشد، چنان‌که یاد کرد باب حطه به عنوان جایگاهی برای توبه در میان بنی‌اسرائیل، در پاره‌ای از احادیث شیعه[۵۰] و سنی[۵۱] می‌تواند مؤید دیگری بر یکی بودن آن دو باشد[۵۲]
حالت بایسته ورود بنی اسرائیل از باب حطه موضوع مورد اختلاف دیگری است. واژه ﴿سُجَّدًا﴾ بیانگر این حالت است و ظاهراً به سبب آنکه سجده به مفهوم اصطلاحی و شناخته شده آن، آرامش و سکون را می‌طلبد و با حرکتِ هنگام عبور از در، سازگار نیست، زمینه اختلاف یاد شده فراهم آمده است[۵۳]. برخی آن را به معنای ظاهری و شناخته شده گرفته و بر این باورند که بنی‌اسرائیل، باید پس از عبور و برای سپاسگزاری و خاکساری، به سجده می‌افتادند[۵۴]. دیدگاه دوم با توجه به امکان‌پذیر نبودن سجده اصطلاحی به هنگام حرکت، آن را به معنای غیر ظاهر آن گرفته‌اند؛ با این توضیح که برخی از صاحبان این دیدگاه، با پذیرش نظر ابن‌عباس که اساس و جوهر هر سجده‌ای را خم شدن در برابر فرد مورد تعظیم می‌داند، آن را به معنای خمیده بودن و حالت رکوع گرفته‌اند[۵۵]. بعضی در ادامه این دیدگاه، ورود با حالت خمیده را به سبب تنگ و کوتاه بودن باب حطه، گریز‌ناپذیر خوانده‌اند[۵۶]. هرچند این توجیه با گزارش ناصر خسرو مبنی بر قرار داشتن باب حطه در زیر صخره مقدس سازگار است[۵۷]؛ اما با این استدلال که در صورت گزیرناپذیر بودن، دیگر نیازی به فرمان خداوند نبود، مورد تردید واقع شده است[۵۸]. در مقابل، گروهی دیگر، ﴿سُجَّدًا﴾ را به معنای، خشوع، خضوع و تواضع گرفته‌اند، با این استدلال که سجده، همه جا به معنای شناخته شده آن به کار نمی‌رود[۵۹] و باید متناسب با موارد کاربرد آن معنا شود، چنان‌که در قرآن از سجده خورشید، ماه، ستارگان، کوه‌ها و درختان برای خداوند یاد می‌شود ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِّنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَن يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن مُّكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاء﴾[۶۰] که قطعاً نمی‌تواند به معنای شناخته شده آن باشد[۶۱]
مفسران در نصب، رفع و تقدیر حطه، همچنین در تعیین مصداق جمله‌ای که باید بنی‌اسرائیل بر‌زبان جاری می‌ساخت نیز به اختلاف گراییده‌اند. دیدگاه مشهور که آن را مرفوع می‌خواند، به رغم اختلاف در تقدیر جمله و انشایی و اخباری بودن آن، حطه را عربی و به معنای طلب بخشش و آمرزش گناهان می‌داند[۶۲]. برخی این توضیح را آورده‌اند که افزون بر پشیمانی قلبی، توبه باید در رفتار "جوارح" و گفتار انسان نیز بازتاب یابد، ازاین‌رو بنی‌اسرائیل، پس از پشیمانی، فرمان یافتند که خاضعانه از باب حطه عبور کرده، گفتاری مبنی بر طلب آمرزش بر زبان جاری کنند[۶۳]. معنای طلب آمرزش بودن حطه، در پاره‌ای از احادیث شیعه[۶۴] و سنی[۶۵] که مورد توجه مفسران نیز قرار گرفته، بازتاب یافته است[۶۶]. در این احادیث، جایگاه امیرمؤمنان، علی (ع) و اهل بیت پیامبر (ص) در میان مسلمانان همانند باب حطه برای بنی‌اسرائیل خوانده شده است که