منبع‌شناسی نهج البلاغه

مقدمه

• شریف رضی با توجه به ضرورتی که در تدوین نهج البلاغه در نظر داشت، منابع و مصادر احادیث و روایات را ذکر نکرد. از این‌رو در طی قرون و اعصار برخی نسبت به انتساب نهج البلاغه به امام علی (ع) تشکیک کرده‌اند. این امر دانشمندان شیعی را بر آن داشت تا نسبت به منابعی که پیش از شریف رضی احادیث موجود در نهج البلاغه را ثبت و ضبط کرده‌اند، بیابند و مستندی بر حدیث‌نگاری نهج البلاغه را پدید آورند.
• در تبیین موضوع منابع و سندهای نهج البلاغه، توجه به چند نکته ضروری است:

1. دانش شریف رضی: آثار رضی همواره مورد نظر دانشمندان علوم اسلامی در نحله‌ها و گرایش‌های مختلف قرار داشته است. افزون بر نهج البلاغه از چندین کتاب دیگر او نیز نسخه‌هایی کهن در کتابخانه‌های دنیا موجود است. این امر نشان می‌دهد که آثار رضی از قدیم مورد توجه دانشمندان مذاهب گوناگون بوده است. نحقق گران‌مایه، سیدعبدالعزیز طباطبایی، نسخه‌های مختلف کتاب‌های موجود شریف رضی را در مقاله‌ای بیان کرده است. اهمیت آثار رضی نه‌تنها در موضوع ادبیات، که در موضوع کلام و فقه نیز ویژه و متمایز است. آثاری چون مجازات الآثار النبویة، تلخیص البیان و تفسیر حقائق التأویل موجبات توجه و اهتمام معتزلیان و نیز فقیهان حنفی و دانشمندان شیعی است. اما رویکردی جهان‌شمول در آثار خود داشته که محصول دوران ویژه زندگی اوست.
2. وثاقت شریف رضی
3. عصر شریف رضی: عصر شریف رضی را باید عصر شکوفایی تمدن و فرهنگ اسلامی دانست. مقارن با قرن چهارم و پنجم هجری، عراق مهد علم و تحقیق و شکوفایی تمدن اسلامی بود و به همت عالمان و محققان حوزه دین به مرکز علمی بزرگ و پایگاه عظیم تمدن و فرهنگ اسلامی تبدیل شد. در این موقعیت ممتاز فرهنگی، موج نگارش و تألیف در حوزه‌های مختلف علوم و نسخه‌برداری از متون، اهمیت و رواج بسیار یافت به‌طوری که آثار و دست‌نبشته‌های گران‌سنگی به‌دست دانشمندان و نویسندگان بنام و برجسته پدید آمد و دست به دست به سراسر دنیای آن روز ره سپرد و کتابخانه‌های بزرگ شکل گرفت. در نتیجه این شکوفایی، کتابخانه‌های بزرگی در جهان اسلام، به‌ویژه بغداد و کرخ، مولد و مسکن شریف رضیف گشایش یافت. برای مثال در کتابخانه "خزانه الکتاب"، عزیز بالله دوم، از خلفای فاطمینون مصر، یک میلیون و شش‌صد هزار جلد کتاب وجود داشت. در مورد دسترسی سید رضی به منابع، حداقل دو کتابخانه بزرگ را می‌توان نام برد. نخست کتابخانه سیدمرتضی، برادر رضی که بیش از هشتادهزار کتاب داشت و دوم کتابخانه "بیت الحکمة" در کرخ، که شاپور اردشیر، وزیر بهاءالدوله دیلمی آن را احداث کرد. در این کتابخانه بیشتر از ده‌هزار نسخه نفیس و خطی از اقصا نقاط جهان گردآوری شده بود.
4. مدارک مربوط به شریف رضی: شناسایی مدارک رضی به‌دلیل کتاب‌سوزی‌هایی که در طی قرون و اعصار صورت گرفته، امکان‌پذیر نیست، زیرا بسیاری از منابع ارزشمند از میان رفته و اثری از آن‌ها باقی نمانده است. اما در دوره معاصر به‌دلیل شبهه‌افکنی‌هایی که در اسناد نهج البلاغه پدید آمد، چند تن از دانشمندان علوم اسلامی از میان آثار به‌جامانده، توانستند مصادر و منابع بیشتر مطالب نهج البلاغه را در آثار پیش از رضی بازیابند.

