شکرگزاری در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث شکرگزاری است. شکرگزاری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شکرگزاری در لغت - شکرگزاری در قرآن - شکرگزاری در حدیث - شکرگزاری در نهج البلاغه - شکرگزاری در اخلاق اسلامی - شکرگزاری در معارف دعا و زیارات - شکرگزاری در معارف و سیره علوی - شکرگزاری در معارف و سیره سجادی - شکرگزاری در معارف و سیره امام جواد - شکرگزاری در جامعه‌شناسی اسلامی - شکرگزاری در حقوق اسلامی - شکرگزاری در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

واژه‌پژوهان، شُکر را مانند شُکور، مصدر و به معنای شناختن احسان و نشر آن و ستایش صاحب آن، یا تصور نعمت و آشکار کردن آن و ضدّ کفر، به معنای فراموش کردن نعمت و پوشاندن آن دانسته‌اند. به گفته‌ای شکر، مقلوب کشر به معنای کشف است و به نقلی، معنای اصلی شکر، خشنودی به اندک است، از این رو به چارپایی که با اندکی علف فربه شود شَکور گفته می‌شود. برخی، شکر را سه گونه دانسته‌اند:

1. شکر قلب که تصور نعمت است؛
2. شکر زبان که ستایش منعم است؛
3. شکر دیگر اعضای بدن که احسان به منعم به اندازه استحقاق است. شکر در برابر خدا به معنای اعتراف به نعمت الهی و انجام طاعت و ترک معصیت است، از این رو به دو قسم شکر زبانی و شکر عملی قسمت می‌شود. واژه‌های «مدح» و «حمد» معنایی نزدیک به شکر دارند. درباره تفاوت آنها گفته‌اند: حمد اخص از مدح و اعم از شکر است؛ زیرا مدح به اوصاف و افعال اختیاری و غیر اختیاری تعلق می‌گیرد؛ برای مثال، انسان را هم به جهت سپیدرویی یا بلندقامتی‌اش مدح می‌کنند، هم به جهت سخاوتش؛ اما حمد تنها در کمالات اختیاری کاربرد دارد. از سویی، شکر تنها در برابر نعمت است؛ ولی حمد می‌تواند در برابر هر صفت یا فعل پسندیده‌ای باشد. برخی نیز از جهتی دیگر، شکر را اعم از حمد دانسته‌اند؛ زیرا حمد همواره زبانی است؛ بر خلاف شکر که زبانی، جوارحی و قلبی است؛ همچنین گفته‌اند: حمد، درباره ذات، مدح راجع به صفت و شکر در باره فعل است. مؤمن، ذات خدای سبحان را حمد، صفات او را مدح و فعل او را شکرگزاری می‌کند. نعمت نیز فعل خداست و شکر در برابر نعمت است؛ زیرا اگر نعمتی به انسان نرسد، وی کسی را شکر نمی‌کند. برخی از عالمان اخلاق، شکر را شناختن نعمت از منعم، شاد بودن به آن و عمل کردن به مقتضای این شادی با تصمیم قلبی به انجام دادن خیر، ستایش منعم و به‌کارگیری نعمت در راه طاعت وی دانسته‌اند و به گفته بعضی، شکر، قدردانی از نعمت منعم است که آثار آن در قلب به صورت خضوع، خشوع، محبت، خشیت و مانند آنها بروز می‌کند و در زبان به شکل ثنا، مدح و حمد و در افعال و اعمال ظاهری به شکل اطاعت و به‌کارگیری جوارح در راه رضای منعم. برخی عارفان، شکر خدا را ادراک این مطلب دانسته‌اند که انسان نمی‌تواند از عهده شکر الهی برآید. بعضی نیز معانی شکر را شناخت نعمت؛ آن‌گاه پذیرش آن و سپس ستایش مُنعم دانسته و برای آن درجاتی یاد کرده‌اند. در تفاسیر، شکر را با تعابیری مانند اعتراف به نعمت با نوعی تعظیم منعِم، اظهار نعمت از طریق اعتقاد، گفتار و عمل، شناخت نعمت همراه قیام به حق آن و به کار گرفتن همه اعضای ظاهری و باطنی در مسیری که برای آن آفریده شده تعریف کرده‌اند.

در روایات اهل بیت(ع) نیز ماهیت شکر، شناختن قلبی نعمت، حمد خدا بر هر نعمت مربوط به خانواده یا مال و ادای حق مال و پرهیز از محرمات الهی شناسانده شده و بر پایه حدیثی قدسی، حق شکر خدا آن است که انسان بداند شکر نعمت نیز نعمتی از سوی خداست. در منابع فقهی از استحباب نماز شکر و سجده شکر هنگام پدیدار شدن نعمتی جدید و دفع بلایا سخن به میان آمده است.

شکر در قرآن کریم

مشتقات ماده شکر، ۷۵ بار در ۳۵ سوره و ۶۹ آیه از قرآن کریم به کار رفته‌اند و در آنها از سه گونه شکرگزاری سخن به میان آمده است:

1. شکرگزاری خدا از بندگانش در برابر کارهای نیکوی ایشان که به معنای پاداش و ستایش نیکوی بندگان است و دو اسم «شکور» و «شاکر» از اسمای الهی بیانگر آن‌اند؛ ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾، ﴿إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ﴾
2. شکرگزاری بندگان از خدا که در آیاتی فراوان به آن اشاره شده و در آنها از موضوعاتی همچون بیان وجوب و اهمیت شکرگزاری ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ﴾، ﴿فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَيِّبًا وَاشْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾، راه‌های شکرگزاری ﴿وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ﴾، ﴿وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِيَقُولُوا أَهَؤُلَاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنَا أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ﴾، متعلقات شکر ﴿وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾، کمّیت شکر و شاکران ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ﴾، ﴿وَلَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِي الْأَرْضِ وَجَعَلْنَا لَكُمْ فِيهَا مَعَايِشَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ﴾، آثار شکرگزاری ﴿وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ﴾ و پیامدهای ناسپاسی﴿وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْيَةً كَانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ﴾ سخن به میان آمده است؛
3. شکرگزاری انسان‌ها از یکدیگر. ﴿وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ﴾، ﴿إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا﴾ گونه نخست خارج از موضوع مقاله است و از دو گونه دیگر، غالب مباحث مقاله درباره شکرگزاری انسان از خداست. در آیاتی نیز مشتقات واژه کفر به معنای کفران نعمت و ناسپاسی است. ﴿وَلَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَيَئُوسٌ كَفُورٌ﴾، ﴿وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ﴾

وجوب و اهمیت شکرگزاری

اصل شکر منعم از واجبات عقلی است که عقل، مستقل به وجوب آن حکم می‌کند و ادله شرعی، مؤکِّد همین حکم عقلی‌اند. قرآن کریم در آیات فراوانی به شکل‌هایی گوناگون بر وجوب و اهمیت شکرگزاری تأکید کرده است:

امر صریح به شکر و نهی از ناسپاسی

بسیاری از آیات، در قالب فعل امر (﴿اشْكُرُوا﴾، ﴿وَكُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾ و...) صریحاً از فرمان خدا به شکرگزاری از وی خبر می‌دهند و گاه با صراحت از ناسپاسی نهی می‌کنند. مخاطب این فرمان، افزون بر پیامبران(ع): ﴿وَكُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾ و بندگان برجسته الهی، مانند لقمان(ع): ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَمَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾ عموم انسان‌ها از اقوام پیشین، مانند قوم ابراهیم(ع)، قوم سبأ: ﴿وَاشْكُرُوا لَهُ﴾، آل داود: ﴿ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُكْرًا﴾ تا امت اسلامی هستند:﴿وَاشْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ﴾ در ترکیب ادبی آیه ﴿يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَاءُ مِنْ مَحَارِيبَ وَتَمَاثِيلَ وَجِفَانٍ كَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَاسِيَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُكْرًا وَقَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ﴾ اقوالی گفته شده که مفاد آیه بنابر برخی از آنها فرمان به شکر و بنابر برخی دیگر، فرمان به عمل صالح با هدف سپاسگزاری است که در هر صورت بر لزوم و اهمیت شکر دلالت دارد. در مواردی نیز افزون بر فرمان به شکرگزاری، آن را لازم توحید در عبودیت دانسته و فرموده است اگر تنها خدا را می‌پرستید سپاسگزار او: ﴿وَاشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾ و نعمتش: ﴿وَاشْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾ باشید.

در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾ تعبیر ﴿اشْكُرُوا لِلَّهِ﴾ و نه "اشکروا لنا" برای آن است که بر توحید دلالت بیشتری داشته باشد و از همین رو آیه را با ﴿إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾ به پایان برد که بر خلاف "ان کنتم تعبدونه" بر حصر و قصردلالت دارد و از همین شرط، وجوب شکر نیز بیش از پیش استفاده می‌شود؛ زیرا بر پایه آن، شکرگزاری شرط ایمان است. بنابراین، شرط یادشده بیانگر مشروط بودن وجوب شکر نیست، بلکه به مثابه آن است که گفته شود اگر عبادت خدا از این روست که آفریدگار و اله شماست برایتان واجب است. شکرگزاری از او نیز از این رو که به شما احسان کرده و موهبت‌های فراوان بخشیده بر شما واجب است.