ورود از آن "محبت و ولایت آنان" مایه آمرزش گناهان و معیار ایمان به خداست. برخی از مفسران با پذیرش معنای مشهور، مصداق جمله‌ای را که باید بنی اسرائیل می‌گفتند، " لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ" می‌دانند[۶۷]. دیدگاه دوم، با تشبیه ﴿قُولُواْ حِطَّةٌ﴾ به " قُولُوا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ " که اساسی‌ترین شعار توحیدی اسلام است، به معنای فراگیرتری قائل شده است. بر اساس این تفسیر، حطه به معنای وانهادن همه باورها، اندیشه‌ها، اخلاق و رفتارهای غیرتوحیدی است که بر دوش انسان سنگینی می‌کند و باید اساس برنامه‌های زندگی بنی‌اسرائیل قرار می‌گرفت[۶۸] و سرانجام اینکه برخی با نفی دیدگاه مشهور و در برداشتی کاملا بی‌سابقه، عبور از باب‌حطه را نمادی از تسلیم شدن در برابر قوانین‌شهری و گفتن حطه را به معنای آگاهی و اقرار به دست کشیدن از آزادی مطلق و پذیرش شرایط شهرنشینی پنداشته‌اند؛ با این توضیح که بنی‌اسرائیل در صحرای سینا، زندگی بیابانی و آزادی داشتند و هنگامی که فرمان اقامت در شهر را یافتند، خداوند از آنان خواست تا قوانین و شرایط شهرنشینی را گردن نهند، زیرا در غیر این صورت شیرازه جامعه از هم می‌پاشید[۶۹] این دو دیدگاه اخیر با ظاهر آیه و دیدگاه مشهور واژه‌پژوهان و مفسران درباره معنای حطه سازگار‌نیست[۷۰]
از مجموع آیات ﴿وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُواْ حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ رِجْزًا مِّنَ السَّمَاء بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ﴾[۷۱]، ﴿وَإِذْ قِيلَ لَهُمُ اسْكُنُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ وَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ وَقُولُواْ حِطَّةٌ وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّدًا نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطِيئَاتِكُمْ سَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنْهُمْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِجْزًا مِّنَ السَّمَاء بِمَا كَانُواْ يَظْلِمُونَ ﴾[۷۲] و آنچه تاکنون گفته شد می‌توان نتیجه گرفت که باب‌حطه در میان بنی‌اسرائیل دارای جایگاهی مقدس و کاملا شناخته شده بوده است و به احتمال زیاد همان در صخره مقدس است که پس از اسلام به نام باب توبه و حطه خوانده شده است[۷۳].
منابع
پانویس
- ↑ الصحاح، ج۳، ص۱۱۱۹، «حطط»؛ مقاییس اللغه، ج۲، ص۱۳؛ المصباح، ج۱، ص۱۴۱، «حط».
- ↑ مفردات، ص۲۴۲؛ تاج‌العروس، ج۱۰، ص۲۱۶، «حطط»؛ ترتیب العین، ص۱۸۶، «حط».
- ↑ الصحاح، ج۳، ص۱۱۱۹؛ ترتیب العین، ص۱۸۶، «حط»؛ النهایه، ج۱، ص۴۰۲، «حطط».
- ↑ ترتیب العین، ص۱۸۶؛ القاموس المحیط، ج۲، ص۸۹۴ـ۸۹۵، «حط»؛ تاج‌العروس، ج۱۰، ص۲۱۶ـ۲۱۷، «حطط».
- ↑ لسان العرب، ج۳، ص۲۲۶؛ تاج‌العروس، ج۱۰، ص۲۱۶؛ مجمع البحرین، ج۱، ص۵۳۳، «حطط».
- ↑ یوسف‌زاده، حسین علی و اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۲۱۷ - ۲۲۲.