انواع مصادر نهج البلاغه

• مصادر و منابع نهج البلاغه را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:

1. منابعی که پیش از شریف رضی تألیف شده و اکنون موجود است؛
2. منابعی که پیش از شریف رضی تألیف شده و با واسطه از آن‌ها نقل شده است؛
3. منابعی که پس از شریف رضی تألیف شده و کلام امام به‌صورت متفاوت از متن نهج البلاغه در آن ذکر شده است.

• مجموعه این آثار فهرستی بالغ بر ۱۲۰ اثر را شامل می‌شود اما در عین‌حال سیدرضی در متن نهج البلاغه در هفده مورد به مصادر روایت بدین شرح اشاره کرده است:

1. خطبه ۳۲ از جاحظ در البیان التبیین؛
2. خطبه اشباح از مسعدة بن صدقة؛
3. خطبه ۱۸۲ از نوف بکالی؛
4. خطبه ۲۳۱ از واقدی کتاب الجمل؛
5. خطبه ۲۳۴ به نقل از ذعلب یمامی به نقل از احمد بن قتیبه به نقل از عبدالله بن یزید از مالک بن دیحه؛
6. نامه ۵۴ به نقل از ابوجعفر اسکافی در المقالات فی مناقاب امیر المؤمنین؛
7. نامه ۷۴ از هشام بن کلبی؛
8. نامه ۷۵ از واقدی در الجمل؛
9. نامه ۷۸ از سعید بن یحیی اموی در کتاب المغازی؛
10. حکمت ۷۷ از زرارة ضمره ضبابی؛
11. حکمت ۱۰۴ از نوف بکالی؛
12. حکمت ۸۸ از امام باقر (ع)؛
13. حکمت ۱۴۷ از کمیل بن زیاد نخعی؛
14. غریب الکلام، شماره ۴ از ابوعبید قاسم بن سلام هروی؛
15. حکمت ۳۷۳ از محمد بن جریر طبری؛
16. حکمت ۳۷۵ از ابوجحیفه؛
17. حکمت ۴۳۴ از ثعلب از ابن اعرابی.

• استاد سید جمال‌الدین دین‌پرور معتقد است مواردی که رضی در آن‌ها به ذکر منابع پرداخته، در زمره منابع اهل سنت بوده و رضی از طریق اهل سنت اجازه نقل حدیث نداشته است. اما در مواردی که از راویان شیعه نقل قول شده، با عنایت به اجازات رضی و وثاقت او نزد شیعیان در نقل روایت از ذکر منابع صرف‌نظر شده است.

معرفی آثار

• همان‌گونه که ذکر شد، در دوره معاصر دانشمندانی چند به تحقیق در اسناد نهج البلاغه پرداخته و آثاری در این زمینه از خود برجای گذاشته‌اند که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

1. مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه، سید هادی کاشف الغطاء؛ این کتاب در سال ۱۳۵۴ ش منتشر شده است؛
2. مصادر نهج البلاغة فی مدارک نهج البلاغة، سید هبةالدینشهرستانی
3. استناد نهج البلاغة، امتیاز علی‌خان عرشی؛
4. مصادر نهج البلاغة و اسناده، سید عبدالزهراء حسینی خطیب؛
5. پژوهشی در اسناد و مدارک نهج البلاغه، محمد مهدی جعفری؛
6. بررسی نهج البلاغه و اسناد آن، سید جواد مصطفوی؛
7. بحثی کوتان پیرامون نهج البلاغه و مدارک آن، رضا استادی؛
8. اجازات نهج البلاغه، عزیزالله عطاردی؛
9. روش تحقیق در اسناد و مدارک نهج البلاغه، محمد دشتی.

منابع

• دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۲