در آیه ﴿فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَيِّبًا وَاشْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾ نیز تعلیق امر به شکر بر توحید در عبودیت، با هدف تشویق به شکر دانسته شده تا با این کار راستی ایمانشان را آشکار کنند، یا بدین معناست که شکر از کسی پذیرفته نیست، جز اینکه تنها خدا را بندگی کند. ذکر واژه ﴿نِعْمَتَ﴾ نیز برای اشاره به سبب حکم وجوب شکر است؛ زیرا نعمت بودن چیزی موجب وجوب شکر بر آن می‌شود. در آیه‌ای در کنار امر به شکر، از کفر نیز نهی شده است: ﴿وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ﴾ کفر در این آیه به معنای ناسپاسی در برابر نعمت‌های الهی است.

در روایتی از امام صادق(ع) نیز کفر ۵ گونه دانسته شده که یکی از آنها کفران نعمت پروردگار است و در آیاتی مانند: ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ﴾، ﴿قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَمَنْ شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ﴾، ﴿وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ﴾ آمده است که کفر در آنها به معنای کفران * نعمت است. به گفته برخی، کفر در همه کاربردهایش به معنای پوشاندن است و تعدّد معانی آن به لحاظ تنوّعِ چیزی است که پوشانده می‌شود: گاهی به معنای پوشاندن و انکار اصل ذات خداست و زمانی به معنای انکار وحدت او و وقتی نیز به معنای انکار نعمت او گفته شده ﴿اشْكُرُوا لِي﴾ فرمان به استفاده از نعمت‌ها در راه اطاعت و ﴿لَا تَكْفُرُونِ﴾ نهی از به کاربردن آنها در راه معصیت است، یا اینکه مراد از ﴿اشْكُرُوا لِي﴾ امر به سپاسگزاری و مقصود از ﴿لَا تَكْفُرُونِ﴾ وجوب ثابت‌قدم ماندن بر شکرگزاری است.

ستایش شاکران و نکوهش ناسپاسان

خدای سبحان، بندگان سپاسگزار ﴿يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَاءُ مِنْ مَحَارِيبَ وَتَمَاثِيلَ وَجِفَانٍ كَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَاسِيَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُكْرًا وَقَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ﴾ مانند نوح(ع) ﴿ذُرِّيَّةَ مَنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ إِنَّهُ كَانَ عَبْدًا شَكُورًا﴾ و ابراهیم(ع) ﴿شَاكِرًا لِأَنْعُمِهِ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ را ستوده و ناسپاسان را نکوهش کرده است. ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ﴾، ﴿وَمَا ظَنُّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَشْكُرُونَ﴾، ﴿وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِي إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ مَا كَانَ لَنَا أَنْ نُشْرِكَ بِاللَّهِ مِنْ شَيْءٍ ذَلِكَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ﴾، ﴿اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ﴾، ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا وَأَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ﴾

امر به ستایش خدا

ستایش خدا در برابر نعمت‌هایش که در آیاتی به آن فرمان داده شده: ﴿قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ﴾، به گونه‌ای شکرگزاری از اوست. آیه ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ نیز با اینکه جمله‌ای خبری است بیانگر وجوب شکر خداوند در برابر نعمت‌هایش است.

امر به اظهار و یادآوری نعمت

قرآن کریم به بازگو کردن نعمت و آشکار کردن آن فرمان داده: ﴿وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ﴾ که گونه‌ای از سپاسگزاری از خداست. در آیات بسیاری نیز به یادآوری نعمت‌های گوناگون الهی فرمان داده شده است: ﴿يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ﴾؛ ﴿وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ ﴾، ﴿فَاذْكُرُوا آلَاءَ اللَّهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ و مفسران، ذکر نعمت را همان شکر نعمت و ادای حقوق آن دانسته‌اند. برخی مفسران، یادآوری نعمت را مقدمه سپاسگزاری از آن دانسته و از تقدم ذکر بر شکر در آیه ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ﴾ این معنا را استفاده کرده‌اند که بدون تذکر و به یاد آوردن نعمت‌های الهی شکر تحقق نمی‌پذیرد، چون کسی که از خدا و نعمت‌های او غافل است، نمی‌تواند سپاسگزار او باشد؛ همچنین قرآن کریم در آیات بسیار فراوانی نعمت‌های گوناگون خدا را برشمرده و آنها را به یاد انسان‌ها آورده که تشویق به شکرگزاری، از آنها برداشت می‌شود. ﴿وَاللَّهُ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَحْيَا بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَسْمَعُونَ وَإِنَّ لَكُمْ فِي الأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُّسْقِيكُم مِّمَّا فِي بُطُونِهِ مِن بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَّبَنًا خَالِصًا سَائِغًا لِلشَّارِبِينَ وَمِن ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ ثُمَّ كُلِي مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاء لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ ثُمَّ يَتَوَفَّاكُمْ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَى أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْ لاَ يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ قَدِيرٌ وَاللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ فَمَا الَّذِينَ فُضِّلُواْ بِرَادِّي رِزْقِهِمْ عَلَى مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَهُمْ فِيهِ سَوَاء أَفَبِنِعْمَةِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُم مِّنْ أَزْوَاجِكُم بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ وَيَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لاَ يَمْلِكُ لَهُمْ رِزْقًا مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ شَيْئًا وَلاَ يَسْتَطِيعُونَ فَلاَ تَضْرِبُواْ لِلَّهِ الأَمْثَالَ إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً عَبْدًا مَّمْلُوكًا لاَّ يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ وَمَن رَّزَقْنَاهُ مِنَّا رِزْقًا حَسَنًا فَهُوَ يُنفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَجَهْرًا هَلْ يَسْتَوُونَ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً رَّجُلَيْنِ أَحَدُهُمَا أَبْكَمُ لاَ يَقْدِرُ عَلَىَ شَيْءٍ وَهُوَ كَلٌّ عَلَى مَوْلاهُ أَيْنَمَا يُوَجِّههُّ لاَ يَأْتِ بِخَيْرٍ هَلْ يَسْتَوِي هُوَ وَمَن يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَهُوَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ وَلِلَّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا أَمْرُ السَّاعَةِ إِلاَّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَاللَّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ أَلَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ مُسَخَّرَاتٍ فِي جَوِّ السَّمَاء مَا يُمْسِكُهُنَّ إِلاَّ اللَّهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّن بُيُوتِكُمْ سَكَنًا وَجَعَلَ لَكُم مِّن جُلُودِ الأَنْعَامِ بُيُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا يَوْمَ ظَعْنِكُمْ وَيَوْمَ إِقَامَتِكُمْ وَمِنْ أَصْوَافِهَا وَأَوْبَارِهَا وَأَشْعَارِهَا أَثَاثًا وَمَتَاعًا إِلَى حِينٍ وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّمَّا خَلَقَ ظِلالاً وَجَعَلَ لَكُم مِّنَ الْجِبَالِ أَكْنَانًا وَجَعَلَ لَكُمْ سَرَابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَسَرَابِيلَ تَقِيكُم بَأْسَكُمْ كَذَلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ ﴾.

استفهام تقریری و توبیخی

در آیاتی پس از اشاره به نعمت‌های گوناگون، درباره کسانی که این نعمت‌ها به آنان داده شده گفته می‌شود آیا سپاسگزاری نمی‌کنند: ﴿أَفَلَا يَشْكُرُونَ﴾ این پرسش، استفهام مجازی و به معنای امر به شکر و تشویق به آن یا به معنای توبیخ و ناپسند دانستن ناسپاسی از خداست و آوردن فعل مضارع نیز با هدف مبالغه در انکار و توبیخ کفران آنهاست؛ یعنی با اینکه باید پیوسته شکرگزاری را تکرار کنند، چگونه همواره شرک می‌ورزند؟ در جایی دیگر پس از برشمردن برخی عنایات الهی به داوود(ع)، می‌فرماید آیا شما سپاسگزارید: ﴿فَهَلْ أَنْتُمْ شَاكِرُونَ﴾ گرچه ظاهراً این نعمت مربوط به داوود(ع) بوده، نعمت دادن به انبیا إنعام به همه خلق است. این استفهام نیز به معنای تقریر (اقرار گرفتن) درباره لزوم شکرگزاری مؤمنان، یا امری در قالب استفهام و مفید مبالغه و سرزنش است. گاهی نیز با تعبیر چرا شکرگزاری نمی‌کنید: ﴿فَلَوْلَا تَشْكُرُونَ﴾ به سپاسگزاری از خدا و به نیکی یاد کردن نعمت‌های او از طریق اظهار بندگی وی در رفتار و گفتار، تشویق کرده است. در آیه‌ای نیز با استفهامی انکاری از انسان‌ها پرسیده شده که آیا پاداش احسان چیزی جز احسان است: ﴿هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ﴾ که اگر احسان نخست را احسان خدا بدانیم، احسان دوم وظیفه بندگان و به معنای شکرگزاری در برابر احسان الهی است.

تعابیر کنایی

مفسران، برخی تعابیر قرآنی را با توجه به فضای آیه، کنایه از لزوم شکرگزاری دانسته‌اند؛ برای مثال، فرمان به عمل صالح در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا﴾ را امر به شکر دانسته و نهی از طغیانگری در نعمت‌های الهی در آیه ﴿كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَلَا تَطْغَوْا فِيهِ﴾ را به نهی از کفران نعمت تفسیر کرده‌اند.