- ↑ و (یاد کنید) آنگاه را که گفتیم: بدین شهر در آیید و از (نعمت‌های) آن از هر جا که خواستید فراوان بخورید و با فروتنی از دروازه وارد شوید و بگویید: از لغزش ما بگذر! تا از لغزش‌های شما درگذریم، و به زودی (پاداش) نکوکاران را می‌افزاییم؛ سوره بقره، آیه: ۵۸.
- ↑ و (یاد کن) آنگاه را که به ایشان گفته شد: در این شهر (بیت المقدس) جای گیرید و از هر جای آن خواستید بخورید و بگویید: «از لغزش ما بگذر!» و از این دروازه، سجده‌کنان (به شهر) در آیید تا گناهانتان را بیامرزیم، به زودی بر (پاداش) نیکوکاران می‌افزاییم؛ سوره اعراف، آیه: ۱۶۱.
- ↑ الصحاح، ج۳، ص۱۱۱۹؛ ترتیب العین، ص۱۸۶؛ المصباح، ج۱، ص۱۴۱، «حط».
- ↑ مفردات، ص۲۴۲؛ الغریبین، ج۲، ص۴۶۰؛ التحقیق، ج۲، ص۲۴۳ ـ ۲۴۴، «حط».
- ↑ التبیان، ج۱، ص۲۶۳ـ۲۶۴؛ جوامع‌الجامع، ج۱، ص۵۳؛ غریب القرآن، ص۳۴۳.
- ↑ جامع البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۷ـ۴۲۸؛ التفسیر الکبیر، ج۳، ص۸۹ - ۹۰؛ البحر المحیط، ج۱، ص۳۶۰.
- ↑ تاج‌العروس، ج۱۰، ص۲۱۸؛ معانی القرآن، ج۱، ص۳۸؛ واژه‌های دخیل، ص۱۸۰.
- ↑ الاتقان، ج۱، ص۲۹۲؛ المتوکلی، ص۱۲۴.
- ↑ واژه‌های دخیل، ص۱۸۰.
- ↑ واژه‌های دخیل، ص۱۸۰.
- ↑ ر. ک: هل فی القرآن اعجمی؛ لغات القبائل الواردة فی القرآن.
- ↑ واژه‌های دخیل، ص۱۸۰.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۳، ص۹۰؛ البحر المحیط، ج۱، ص۳۶۰؛ الفرقان، ج۱، ص۴۲۹.
- ↑ یوسف‌زاده، حسین علی و اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۲۱۷ - ۲۲۲.
- ↑ و (یاد کنید) آنگاه را که گفتیم: بدین شهر در آیید و از (نعمت‌های) آن از هر جا که خواستید فراوان بخورید و با فروتنی از دروازه وارد شوید و بگویید: از لغزش ما بگذر! تا از لغزش‌های شما درگذریم، و به زودی (پاداش) نکوکاران را می‌افزاییم؛ سوره بقره، آیه: ۵۸.
- ↑ تفسیر ثعالبی، ج ۱، ص۷۹؛ کنزالدقائق، ج ۲، ص۱۷.
- ↑ جامع البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۶؛ التبیان، ج۱، ص۲۶۲؛ مجمع البیان، ج۱، ص۲۴۷.
- ↑ التبیان، ج۱، ص۲۶۲؛ مجمع البیان، ج۱، ص۲۴۷؛ روض الجنان، ج۱، ص۳۰۲.
- ↑ کشف‌الاسرار، ج۱، ص۲۰۳؛ الکشاف، ج۱، ص۱۴۲؛ التفسیر‌الکبیر، ج۳، ص۸۸.
- ↑ سوره مائده، آیه: ۲۱.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۴۷؛ البحر المحیط، ج۱، ص۳۵۷؛ اللباب، ج۲، ص۹۳.
- ↑ تفسیر منسوب به امام عسکری (ع)، ص۲۵۹؛ التفسیر الکبیر، ج۳، ص۸۸.
- ↑ امّا ستمکاران گفتاری دیگر را جایگزین آنچه به آنان گفته شده بود، کردند آنگاه ما بر ستمگران به کیفر نافرمانی که می‌کردند، عذابی از آسمان فرو فرستادیم؛ سوره بقره، آیه: ۵۹.