مراتب و راه‌های شکرگزاری

شکرگزاری مراتبی دارد که برخی واجب و بعضی مستحب‌اند. مرتبه اعلای شکر رسیدن به مقام مخلَصین است؛ زیرا آنان کسانی هستند که در دل‌هایشان جز خدا کسی نیست و شیطان در دل‌هایشان جایی ندارد تا بتواند ایشان را گمراه کند: ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ﴾، ﴿إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾ و شاکران نیز کسانی هستند که صفت شکر به شکل مطلق در آنان استقرار یافته و هر نعمتی را تنها از سوی خدا دانسته و در کاربرد آن تنها به یاد وی هستند؛ به گونه‌ای که جز او را فراموش می‌کنند و این همان حقیقت اخلاص است که موجب می‌شود شیطان به انسان دسترسی نداشته باشد و نتواند وی را گمراه کند: ﴿قَالَ فَبِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ﴾، ﴿ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَيْمَانِهِمْ وَعَنْ شَمَائِلِهِمْ وَلَا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ﴾. برخی، از این آیه برداشت کرده‌اند صراط مستقیمی که شیطان گفته آن را می‌بندم، همان راه شکر است و اگر مقامی برتر از شکر بود، ابلیس آن را به جای شکر یاد می‌کرد، پس شکر، عظیم‌ترین مقام و صراط مستقیمی است که ابلیس در آن راهزنی می‌کند، از این‌رو بر پایه روایاتی، عبادات پیامبر اکرم(ص) و دیگر آزادگان و اولیای الهی برای شکرگزاری است که شکر در این احادیث ناظر به درجه بالای آن است.

همچنین مفسران، شکر را دارای سه مرحله دانسته‌اند:

1. اندیشیدن در اینکه بخشنده نعمت کیست و در نتیجه شناخت خدای منعم؛
2. سپاسگزاری با زبان و ستایش خدا؛
3. شکر عملی که برتر از آن دو مرتبه است و مراد از آن این است که درست بیندیشیم هر نعمتی برای چه هدفی به ما داده شده و آن را در جای خود صرف کنیم.

قرآن کریم راه‌های گوناگون شکرگزاری از خدای سبحان را بیان کرده است؛ از جمله با یادکرد مثال‌های بسیار، راه‌های ایمان و شکر را به بندگان خویش شناسانده است، گرچه بیشتر مردم از آن روی می‌گردانند: ﴿وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُورًا﴾. برخی راه‌های شکرگزاری از خدا عبارت‌اند از:

اطاعت و عبادت خدا

مردم با اطاعتشان از خدا، می‌توانند او را شکر کنند. از آیات ﴿وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ﴾، ﴿وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِيَقُولُوا أَهَؤُلَاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنَا أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ﴾ استفاده می‌شود مؤمنان تهیدستی که پیوسته خدا را می‌خوانند و عبادتش می‌کنند، از شاکران‌اند. پس ایمان، خداخوانی و خداخواهی روش شکرگزاری است و چون جمله ﴿يَدْعُونَ رَبَّهُمْ﴾ به عبادت پروردگار با اقامه نماز واجب در صبح و شام تفسیر شده است، پس نماز و عبادت نمونه‌ای از شکر است؛ همچنین در آیه ﴿كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ شکر، به فراگیری احکام الهی و عمل به آنها تفسیر شده است، چنان‌که به گفته‌ای مقصود از ﴿اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُكْرًا﴾ نیز اطاعت عملی از خداست. گفته شده امر به نماز و قربانی در آیات ﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ﴾، ﴿فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ﴾ برای شکرگزاری در برابر نعمت عظیم کوثر است. همان‌گونه که اطاعت از خدا و عمل به احکام او از مصادیق شکر است، افترا بستن به خدا و تغییر احکام الهی مانند حرام دانستن حلال و حلال شمردن حرام ﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ لَكُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَرَامًا وَحَلَالًا قُلْ آللَّهُ أَذِنَ لَكُمْ أَمْ عَلَى اللَّهِ تَفْتَرُونَ﴾، ﴿وَمَا ظَنُّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَشْكُرُونَ﴾، ﴿وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ يَكْفُرُونَ﴾. و گناهانی همچون اسراف ﴿إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا﴾. نیز از مصادیق کفران نعمت هستند.

پایداری در دین

کسانی که بر دینشان استوارند و حوادث گوناگون نمی‌تواند آنان را از دینشان باز گرداند، از شاکران‌اند: ﴿وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ﴾ چنین کسی از آن جهت شاکر دانسته شده که با استقامت در دین، نعمت‌های خدا (قوای ادراکی، علم، شعور و اعضای بدن) را در راهی صرف می‌کند که برای آن آفریده شده است و حق منعِم و عظمت او را حفظ می‌کند.

تقوا

به عقیده برخی مفسّران، مفاد آیه ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ این است که تقوا را رعایت کنید تا بدین روش به شکر و سپاسگزاری از او پرداخته باشید. برخی عارفان نیز شکر را همان تقوا دانسته‌اند.

توحید

بنابر قولی، توحید و پرهیز از شرک، از زبان یوسف(ع)شکر خوانده شده است که بیشتر مردم از آن، روی گردانده به شرک می‌گرایند: «و اتَّبَعتُ مِلَّةَ ءاباءی اِبرهیمَ و اِسحـقَ و یَعقوبَ ما کانَ لَنا اَن نُشرِکَ بِاللّه مِن شی‌ءٍ ذلک مِن فَضلِ اللّه عَلَینا و عَلَی النّاسِ و لـکِنَّ اَکثَرَ النّاسِ لا یَشکُرون». (یوسف / ۱۲، ۳۸)

عبرت

در آیه ۲۴۳ سوره بقره / ۲ پس از اشاره به هزاران تن که از بیم مرگ از خانه‌های خود بیرون رفتند و خدا همه آنان را میراند و سپس زنده کرد، از فضل خدا بر انسان‌ها و ناسپاسی بیشتر آنان یاد شده است: «اَلَم تَرَ اِلَی الَّذینَ خَرَجوا مِن دِیـرِهِم و هُم اُلوفٌ حَذَرَ المَوتِ فَقالَ لَهُمُ اللّهُ موتوا ثُمَّ اَحیـهُم اِنَّ اللّهَ لَذو فَضلٍ عَلَی النّاسِ و لـکِنَّ اَکثَرَ النّاسِ لا یَشکُرون» که بنابر احتمالی، مقصود از شکر عبرت گرفتن و بصیرت‌طلبی است.

زمینه‌ها و موجبات شکرگزاری

شکرگزاری از خدا همیشه در برابر نعمت‌های اوست. (مائده / ۵، ۶؛ نحل / ۱۶، ۱۱۴؛ نمل / ۲۷، ۱۹؛ احقاف / ۴۶، ۱۵) بنابراین در آیاتی که در آنها از نعمت یادی نشده، مانند «و اشکُروا لی و لا تَکفُرون» (بقره / ۲، ۱۵۲) واژه «نعمتی» مقدّر است.(۱) البته هرچند انسان برای نعمت، خدا را شکر می‌کند، مشکورٌله باید خدا باشد، نه نعمت او.(۲) گرچه برشماری نعمت‌های خدا ممکن نیست: «و اِن تَعُدّوا نِعمَتَ اللّه لا تُحصوها» (ابراهیم / ۱۴، ۳۴؛ نحل / ۱۶، ۱۸) و از همین رو شکر همه نعمت‌های او نیز ناشدنی است،(۳) انسان باید در حدّ توان سپاسگزار نعمت‌های الهی باشد، چنان‌که خداوند، ابراهیم(ع) را این‌گونه ستوده است: «شاکِرًا لاَِنعُمِهِ» (نحل / ۱۶، ۱۲۱) و به کار رفتن واژه «أنعُم» به صیغه جمع قلّت، بیانگر آن دانسته شده که وی شکر نعمت‌های خُرد و اندک را نیز نادیده نمی‌گرفت؛ چه رسد به نعمت‌های بزرگ و فراوان؛(۴) همچنین نوح(ع) را بنده‌ای شکور معرفی کرده: «ذُرِّیةَ مَنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ إِنَّهُ کانَ عَبْداً شَکُورا» (اسراء / ۱۷، ۳) که سبب آن بر اساس برخی روایات و گزارش‌ها این بود که وی در صبح و شام اقرار می‌کرد همه نعمت‌ها از خدایند و او را برای آنها می‌ستود،(۵) یا آنکه هر گاه لباسی می‌پوشید، غذایی می‌خورد یا آبی می‌نوشید، خدا را ستایش و شکر می‌کرد و در آغاز غذا خوردن یا آب نوشیدن «بسم اللّه» و در پایان آن «الحمد للّه» می‌گفت.(۶) البته برخی این وصف را اشاره به موسی(ع)دانسته‌اند.(۷) از برخی آیات برداشت می‌شود که انسان افزون بر نعمت‌هایی که خدا به وی داده، شایسته است برای نعمت‌هایی که خدا به پدر و مادر او داده نیز وی را سپاس گوید، چنان‌که سلیمان(ع) توفیق چنین شکرگزاری‌ای را از خدا‌طلبید: «... قالَ رَبِّاَوزِعنی اَن اَشکُرَ نِعمَتَکَ الَّتی اَنعَمتَ عَلَیَّ و عَلی ولِدَیَّ.».. (نمل / ۲۷، ۱۹)(۸) و دیگر مؤمنان نیز پس از رسیدن به سنّ چهل سالگی که زمان کامل شدن عقل آدمی است،(۹) همین توفیق را از خدا می‌خواهند: «... حَتّی اِذا بَلَغَ اَشُدَّهُ و بَلَغَ اَربَعینَ سَنَةً قالَ رَبِّ اَوزِعنی اَن اَشکُرَ نِعمَتَکَ الَّتی اَنعَمتَ عَلَیَّ و عَلی ولِدَیَّ.»... (احقاف / ۴۶، ۱۵)(۱۰) بر اساس برخی روایات شیعی، این آیه درباره امام حسین(ع) نازل شده است.(۱۱) قرآن کریم از نعمت‌های فراوانی یاد کرده که شکرگزاری در برابر آنها وظیفه انسان‌هاست. این نعمت‌ها را می‌توان در ۴ محور جمع‌بندی کرد: ۱. ۲. ۳. ۴. ۵. ۶. ۷. ۸. ۹. ۱۰. ۱۱.

دین و بعثت انبیا

خداوند پس از آنکه به موسی(ع) اعلام کرد تو را با رسالت‌هایم و سخن گفتنم با تو، بر مردم برتری دادم، به او فرمان داد تورات را بگیرد و از سپاسگزاران باشد: «قالَ یـموسی اِنّی اصطَفَیتُکَ عَلَی النّاسِ بِرِسـلـتی و بِکَلـمی فَخُذ ما ءاتَیتُکَ و کُن مِنَ الشّـکِرین». (اعراف / ۷، ۱۴۴)(۱) مردم نیز باید در برابر نعمت فرستادن پیامبران برای تلاوت آیات الهی و تزکیه و تعلیم آنان، خدا را شکر کنند: «کَما اَرسَلنا فیکُم رَسولاً مِنکُم یَتلوا عَلَیکُم ءایـتِنا و یُزَکّیکُم و یُعَلِّمُکُمُ الکِتـبَ و الحِکمَةَ ویُعَلِّمُکُم ما لَم تَـکونوا تَعلَمون *... و اشکُروا لی و لاتَکفُرون». (بقره / ۲، ۱۵۱ - ۱۵۲)(۲) در آیاتی، پس از بیان حکم شکستن سوگندهای واقعی، تبیین احکام شرعی از سوی خدا نعمتی در خور شکر دانسته شده: «... کَذلک یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُم ءایـتِهِ لَعَلَّکُم تَشکُرون» (مائده / ۵، ۸۹)(۳) و گاه بیان شده که خدا احکام شرعی را آسان و دست‌یافتنی قرار داده تا مؤمنان سپاسگزار او باشند: «شَهرُ رَمَضانَ الَّذِی اُنزِلَ فیهِ القُرءانُ هُدًی لِلنّاسِ... فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهرَ فَلیَصُمهُ و مَن کانَ مَریضًا اَو عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّن اَیّامٍ اُخَرَ یُریدُ اللّهُ بِکُمُ الیُسرَ و لا یُریدُ بِکُمُ العُسرَ... و لَعَلَّکُم تَشکُرون». (بقره / ۲، ۱۸۵)(۴) بنابر اقوالی، شکرگزاری در این آیه غایت برای نعمت هدایت (۵) یا نعمت واجب کردن روزه - که وسیله‌ای برای نیل به درجات والاست (۶) - یا رخصت افطار برای مسافر و بیمار است.(۷) آیه «ما یُریدُ اللّهُ لِیَجعَلَ عَلَیکُم مِن حَرَجٍ و لـکِن یُریدُ لِیُطَهِّرَکُم و لِیُتِمَّ نِعمَتَهُ عَلَیکُم لَعَلَّکُم تَشکُرون» (مائده / ۵، ۶) نیز به مؤمنان می‌آموزد خدا را بر نعمت طهارت و آسانی احکام شکر کنند،(۸) زیرا پاک شدن انسان از حدث و گناه با وضو و غسل و تیمم، نعمتی شایسته شکرگزاری است.(۹) ۱. ۲. ۳. ۴. ۵. ۶. ۷. ۸. ۹.

نعمت‌های معنوی و اخروی

از نعمت‌های بزرگ معنوی که شایسته است انسان سپاسگزار آن باشد، علم است. نفس انسان در آغاز آفرینش از همه معلوماتی که از راه حسّ، خیال و عقل به دست می‌آیند تهی است و خداوند برای او گوش و چشم - که عمده‌ترین مبادی علم تصوری هستند - و دل که مبدأ فکر است قرار داد تا خدا را سپاس گوید: «واللّهُ اَخرَجَکُم مِن بُطُونِ اُمَّهـتِکُم لاتَعلَمونَ شیئاً و جَعَلَ لَکُمُ السَّمعَ و الاَبصـرَ و الاَفـئدَةَ لَعَلَّکُم تَشکُرون». (نحل / ۱۶، ۷۸؛ نیز مؤمنون / ۲۳، ۷۸؛ سجده / ۳۲، ۹؛ ملک / ۶۷، ۲۳)(۱) به گفته برخی، شکر گوش آن است که تنها برای خدا بشنود و شکر چشم آن است که تنها برای خدا و از روی عبرت بنگرد و شکر قلب، پالایش آن از اخلاق ناپسند و قطع علاقه آن از هر دو جهان برای مشاهده حق است.(۲) همچنین خداوند به لقمان(ع) حکمت عطا فرمود که به عقل، علم، عمل به آن، شناخت حقایق یا نبوّت تفسیر شده و به وی فرمان داد که برای این نعمت، خدا را شکر کند: «و لَقَد ءاتَینا لُقمـنَ الحِکمَةَ اَنِ اشکُر للّهِ.»... (لقمان / ۳۱، ۱۲)(۳) البته بنابر قولی، شکر در این آیه تفسیرحکمت و از بارزترین مظاهر آن است؛ زیرا شکر، صَرفِ نعمتِ خدا در جایی است که مُنعِم بدان امر می‌کند و این کار مستلزم شناخت خدای سبحان و شناخت حلال و حرام الهی و این بخشی از حکمت است.(۴) فضل الهی بر گنهکاران که در عذاب آنان شتاب نمی‌کند، بلکه به آنان مهلت می‌دهد تا توبه کنند، از دیگر نعمت‌های شایسته شکرگزاری است: «قُل عَسی اَن یَکونَ رَدِفَ لَکُم بَعضُ الَّذی تَستَعجِلون * و اِنَّ رَبَّکَ لَذو فَضلٍ عَلَی النّاسِ و لـکِنَّ اَکثَرَهُم لا یَشکُرون» (نمل / ۲۷، ۷۲ - ۷۳)،(۵) چنان‌که در آیه‌ای، درگذشتن خداوند از بنی‌اسرائیل پس از گناه گوساله‌پرستی، موهبتی در خور سپاس دانسته شده است: «ثُمَّ عَفَونا عَنکُم مِن بَعدِ ذلِکَ لَعَلَّکُم تَشکُرون» (بقره / ۲، ۵۲)(۶) و بر پایه آیه‌ای دیگر، به قوم سبأ فرمان داده شد که به جهت داشتن سرزمینی پاک و پروردگاری آمرزنده، خدا را شکر کنند: «... و اشکُروا لَهُ بَلدَةٌ طَیِّبَةٌ و رَبٌّ غَفور». (سبأ / ۳۴، ۱۵)(۷) از دیگر نعمت‌های معنوی، وجود کسانی است که انسان را در راه انجام رسالت‌های الهی یاری رسانند، چنان‌که امام صادق(ع)در تفسیر آیه «بَلِاللّهَ فَاعبُد و کُن مِنَ الشّـکِرین» (زمر / ۳۹، ۶۶) فرمود: یعنی ای پیامبر! خدا را با اطاعت او بپرست و بدان جهت که تو را با برادرت علی(ع) کمک کرد، از سپاسگزاران باش.(۸) در آخرت نیز بهشتیان خدا را بر موهبت گذر از صراط و ورود به بهشت (۹) و توفیق پذیرش ولایت اهل بیت(ع) (۱۰) سپاس می‌گویند و ستایش می‌کنند: «و قالوا الحَمدُ للّهِ الَّذی هَدنا لِهـذا و ما کُنّا لِنَهتَدِی لَولا اَن هَدنَا اللّهُ» (اعراف / ۷، ۴۳؛ نیز زمر / ۳۹، ۷۳ - ۷۴)، چنان‌که در بهشت پس از هر کلام و درخواستی خدا را می‌ستایند: «و ءاخِرُ دَعوهُم اَنِ الحَمدُ للّهِ رَبِّ العـلَمین» (یونس / ۱۰، ۱۰)(۱۱) و او را برای آرامشی که به آنان داده و انواع غم‌ها را از آنان زدوده است می‌ستایند: «الحَمدُ للّهِ الَّذی اَذهَبَ عَنَّا الحَزَنَ اِنَّ رَبَّنا لَغَفورٌ شَکور». (فاطر / ۳۵، ۳۴)(۱۲) ۱. ۲. ۳. ۴. ۵. ۶. ۷. ۸. ۹. ۱۰. ۱۱. ۱۲.