- ↑ یوسف‌زاده، حسین علی و اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۲۱۷ - ۲۲۲.
- ↑ و (یاد کن) آنگاه را که به ایشان گفته شد: در این شهر (بیت المقدس) جای گیرید و از هر جای آن خواستید بخورید و بگویید: «از لغزش ما بگذر!» و از این دروازه، سجده‌کنان (به شهر) در آیید تا گناهانتان را بیامرزیم، به زودی بر (پاداش) نیکوکاران می‌افزاییم؛ سوره اعراف، آیه: ۱۶۱.
- ↑ جوامع الجامع، ج۱، ص۵۳؛ الاصفی، ج۱، ص۳۹؛ کنزالدقائق، ج۲، ص۱۷.
- ↑ البحرالمحیط، ج۱، ص۳۵۸؛ تفسیر جلالین، ص۲۱۷؛ التفسیر‌الکبیر، ج۳، ص۸۸.
- ↑ جامع‌البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۶؛ مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۴۷؛ اللباب، ج۲، ص۹۵.
- ↑ جامع‌البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۶؛ اللباب، ج۲، ص۹۳.
- ↑ جامع البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۷؛ اللباب، ج۲، ص۹۵.
- ↑ تفسیر البیضاوی، ج۱، ص۱۰۴؛ زادالمسیر، ج۱، ص۸۵.
- ↑ البحرالمحیط، ج۱، ص۳۵۷؛ نمونه، ج۱، ص۲۶۸؛ الفرقان، ج۱، ص۴۲۸.
- ↑ التبیان، ج۱، ص۲۶۳؛ تفسیر قرطبی، ج۱، ص۲۷۹؛ فتح‌القدیر، ج۱، ص۸۸.
- ↑ الفرقان، ج۱، ص۴۲۸.
- ↑ التبیان، ج۱، ص۲۶۳؛ الکشاف، ج۱، ص۱۴۲؛ روض‌الجنان، ج۱، ص۳۰۳.
- ↑ تفسیر مجاهد، ج۱، ص۲۰۳؛ جامع البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۷؛ بیت‌المقدس و تحول قبله، مقدمه، ص‌یب.
- ↑ قاموس کتاب مقدس، ص۱۴۴.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۴۷؛ البحر المحیط، ج۱، ص۳۵۸.
- ↑ الفرقان، ج۱، ص۴۲۸.
- ↑ بیت المقدس، ص۱۶۴.
- ↑ سفرنامه، ص۶۴.
- ↑ البحرالمحیط، ج۱، ص۳۵۸؛ الانس الجلیل، ج۲، ص۳۰؛ روح المعانی، مج۱، ج۱، ص۴۳۰.
- ↑ الموسوعة الذهبیه، ج۸، ص۱۱۷.
- ↑ کتاب سلیم بن قیس، ص۱۲۷ـ۱۲۸؛ مناقب امیرالمؤمنین (ع)، ج۲، ص۱۴۷؛ نورالثقلین، ج۱، ص۸۳.
- ↑ المعجم الصغیر، ج۱، ص۱۳۹؛ نظم درر السبطین، ص۲۳۵؛ کنزالعمال، ج۲، ص۴۳۵.
- ↑ یوسف‌زاده، حسین علی و اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۲۱۷ - ۲۲۲.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۳، ص۸۹؛ البحر المحیط، ج۱، ص۳۵۸؛ الفرقان، ج۱، ص۴۲۸.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۳، ص۸۹؛ البحرالمحیط، ج۱، ص۳۵۸؛ روح المعانی، مج۱، ج۱، ص۴۲۰.
- ↑ جامع البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۷ـ۴۲۸؛ التبیان، ج۱، ص۲۶۳؛ التفسیر الکبیر، ج۳، ص۸۹.
- ↑ التبیان، ج۵، ص۱۰؛ روض الجنان، ج۱، ص۳۰۴؛ روح المعانی، مج۱، ج۱، ص۴۲۱.