نعمت‌های مادی و دنیوی

قرآن کریم از نعمت‌های مادی و دنیوی فراوانی یاد کرده که شایسته است انسان برای آنها خدا را شکر کند. مهم‌ترین این نعمت‌ها عبارت‌اند از:

همسر و فرزند

قرار دادن همسران و فرزندانی برای انسان‌ها، از بزرگ‌ترین و آشکارترین نعمت‌های خداست؛ زیرا حفظ و بقای اجتماع بشری بر این اساسِ تکوینی مبتنی است و قرآن، ناسپاسی در برابر این نعمت‌ها را نکوهیده است: «و اللّهُ جَعَلَ لَکُم مِن اَنفُسِکُم اَزوجًا و جَعَلَ لَکُم مِن اَزوجِکُم بَنینَ و حَفَدَةً... و بِنِعمَتِ اللّه هُم یَکفُرون» (نحل / ۱۶، ۷۲)، چنان‌که مرد و زنی را که هنگام بارداری زن، با خدا شرط می‌کنند که اگر به آنان فرزند شایسته‌ای عطا کند، از شکرگزاران خواهند بود، ولی پس از تولد فرزندی سالم، شریکانی برای خدا قرار می‌دهند سرزنش کرده است: «... فَلَمّا اَثقَلَت دَعَوَا اللّهَ رَبَّهُما لَئِن ءاتَیتَنا صـلِحًا لَنَـکونَنَّ مِنَ الشّـکِرین * فَلَمّا ءاتـهُما صـلِحًا جَعَلا لَهُ شُرَکاءَ فیما ءاتـهُما فَتَعـلَی اللّهُ عَمّا یُشرِکون». (اعراف / ۷، ۱۸۹ - ۱۹۰) البته اگر مقصود از مرد و زن یادشده، آدم و حوا(ع) باشد، شریک قرار دادن آنان برای خدا به معنای توجه به اسباب تکوینی خواهد بود؛ به گونه‌ای که با کمال اخلاص و توجه کامل به خدا منافات داشته باشد. ابراهیم(ع) نیز خدا را بر نعمت اعطای فرزندانش اسماعیل و اسحاق(ع) ستود: «اَلحَمدُ للّهِ الَّذی وَهَبَ لی عَلَی الکِبَرِ اِسمـعیلَ و اِسحـقَ اِنَّ رَبّی لَسَمیعُ الدُّعاء». (ابراهیم / ۱۴، ۳۹)

چارپایان

تسلط انسان بر چارپایان و انتفاع او از آنها در مرکب، خوراک، پوشاک و دیگر منافع، نعمت‌هایی هستند که قرآن کریم مؤمنان را به شکرگزاری از آنها مکلف می‌داند: «اَو لَم یَرَوا اَنّا خَلَقنا لَهُم مِمّا عَمِلَت اَیدینا اَنعـمًا فَهُم لَها مـلِکون * و ذَلَّلنـها لَهُم فَمِنها رَکوبُهُم و مِنها یَأکُلون * و لَهُم فیها مَنـفِعُ و مَشارِبُ اَفَلا یَشکُرون». (یس / ۳۶، ۷۱ - ۷۳؛ نیز زخرف / ۴۳، ۱۲ - ۱۳) تسخیر شتر برای سواری و بهره‌گیری از شیر یا گوشت آن و همچنین برای قربانی در حج نیز از نعمت‌های شایان سپاسگزاری است: «و البُدنَ جَعَلنـها لَکُم... کَذلک سَخَّرنـها لَکُم لَعَلَّکُم تَشکُرون». (حجّ / ۲۲، ۳۶)

خوراک پاکیزه

قرآن به مؤمنان فرمان داده تا از روزی‌هایی که خدا به آنان داده بخورند و او را شکر کنند: «فَکُلوا مِمّا رَزَقَکُمُ اللّهُ حَلـلاً طَیِّبًا و اشکُروا نِعمَتَ الله اِن کُنتُم اِیّاهُ تَعبُدون» (نحل / ۱۶، ۱۱۴؛ نیز انفال / ۸، ۲۶؛ نحل / ۱۶، ۷۲؛ عنکبوت / ۲۹، ۱۷) و نیز زنده کردن زمین مرده و رویاندن دانه‌های غذایی و قرار دادن باغ‌هایی از خرما و انگور و جاری ساختن چشمه‌ها و... را که از اسباب دستیابی انسان به روزی هستند، نعمت‌هایی شایسته سپاسگزاری دانسته است: «و ءایَةٌ لَهُمُ الاَرضُ المَیتَةُ اَحیَینـها و اَخرَجنا مِنها حَبًّا فَمِنهُ یَأکُلون * و جَعَلنا فیها جَنّـتٍ مِن نَخیلٍ و اَعنـبٍ و فَجَّرنا فیها مِنَ العُیون * لِیَأکُلوا مِن ثَمَرِهِ و ما عَمِلَتهُ اَیدیهِم اَفَلا یَشکُرون». (یس / ۳۶، ۳۳ - ۳۵؛ سبأ / ۳۴، ۱۵)

باد

از نعمت‌های الهی شایسته شکرگزاری باد است که فواید بسیاری دارد؛ مانند حرکت دادن ابرها که زمینه‌ساز بارش باران در سرزمین‌های گوناگون است و حرکت دادن کشتی‌ها که خود دارای فوایدی است: «و مِن ءایـتِهِ اَن یُرسِلَ الرِّیاحَ مُبَشِّرتٍ و لِیُذیقَکُم مِن رَحمَتِهِ و لِتَجرِیَ الفُلکُ بِاَمرِهِ و لِتَبتَغوا مِن فَضلِهِ و لَعَلَّکُم تَشکُرون». (روم / ۳۰، ۴۶)

باران

قرآن، با این پرسش از انسان‌ها که آیا آب آشامیدنی را خودتان از ابرها فرستادید یا ما و بیان این مطلب که اگر خدا می‌خواست آن را آبی تلخ و غیر قابل شرب قرار می‌داد؛ آنان را به سبب ناسپاسی در برابر این نعمت ارزشمند نکوهش و به شکرگزاری تشویق کرده است: «اَفَرَءَیتُمُ الماءَ الَّذی تَشرَبون * ءَاَنتُم اَنزَلتُموهُ مِنَ المُزنِ اَم نَحنُ المُنزِلون * لَو نَشاءُ جَعَلنـهُ اُجاجًا فَلَولا تَشکُرون» (واقعه / ۵۶، ۶۸ - ۷۰) و به پیامبر اکرم(ص) فرمان داده به جهت این نعمت که موجب زنده شدن زمین پس از مرگ می‌شود خدا را ستایش کند. (عنکبوت / ۲۹، ۶۳) در آیاتی نیز از باران با وصف «رحمت خدا» یاد شده که شایسته شکرگزاری است: «و مِن ءایـتِهِ اَن یُرسِلَ الرِّیاحَ مُبَشِّرتٍ و لِیُذیقَکُم مِن رَحمَتِهِ... و لَعَلَّکُم تَشکُرون». «روم / ۳۰، ۴۶؛ نیز فرقان/ ۲۵، ۴۸ - ۵۰)

زمین

خداوند انسان‌ها را در زمین جای و بر آن سیطره داد و اسباب زندگی را برای ایشان در زمین فراهم ساخت که این نعمتی شایسته سپاسگزاری است: «و لَقَد مَکَّنّـکُم فِی الاَرضِ و جَعَلنا لَکُم فیها مَعـیِشَ قَلیلاً ما تَشکُرون». (اعراف / ۷، ۱۰؛ نیز ابراهیم / ۱۴، ۳۲، ۳۴)

دریا و منافع آن

تسخیر دریا برای انسان از سوی خداوند با هدف دستیابی به گوشت تازه، استخراج زیورآلات، حرکت کشتی‌ها و تجارت از طریق مسافرت‌های دریایی از دیگر نعمت‌های خداست که انسان باید شکرگزار آنها باشد: «و هُوَ الَّذی سَخَّرَ البَحرَ لِتَأکُلوا مِنهُ لَحمًا طَرِیًّا و تَستَخرِجوا مِنهُ حِلیَةً تَلبَسونَها و تَرَی الفُلکَ مَواخِرَ فیهِ و لِتَبتَغوا مِن فَضلِهِ و لَعَلَّکُم تَشکُرون». (نحل / ۱۶، ۱۴؛ نیز جاثیه / ۴۵، ۱۲؛ فاطر / ۳۵، ۱۲) به گفته برخی، نعمت بودن دریا بیش از دیگر نعمت‌های مادی نشان دهنده قدرت خداست؛ زیرا دریا را که محل هلاک انسان است، مایه بهره‌برداری و تحصیل معاش وی قرار داده است.

شب و روز

انسان باید خدا را بر نعمت‌های پدیدآمده از گردش شب و روز، مانند نعمت استراحت و آرامش در شب و طلب روزی در روز شکر کند: «و مِن رَحمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ الَّیلَ و النَّهارَ لِتَسکُنوا فیهِ و لِتَبتَغوا مِن فَضلِهِ و لَعَلَّکُم تَشکُرون». (قصص / ۲۸، ۷۳؛ نیز غافر / ۴۰، ۶۱) البته شب و روز همان‌گونه که خود از نعمت‌های شایسته شکرگزاری‌اند، ظرف برای شکرگزاری انسان‌ها نیز هستند؛ زیرا خداوندشب و روز را جانشین یکدیگر قرار داده تا هر کس در یکی از آن دو از سپاسگزاری برای خدا و عبادت و اعمال صالح محروم شد در دیگری جبران کند: «و هُوَ الَّذی جَعَلَ الَّیلَ و النَّهارَ خِلفَةً لِمَن اَرادَ اَن یَذَّکَّرَ اَو اَرادَ شُکورا». (فرقان/ ۲۵، ۶۲)

امنیت و آرامش

قرآن کریم کسانی را که در برابر نعمت امنیت و آرامش به جای شکرگزاری، کفران ورزیدند نکوهش کرده است: «و ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَریَةً کانَت ءامِنَةً مُطمَئِنَّةً یَأتیها رِزقُها رَغَدًا مِن کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَت بِاَنعُمِ الله.».. (نحل / ۱۶، ۱۱۲)؛ «اَوَ لَم یَرَوا اَنّا جَعَلناحَرَمًا ءامِنًا و یُتَخَطَّفُ النّاسُ مِن حَولِهِم اَفَبِالبـطِلِ یُؤمِنونَ و بِنِعمَةِ اللّه یَکفُرون» (عنکبوت / ۲۹، ۶۷؛ نیز سبأ / ۳۴، ۱۸ - ۱۹) و به مسلمانان صدر اسلام فرمان داده، روزی را یاد کنند که در مکّه گروهی اندک و ناتوان بودند و بیم آن داشتند که دیگران آنان را بربایند و آن حالت دشوار و بحرانی را با دوران کنونی خود مقایسه کنند که خداوند آنان را در مدینه جای داد و ایشان را یاری رساند و روزی داد، تا خدا را بر این نعمت عظیم شکرگزار باشند: «و اذکُروا اِذ اَنتُم قَلیلٌ مُستَضعَفونَ فِی الاَرضِ تَخافونَ اَن یَتَخَطَّفَکُمُ النّاسُ فَـآوکُم و اَیَّدَکُم بِنَصرِهِ و رَزَقَکُم مِنَ الطَّیِّبـتِ لَعَلَّکُم تَشکُرون». (انفال / ۸، ۲۶) در آیه‌ای نیز با اشاره به آموزش صنعت زره‌بافی به داوود(ع) که موجب امنیت و صیانت انسان‌ها در جنگ‌هاست، آنان را به سپاسگزاری از خدا در برابر این نعمت تشویق کرده است: «و عَلَّمنـهُ صَنعَةَ لَبوسٍ لَکُم لِتُحصِنَـکُم مِن بَأسِکُم فَهَل اَنتُم شـکِرون». (انبیاء / ۲۱، ۸۰)

نجات و رهایی

انسان باید برای نجات از بحران‌ها و خطرها سپاسگزار خدا باشد: «قُل مَن یُنَجّیکُم مِن ظُلُمـتِ البَرِّ و البَحرِ تَدعونَهُ تَضَرُّعًا و خُفیَةً لَئِن اَنجـنا مِن هـذِهِ لَنَکونَنَّ مِنَ الشّـکِرین» (انعام / ۶، ۶۳؛نیز یونس / ۱۰، ۲۲ - ۲۳؛ اسراء / ۱۷، ۶۷)، چنان‌که رهایی از دست ستمگران نیز نعمتی شایسته شکرگزاری است. (ابراهیم / ۱۴، ۶؛ مؤمنون / ۲۳، ۲۸)

نعمت‌های خارق‌العاده

قرآن کریم در آیاتی به برخی از نعمت‌های خارق‌العاده الهی اشاره کرده و از لزوم شکرگزاری برای آنها سخن به میان آورده است؛ مانند فرستادن فرشتگان برای یاری مؤمنان در جنگ بدر: «و لَقَد نَصَرَکُمُ اللّهُ بِبَدرٍ و اَنتُم اَذِلَّةٌ فَاتَّقوا اللّهَ لَعَلَّکُم تَشکُرون» (آل‌عمران / ۳، ۱۲۳ - ۱۲۴؛ نیز انفال / ۸، ۲۶)، فرستادن باد و فرشتگان برای یاری مؤمنان در جنگ احزاب: «یـاَیُّها الَّذینَ ءامَنوا اذکُروا نِعمَةَ اللّه عَلَیکُم اِذ جاءَتکُم جُنودٌ فَاَرسَلنا عَلَیهِم ریحًا و جُنودًا لَم تَرَوها» (احزاب / ۳۳، ۹) و زنده شدن معجزه‌آسای برخی مردگان در دنیا: «ثُمَّ بَعَثنـکُم مِن بَعدِ مَوتِکُم لَعَلَّکُم تَشکُرون». (بقره / ۲، ۵۶؛ نیز بقره / ۲، ۲۴۳) همچنین سلیمان(ع) که با تفضل و عنایت الهی زبان حیوانات را می‌فهمید (نمل / ۲۷، ۱۶) پس از شنیدن سخنانی از یک مورچه، از خدا خواست شکرگزاری در برابر نعمتش را به او الهام کند: «... وَ قالَ رَبِّ اَوزِعنی اَن اَشکُرَ نِعمَتَکَ الَّتی اَنعَمتَ عَلَیَّ.».. (نمل / ۲۷، ۱۹) که مراد از این نعمت، فهمیدن زبان حیوانات یا مطلق نعمت‌هایی است که خدا به وی تفضل کرده است. آن حضرت پس از مشاهده تخت ملکه سبأ - که با کرامت یکی از یارانش در چشم بر هم زدنی نزد وی حاضر شده بود - نیز آن را فضلی از سوی خدا دانست تا او را بیازماید که آیا شکرگزار خواهد بود یا ناسپاس: «هـذا مِن فَضلِ رَبّی لِیَبلُوَنی ءَاَشکُرُ اَم اَکفُرُ». (نمل / ۲۷، ۴۰)

کمیت شاکران

خداوند انسان را به راه حق راهنمایی کرده است و انسان با اختیار خویش، یا شکرگزاری از خدا و اعتراف به نعمت‌هایش را برمی‌گزیند یا کفران نعمت و انکار احسان او را: «اِنّا هَدَینـهُ السَّبیلَ اِمّا شاکِرًا و اِمّا کَفورا». (انسان / ۷۶، ۳) از اسم فاعل بودن «شاکر» و صیغه مبالغه بودن «کَفور» برمی‌آید که شمار شاکران اندک و تعداد ناسپاسان بسیار است. به این مطلب در آیاتی تصریح شده است، چنان‌که در آیه‌ای، خداوند شمار اندکی از بندگان خود را شکور خوانده است: «... و قَلیلٌ مِن عِبادیَ الشَّکور». (سبأ / ۳۴، ۱۳) «شکور» کسی است که پیوسته در حال شکرگزاری است و این جمله یا در صدد بیان والا بودن مقام اهل شکر است؛ زیرا گروه اندکی به این منزلت رفیع باریافته‌اند، یا بیانگر تعلیل است؛ یعنی چون انسان‌های شکور بسیار اندک‌اند، بکوشید با شکرگزاری خود شمار آنان را افزایش دهید. در آیات متعددی نیز با صراحت بیان شده که بیشتر مردم ناسپاس‌اند: «... و لـکِنَّ اَکثَرَ النّاسِ لا یَشکُرون». (بقره / ۲، ۲۴۳؛ یونس / ۱۰، ۶۰؛ یوسف / ۱۲، ۳۸؛ غافر / ۴۰، ۶۱ و...) در توضیح شاکر نبودن بیشتر مردم گفته شده کافران هرگز شکر نمی‌کنند و مؤمنان نیز به درجه نهایی شکر نمی‌رسند؛ همچنین نکوهش اکثریت غیر شاکر، به منزله ستودن گروه اندک شکرگزار دانسته شده است. در آیاتی به اسباب ناسپاس بودن بیشتر انسان‌ها اشاره شده است:

راهزنی ابلیس

ابلیس که خود در برابر پروردگارش بسیار ناسپاس است: «... و کانَ الشَّیطـنُ لِرَبِّهِ کَفورا» (اسراء / ۱۷، ۲۷) و هر نعمتی را که خدا به وی داده در راه گناه و فساد و گمراه کردن دیگران به کار می‌برد، پس از اخراج از منزلتش به سبب سرپیچی از سجده برای آدم(ع)و پس از مهلت گرفتن از خدا (اعراف / ۷، ۱۱ - ۱۵) اعلام کرد که بر صراط مستقیم خواهد نشست و سپس از همه جوانب به سوی انسان‌ها آمده، بیشتر آنان را از مسیر شکرگزاری منحرف خواهد کرد: «قالَ فَبِما اَغوَیتَنی لاَقعُدَنَّ لَهُم صِرطَکَ المُستَقیم * ثُمَّ لاََتِیَنَّهُم مِن بَینِ اَیدیهِم و مِن خَلفِهِم و عَن اَیمـنِهِم و عَن شَمائِلِهِم و لا تَجِدُ اَکثَرَهُم شـکِرین» (اعراف / ۷، ۱۶ - ۱۷)، پس شاکر نبودن بیشتر مردم نتیجه راهزنی شیطان از آنان در صراط مستقیم است.