- ↑ سفرنامه، ص۶۴.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۳، ص۸۹؛ البحر المحیط، ج۱، ص۳۵۸؛ اللباب، ج۲، ص۹۶.
- ↑ مجمع البیان، ج۱، ص۲۴۷؛ الکاشف، ج۱، ص۱۱۰؛ الفرقان، ج۱، ص۴۲۸.
- ↑ آیا درنیافته‌ای که هر کس در آسمان‌ها و هر کس در زمین است و خورشید و ماه و ستارگان و کوه‌ها و درختان و جنبندگان و بسیاری از مردم به خداوند سجده می‌برند؟ و بر بسیاری (با خودداری از سجده) عذاب سزاوار گشته است؛ و کسی را که خداوند خوار دارد هیچ کس گرامی نخواهد داشت؛ بی‌گمان خداوند آنچه بخواهد انجام می‌دهد؛ سوره حج، آیه: ۱۸.
- ↑ یوسف‌زاده، حسین علی و اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۲۱۷ - ۲۲۲.
- ↑ جامع البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۸، ۴۳۰؛ التبیان، ج۱، ص۲۶۳ـ۲۶۴؛ الکشاف، ج۱، ص۱۴۲.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۳، ص۸۹؛ البحرالمحیط، ج۱، ص۳۵۸.
- ↑ بصائر الدرجات، ص۳۱۷؛ الامالی، ص۱۳۳؛ الخصال، ص۵۷۴.
- ↑ جامع الصغیر، ج۲، ص۱۷۷؛ کنز العمال، ج۱۱، ص۶۰۳؛ فیض القدیر، ج۴، ص۴۶۹.
- ↑ تفسیر فرات‌الکوفی، ص۳۴۸؛ شواهدالتنزیل، ج۱، ص۳۶۱؛ ج۲، ص۱۵۸؛ مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۴۷.
- ↑ جامع‌البیان، مج۱، ج۱، ص۴۲۸ـ۴۲۹؛ مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۴۷؛ الدرالمنثور، ج۱، ص۱۷۳.
- ↑ التحقیق، ج۲، ص۲۴۴.
- ↑ فى ظلال القرآن، ج۱، ص۷۳؛ احسن الحدیث، ج۱، ص۴۳؛ قاموس قرآن، ج۱، ص۱۵۲.
- ↑ یوسف‌زاده، حسین علی و اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۲۱۷ - ۲۲۲.
- ↑ و (یاد کنید) آنگاه را که گفتیم: بدین شهر در آیید و از (نعمت‌های) آن از هر جا که خواستید فراوان بخورید و با فروتنی از دروازه وارد شوید و بگویید: از لغزش ما بگذر! تا از لغزش‌های شما درگذریم، و به زودی (پاداش) نکوکاران را می‌افزاییم. امّا ستمکاران گفتاری دیگر را جایگزین آنچه به آنان گفته شده بود، کردند آنگاه ما بر ستمگران به کیفر نافرمانی که می‌کردند، عذابی از آسمان فرو فرستادیم؛ سوره بقره، آیه: ۵۸- ۵۹.
- ↑ و (یاد کن) آنگاه را که به ایشان گفته شد: در این شهر (بیت المقدس) جای گیرید و از هر جای آن خواستید بخورید و بگویید: «از لغزش ما بگذر!» و از این دروازه، سجده‌کنان (به شهر) در آیید تا گناهانتان را بیامرزیم، به زودی بر (پاداش) نیکوکاران می‌افزاییم اما ستمگران از ایشان گفتاری را به جای آنچه به آنان گفته شده بود جایگزین کردند آنگاه ما بر آنان برای ستمی که می‌کردند عذابی از آسمان فرستادیم؛ سوره اعراف، آیه: ۱۶۱ - ۱۶۲.
- ↑ یوسف‌زاده، حسین علی و اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵، ص۲۱۷ - ۲۲۲.