طبیعت انسان

از برخی آیات برداشت شده که طبیعت مردم ناسپاسی است: «اِنَّ الاِنسـنَ لَظَلومٌ کَفّار» (ابراهیم / ۱۴، ۳۴) این مطلب از تکرار واژه ناس در آیه: «... اِنَّ اللّهَ لَذو فَضلٍ عَلَی‌النّاسِ و لـکِنَّ اَکثَرَ النّاسِ لایَشکُرون» (غافر / ۴۰، ۶۱) نیز استفاده می‌شود. ناسپاس بودن انسان، به ویژه هنگامی است که خدا نعمتی را که به وی داده از او بازستاند: «و لَئِن اَذَقنَا الاِنسـنَ مِنّا رَحمَةً ثُمَّ نَزَعنـها مِنهُ اِنَّهُ لَیَـئوسٌ کَفور». (هود / ۱۱، ۹)

غفلت از یاد خدا

انسان در شداید و بلایا و حالت اندوه و عجز و نیاز مانند ترس از تاریکی در دریا و خشکی و قرار گرفتن در معرض تندبادها و امواج دریا، مخلصانه به ساحت قدس ربوبی توجه می‌کند و می‌گوید اگر نجات یابم و کامروا شوم، قطعاً از شکرگزاران خواهم بود؛ اما پس از نجات و استجابت دعا، به وعده خود عمل نکرده، به شرک و بت‌پرستی باز می‌گردد که در حکم ترک شکر است: «قُل مَن یُنَجّیکُم مِن ظُلُمـتِ البَرِّ و البَحرِ تَدعونَهُ تَضَرُّعًا و خُفیَةً لَئِن اَنجـنا مِن هـذِهِ لَنَکونَنَّ مِنَ الشّـکِرین * قُلِ اللّهُ یُنَجّیکُم مِنها و مِن کُلِّ کَربٍ ثُمَّ اَنتُم تُشرِکون». (انعام / ۶، ۶۳ - ۶۴؛ نیز یونس / ۱۰، ۲۲ - ۲۳) به گفته برخی، بیشتر مردم به یکی از ادله ذیل شکرگزار نیستند: انکار وجود مبدأ منعِم، ناآگاهی از انتساب نعمت‌ها به او، عدم توجّه به خود نعمت، غفلت از منعِم و نعمت‌هایش. برخی نیز راز شاکر نبودن بیشتر مردم را آن دانسته‌اند که شکر از خصوصیات و امتیازات انسان کامل است و منظور از آن نه شکر زبانی، بلکه ملکه امتنان و سپاسگزاری است که پس از کسب چندین ملکه پسندیده اخلاقی در نفس حاصل می‌شود؛ مانند شناختن نعمت و معرفت منعِم به عظمت که نتیجه آن بزرگ شمردن نعمت‌های اوست و صرف کردن هر نعمتی در آنچه منعِم فرموده است. افزون بر اشاره قرآن به اندک بودن شاکران، در آیاتی نیز از اندک بودن شکر سخن به میان آمده است: «... قَلیلاً ما تَشکُرون». (اعراف / ۷، ۱۰؛ مؤمنون / ۲۳، ۷۸؛ سجده / ۳۲، ۹؛ ملک / ۶۷، ۲۳) از این تعبیر برداشت شده که برخی انسان‌ها خدا را گاهی شکر می‌کنند؛ ولی این شکرگزاری اندک، یعنی ناچیز یا زمان آن کوتاه است و واژه «ما» نیز برای تأکید بر اندک و ناچیز بودن شکر است. برخی نیز مراد از این تعبیر را نفی شکر دانسته‌اند.

آثار شکر

بر اساس آیات «... مَن شَکَرَ فَاِنَّما یَشکُرُ لِنَفسِهِ و مَن کَفَرَ فَاِنَّ رَبّی غَنیٌّ کَریم» (نمل / ۲۷، ۴۰) و «و مَن یَشکُر فَاِنَّما یَشکُرُ لِنَفسِهِ و مَن کَفَرَ فَاِنَّ اللّهَ غَنِیٌّ حَمید» (لقمان / ۳۱، ۱۲) پاداش شکرگزاری و زیان کفران نعمت به خود انسان باز می‌گردد، چون خدای سبحان به بندگان نیاز ندارد. در آیات متعددی به آثار ارزشمند سپاسگزاری از خدا اشاره شده است. مهم‌ترین آثار شکرگزاری عبارت‌اند از:

ادراک و بهره برداری از آیات الهی

ارائه آیات الهی تنها برای شاکران مفید است: «... کَذلک نُصَرِّفُ الآیـتِ لِقَومٍ یَشکُرون». (اعراف / ۷، ۵۸) به گفته برخی، خداوند با نشان دادن نشانه‌های خود به شاکران، به آنان بصیرت می‌دهد تا راه نجات را از گمراهی بشناسند. در آیاتی دیگر، بسیاری از آیات و نشانه‌های خدا مخصوص کسانی دانسته شده که در برابر آسیب‌ها و نقمت‌ها، بسیار بردبار و در برابر نعمت‌ها بسیار شاکرند: «اِنَّ فی ذلک لآیـتٍ لِکُلِّ صَبّارٍ شَکور». (ابراهیم / ۱۴، ۵؛ لقمان / ۳۱، ۳۱؛ سبأ / ۳۴، ۱۹؛ شوری / ۴۲، ۳۳) به گفته برخی مفسران، مفاد آیات فوق آن است که این نشانه‌ها تنها برای مؤمنان مفیدند؛ اما به جای صفت ایمان از صبر و شکر یاد شده است تا بیان شود که این دو صفت، نشانه مؤمن هستند.

افزایش نعمت و پاداش اخروی

شکرگزاری موجب فزونی نعمت خواهد شد: «و اِذ تَاَذَّنَ رَبُّکُم لَئِن شَکَرتُم لاََزیدَنَّکُم.».. (ابراهیم / ۱۴، ۷)؛ یعنی اگر انسان‌ها نعمت‌های خدا را شکر کنند، نعمت‌های بیشتری به آنان خواهد بخشید. مفسران، شکر را قید نعمت موجود و صید نعمت مفقود دانسته‌اند و در روایت آمده است که هر کس شکر کند، از افزونی نعمت محروم نخواهد ماند. افزایش نعمت، به دنیا اختصاص ندارد و پاداش اخروی را نیز در برمی‌گیرد و اگر انسان‌ها با اطاعت و بندگیْ نعمت‌های خدا را شکر کنند، او نیز پاداش اطاعت و عبادتشان را می‌افزاید. قرآن کریم بر اصل پاداش داشتن شکرگزاری تأکید کرده: «و سَیَجزِی اللّهُ الشّـکِرین» (آل‌عمران / ۳، ۱۴۴؛ نیز آل‌عمران / ۳، ۱۴۵؛ نساء / ۴، ۱۴۷)؛ اما میزان آن را بیان نکرده است که شاید سبب آن فراوان بودن این پاداش به اندازه‌ای است که برای انسان شمارش‌پذیر نیست. به گفته برخی، خداوند در دیگر موضوعات، مانند اجابت دعا، روزی دادن، آمرزش گناه و پذیرش توبه همواره با تعابیری چون «ان شاء» یا «من یشاء» سخن گفته نه با قطع و کلیت؛ ولی ازدیاد نعمت شاکران را با قطع و کلیت بیان فرموده است. (ابراهیم / ۱۴، ۷) در آیه‌ای دیگر، بر اساس وعده درست الهی، پاداش مؤمنان شکرگزاری که اهل عمل صالح و توبه‌کار هستند چنین بیان شده که خدا بهترین اعمال آنان را می‌پذیرد و از گناهانشان می‌گذرد و ایشان را در میان بهشتیان جای می‌دهد: «اُولـئِکَ الَّذینَ نَـتَقَبَّلُ عَنهُم اَحسَنَ ما عَمِلوا و نَـتَجاوزُ عَن سَیِّـئاتِهِم فی اَصحـبِ الجَنَّةِ وَعدَ الصِّدقِ الَّذی کانوا یوعَدون». (احقاف / ۴۶، ۱۵ - ۱۶) گروهی از مفسّران، آیه «و مَن یَشکُر فَاِنَّما یَشکُرُ لِنَفسِهِ» (لقمان / ۳۱، ۱۲؛ نمل / ۲۷، ۴۰) را نیز بدین معنا دانسته‌اند که هرکس شکرگزار نعمت‌های خدا باشد، مستحق پاداش الهی و فزونی نعمت خواهد شد و به گفته‌ای، آیه «... و اعبُدوهُ و اشکُروا لَهُ اِلَیهِ تُرجَعون» (عنکبوت / ۲۹، ۱۷) به انسان‌ها می‌آموزد که با عبادت و شکرگزاری، خود را برای لقای خدا آماده کنند.

برگزیدگی و هدایت

از آیه «شاکِرًا لاَِنعُمِهِ اجتَبـهُ و هَدهُ اِلی صِرطٍ مُستَقیم» (نحل / ۱۶، ۱۲۱) بر می‌آید که چون ابراهیم(ع) شاکر نعمت‌های پروردگار بود، خدا او را برگزید و به راه راست هدایت کرد.

رضایت خدا

شکرگزاری خواست و پسند خداست: «... و اِن تَشکُروا یَرضَهُ لَکُم» (زمر / ۳۹، ۷) و او به شکر نعمت راضی است، چون موجب فلاح و سعادت انسان‌هاست و رضایت الهی نیز مستلزم پاداش است.

نجات از عذاب

انسان‌ها اگر اهل شکر و ایمان باشند، هیچ چیز سبب عذاب آنان نخواهد شد: «ما یَفعَلُ اللّهُ بِعَذابِکُم اِن شَکَرتُم و ءامَنتُم». (نساء / ۴، ۱۴۷) آیات «اِنّا اَرسَلنا عَلَیهِم حاصِبًا اِلاّ ءالَ لوطٍ نَجَّینـهُم بِسَحَر * نِعمَةً مِن عِندِنا کَذلک نَجزی مَن شَکَر» (قمر / ۵۴، ۳۴ - ۳۵) که درباره نجات آل لوط از عذاب الهی به سبب شاکر بودنشان‌اند نیز به روشنی بیانگر آن‌اند که پاداش شکرگزاری، نجات از عذاب است. به گفته برخی مفسّران، یاد کردن از شکور بودن نوح(ع) در آیه ۳ سوره اسراء / ۱۷ برای اشاره به این است که نجات دادن او و همراهانش به برکت شکرگزاری آن حضرت بود و تشویقی برای ذریه اوست تا در شکرگزاری از وی الگوبرداری کنند.

پیامدهای ناسپاسی

در آیاتی به پیامدهای ناسپاسی و کفران نعمت اشاره شده است:

نارضایتی خداوند

خداوند از کفران نعمت ناخشنود است: «و لا یَرضی لِعِبادِهِ الکُفرَ و اِن تَشکُروا یَرضَهُ لَکُم». (زمر / ۳۹، ۷) واژه کفر در این آیه به معنای کفران نعمت دانسته شده؛ زیرا در برابر شکر به کار رفته و آیه بیانگر آن است که کفران نعمت مورد رضای خدا نیست و راضی نبودن خدا از کفران نعمت، برای آن است که ناسپاسی به زیان بندگان است. برخی مراد از کفر در آیه «... و مَن کَفَرَ بَعدَ ذلک فَاُولـئِکَ هُمُ الفـسِقون» (نور / ۲۴، ۵۵) را نیز کفران نعمت دانسته‌اند که بر این اساس خداوند ناسپاسان را فاسقانی شناسانده که از زی عبودیت خارج شده‌اند.

سلب نعمت

همان‌گونه که شکر نعمت‌های الهی مایه افزایش نعمت است، کفران آنها موجب سلب نعمت است: «اِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتّی یُغَیِّروا ما بِاَنفُسِهِم» (رعد / ۱۳، ۱۱)، چنان‌که بر اثر ناسپاسی قوم سبأ در برابر نعمت‌های الهی، خداوند سیلی شدید فرستاد که آبادی‌هایشان را از هم جدا و خانه‌هایشان را ویران کرد و باغ‌هایشان را به باغ‌هایی با میوه‌های تلخ و گز (که اصلاً ثمری ندارد) و اندکی سِدْر بدل کرد (سبأ / ۳۴، ۱۵ - ۱۶) و این چیزی جز مجازات کفران آنان نبود: «ذلک جَزَینـهُم بِما کَفَروا و هَل نُجـزی اِلاَّ الکَفور». (سبأ / ۳۴، ۱۷) از عبارت پایانی آیه برمی‌آید که خداوند تنها کسانی را این‌گونه کیفر می‌کند که بسیار ناسپاس باشند؛ همچنین خداوند از سرزمینی یاد کرده که بر اثر ناسپاسی در برابر نعمت‌های گوناگون الهی، بر آنان رخت گرسنگی و ترس پوشاند: «و ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَریَةً کانَت ءامِنَةً مُطمَئِنَّةً یَأتیها رِزقُها رَغَدًا مِن کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَت بِاَنعُمِ الله فَاَذقَهَا اللّهُ لِباسَ الجوعِ و الخَوفِ بِما کانوا یَصنَعون». (نحل / ۱۶، ۱۱۲)

عذاب الهی

از پیامدهای ناگوار کفران نعمت، عذاب سخت خداست: «... و لَئِن کَفَرتُم اِنَّ عَذابی لَشَدید» (ابراهیم / ۱۴، ۷) و مجازات کافرانِ بسیار ناسپاس، آتش دوزخ است؛ به گونه‌ای که نه آنان می‌میرند و نه چیزی از عذاب آتش کاسته می‌شود: «و الَّذینَ کَفَروا لَهُم نارُ جَهَنَّمَ لا یُقضی عَلَیهِم فَیَموتوا و لا یُخَفَّفُ عَنهُم مِن عَذابِها کَذلک نَجزی کُلَّ کَفور». (فاطر / ۳۵، ۳۶)

شکرگزاری مردم از یکدیگر

در فرهنگ اسلامی، افزون بر شکر خدای سبحان، سپاسگزاری از هر احسان‌کننده‌ای ضروری است، تا آنجا که بر پایه روایتی هر کس مخلوق نعمت دهنده را شکر نکند، خدای عزوجل را شکرگزاری نکرده است. قرآن کریم در کنار فرمان به شکرگزاری از خدا، انسان‌ها را به سپاسگزاری از پدر و مادر سفارش کرده که بیانگر اهمیت آن است: «و وصَّینَا الاِنسـنَ بِولِدَیهِ حَمَلَتهُ اُمُّهُ وَهنًا عَلی وَهنٍ و فِصـلُهُ فی عامَینِ اَنِ اشکُر لی و لِولِدَیکَ اِلَیَّ المَصیر». (لقمان / ۳۱، ۱۴) بر اساس روایتی از امام رضا(ع)، از این آیه برداشت می‌شود که هر کس از پدر و مادر سپاسگزاری نکند، خدا را شکر نکرده است و در روایاتی، پیامبر(ص) و علی(ع) دو پدر امّت اسلامی و از مصادیق این آیه معرفی شده‌اند. به گفته برخی، سپاسگزاری از والدین همان شکر خداست؛ زیرا خاستگاه آن توصیه و فرمان پروردگار است و اطاعت و بندگی خدا نیز همان شکر خداست. گرچه سپاسگزاری از هر نیکوکار و منعِمی بر همه لازم است، بندگان ویژه الهی (انسان / ۷۶، ۵ ـ۶) کارهای خود را با کمال اخلاص و تنها برای خدا انجام می‌دهند و در برابر احسان و انعام خود به دیگران مانند اطعام آنان، از ایشان توقع پاداش یا تشکر ندارند: «ویُطعِمونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسکینًا ویَتیمًا واَسیرا * اِنَّما نُطعِمُکُم لِوَجهِ اللّه لا نُریدُ مِنکُم جَزاءً و لا شُکورا» (انسان / ۷۶، ۸ - ۹)؛ زیرا ایشان به ژرفای این حقیقت معنوی رسیده‌اند که آنچه به دیگران انفاق می‌کنند، مال خداست و همه انسان‌ها روزی‌خور اویند و قدرت بر اطعام دیگران نیز موهبتی الهی است، پس چگونه در برابر احسان خود می‌توانند از دیگران انتظار تشکر داشته باشند؟ این آیات در باره امیرمؤمنان(ع)، حضرت فاطمه علیهاالسلام، امام حسن(ع)و امام حسین(ع) و فضّه خادمه آنان نازل شد که قوت افطارشان را به مسکین، یتیم و اسیری بخشیدند که از آنان غذا خواسته بودند و خود گرسنه ماندند و به گفته‌ای ایشان جمله فوق را به زبان آوردند؛ ولی بیشتر مفسران معتقدند چنین جمله‌ای زبان حال آنان و نیتی نهفته در درون آنان بود که خداوند آن را آشکار و بدین وسیله از اخلاص آنان تمجید کرد. برخی امر به درود فرستادن بر زکات دهندگان پس از گرفتن زکات از آنان در آیه ۱۰۳ سوره توبه / ۹ را بیانگر لزوم تشکر و قدردانی از مردم در برابر انجام واجبات الهی دانسته‌اند.

شکر در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

در برخی از آیات، خداوند به پیامبر خود گوشزد می‌کند که با شاکران رفتار مناسبی داشته باش، یا می‌گوید و تربیت می‌کند که همانند شاکران باش. یا به مؤمنان در برابر نعمت فرستادن پیامبر می‌گوید که آنان باید نسبت به نعمت ارسال پیامبر شاکر باشند.

1. ﴿وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِمْ مِنْ شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ * وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِيَقُولُوا أَهَؤُلَاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنَا أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ﴾؛
2. ﴿َلَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ وَإِلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكَ لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ * بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَكُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾؛
3. ﴿َيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ * فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ﴾؛
4. ﴿َأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ﴾.

نکات : در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است.

1. شکر گذاری در برابر خداوند با عبادت خالصانه موجب حمایت پیامبر و همراه بودن با آن حضرت به فرمان خداوند: ﴿وَلَا تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ﴾.... ﴿وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِيَقُولُوا أَهَؤُلَاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنَا أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ﴾ زیرا در این آیه خدا از پیامبر خود می‌خواهد کسانی را که بامدادان و شامگاهان او را می‌خوانند، از اطراف خود دور نکند و این به دلیل سپاس خدا نسبت به چنین افرادی است، زیرا می‌گوید که خدا عالم به شاکران است.
2. شکر گزاری در برابر نعمتهای الهی توصیه خداوند به پیامبر: ﴿لَقَدْ أُوحِيَ إِلَيْكَ﴾... ﴿بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَكُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾.
3. تزکیه نفس و جدائی از پلیدی در سایه رسالت پیامبر، نعمتی در خور شکر و سپاس: ﴿كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولاً مِّنكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ﴾، ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ﴾... ﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ﴾.
4. یاد نعمت‌های خدا با زبان و اظهار آنها، سفارش خدا به پیامبر: ﴿أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ﴾.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم