پلورالیسم دینی

چیستی پلورالیسم

• واژۀ "پلورال" به معنای جمع و کثیر و "پلورالیسم" یعنی پذیرفتن کثرت یا گرایش به تعدد و کثرت است. این اصطلاح از فرهنگ غربی وارد شده است و ابتدا در مناصب کلیسایی مطرح بوده، یعنی کسانی که قائل بودند در کلیسا می‌‌شود چند منصب داشت را پلورالیست می‌‌گفتند. امروزه در عرصۀ فرهنگی کلمۀ پلورالیسم یعنی کسانی که در عرصۀ فکری اعم از مذهبی و دینی، سیاسی، هنری و به طور کلّی عرصه‌های مختلف فرهنگی، معتقد باشند نه تنها یک نظر، یک تئوری و یک مذهب می‌‌تواند صحیح باشد، بلکه روش‌ها و مذاهب گوناگونی می‌‌تواند بدون درگیری مورد قبول باشد؛ بنابراین این نوع نگاه به امور فرهنگی را پلورالیسم می‌‌گویند.

چیستی پلورالیسم دینی

• از مسائل مهمی که علم کلام به آن پرداخته است، نگاه به دین از منظر حق یا باطل بودن آن است که به اصطلاح علمی به آن پلورالیسم دینی می‌‌گویند. مکتب پلورالیسم اولین بار، از سوی جان هیک انگلیسی پایه‌گذاری شد. وی با نوشتن کتابی به نام اسطورۀ حلول خداوند، در سال ۱۹۹۷ دیدگاه رایج مسیحیت را درباره حلول و تجسد خداوند به چالش کشید.
• سه معنا برای پلورالیسم دینی تعریف شده است:

1. فهم دینی متفاوت انسان‌ها و به عبارت دیگر قرائت‌های مختلف از دین؛
2. همسنگ دانستن همۀ ادیان برای رسیدن به حقیقت؛
3. هم زیستی مسالمت آمیز، به این صورت که پیروان ادیان مختلف در مقام نظر و دینداری با هم اختلاف دارند ولی در زندگی عملی با هم تخاصمی ندارند و دوستانه با هم زندگی می‌‌کنند.

• در میان این سه معنا، پلورالیسمی که مورد تأیید اسلام است نوع سوم یعنی هم زیستی مسالمت آمیز بین مذاهب گوناگون است، چنانکه آیات قرانی مانند: ﴿لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ دلالت بر آن دارد.

نقد پلورالیسم

• دانشمندان علم کلام دو معنای اول پلورالیسم را مورد نقد قرا داده‌اند، منتها قبل از نقد پلورالیسم در فهم ادیان باید توجه داشت تولد این نوع از پلورالیسم از جایی شروع شد که قائلین آن معتقدند نزول وحی به معنای ثبوت یک دین الهی است. اما اختلافاتی که از این وحی به وجود می‌‌آید به خاطر فهم از دین است که عده ای از این وحی، مذهب مسیح را می‌‌فهمند و عده ای دیگر مذهب یهود را. حتی این عده معتقدند فهم پیامبر از وحی الهی مخصوص به خودشان است یعنی ممکن است کسانی دیگر فهمی دیگر از وحی داشته باشند که حتی این فهم صحیح تر از فهم پیامبر باشد. در واقع قائلین این نظر حقیقت واحدِ دینی را قبول دارند؛ امّا باورشان این است که این حقیقت در دسترس هیچ انسانی قرار نمی‌گیرد؛ حتّی پیغمبران هم به آن حقیقت دسترسی ندارند و بر این اساس هر کس بر اساس فهم خودش می‌‌تواند مقداری از دین حق را درک کند. برخلاف این نظریه یعنی وجود یک حقیقت دینی، برخی معتقدند اصلا حقیقت دینی ثابت وجود ندارد بلکه هر فهمی از دین، خودش یک حقیقت است حتی اگر این برداشت‌ها با هم متناقض باشند.
• با توجه به این مقدمه دو معنای اول پلورالیسم مورد نقد قرار می‌‌گیرد:

1. در مورد کثرات‌گرایی در مفاهیم دینی، دانشمندان علم کلام معتقدند آموزه‌های دینی بر دو بخش‌اند:
   1. یکی ضروریات دینی که تغییر نمی‌پذیرند و دیگری، قوانین متغیر. اگر منظور از کثرت‌گرایی دینی تغییر اصول ثابت دینی باشد، باید گفت اصول ثابت دینی، جزء ضروریات دین‌اند و تغییر و قرائت‌های گوناگون را نمی‌پذیرد چراکه بنابر گفتار صریح پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) اصول ثابت اسلام، ابدی‌اند و هیچ‌گاه دگرگونی نخواهند پذیرفت مثل حرمت ظلم، وجوب عدل، لزوم ادای امانت و دفع غرامت و وفا به عهد. به این ترتیب پلورالیسم ـ به معنای تغییر اصول ثابت اسلام ـ نزد همۀ علمای شیعه مردود و مطرود است.
   2. اما اگر مراد کثرت‌گرایان این است که می‌توان از قوانین متغیر اسلام، برداشت‌های گوناگونی انجام داد، علمای علم کلام این نوع فهم دینی را به صورت مطلق قائل نیستند چراکه لازمۀ قبول این نظریه، تبعاتی محال را در پی دارد؛ مثلا اگر قائل شویم دین حقی وجود ندارد و تمام فهم ما از دین درست است یعنی باور داریم متناقضین صحیح است و هیچ محذور عقلی ندارد، یعنی می‌‌توان هم توحید را قبول کرد و هم معتقد به شرک شد، در حالی که این امر یک محال عقلی است. البته اندیشمندان علم کلام. فهمی که محذورات عقلی نداشته باشند را با شرایطی پذیرفته‌اند چراکه پیش آمدن وقایع نو در عرصۀ زندگی فردی و اجتماعی انسان، مقرراتی جدید طلب می‌کند و وظیفۀ وضع این مقررات بر عهدۀ علمای دین است.
2. نوع دیگر پلورالیسم دینی یعنی همسنگ شمردن تمام ادیان، یعنی هر دینی می‌‌تواند ما را به حقیقت برساند؛ این نظریه هم توسط اندیشمندان علم کلام مورد نقد قرا گرفته است، چراکه دانشمندان علم کلام معتقدند، دین کثرت نمی‌پذیرد و یکی بیش نیست. حقیقت دین، یکی‌ است که همان تسلیم شدن در برابر خداوند است؛ اما هر امتی بسته به توانایی خودش به این دین یگانه فراخوانده شده است. از نظر دین اسلام، همۀ شریعت‌های پیشین در روزگار خویش حقانیت داشته‌اند اما پس از ظهور اسلام، نسخ شده و کنار رفته‌اند و از آن پس، حقانیت تنها از آنِ دین اسلام شده است.

ادله پلورالیسم دینی

• البته این نظریه فقط صرف ادعا نیست بلکه دارای ادله عقلی و نقلی است.

1. دلیل نقلی: بنابر آیات قرآنی، پیامبر اسلام خاتم پیامبران و شریعت اسلام، کامل کنندۀ شرایع پیشین است. از این رو، قوانین این شریعت هدایت بشر را تا ابد بر عهده دارد.
2. سیرۀ پیامبر (ص) هم اثبات کنندۀ همین مطلب است چراکه ایشان عده ای را به سمت مردم دیگر مناطق جهان و تمدن‌های مطرح روزگار، فرستاند تا آنان را به دین اسلام دعوت کنند و این مطلب دلیلی روشن بر جهانی بودن اسلام است و نشان می‌دهد پیروان دیگر شرایع می‌باید از شریعت اسلام پیروی کنند و پس از اسلام، دیگر دینشان حقانیت ندارد.
3. دلیل عقلی: بسیاری از آموزه‌های ادیان پیشین که امروزه در دسترس‌اند، با یکدیگر در تعارض و ناسازگاری‌اند. بنابر حکم عقل، یا همۀ این آموزه‌ها برحق‌اند یا همگی بر باطل‌اند و یا پاره‌ای برحق و پاره‌ای دیگر بر باطل. فرض نخست به حکم عقل ممکن نیست؛ زیرا اجتماع نقیضین حاصل می‌آید. فرض دوم نیز ممکن نیست؛ زیرا خداوند حکیم راه هدایت را بر بشر نمی‌بندد. نتیجۀ عقلی این است که فرض سوم درست است پس نمی‌توان تمام ادیان انسان را به حقیقت می‌‌رساند.

نظرات مقابل پلورالیسم

• در هر صورت پلورالیسم یا تکثرگرایی به این معناست که ادیان مختلف می‌‌توانند به صورت نسبی، از حقانیت بهره‌مند شوند. در مقابل این نظریه، دیدگاه انحصارگرایی است که تنها یک دین را مصداق دین کامل و برگزیدۀ الهی می‌داند و آن، دینی است که بر مبنای سه چیز باشد صدق، حق و نجات. تقریباً همۀ ادیان بر انحصارگرایی دین خود باور دارند. جان هیک لازمۀ انحصار‌گرایی دینی را مدارا نکردن و نداشتن زندگی مسالمت آمیز با پیروان ادیان دیگر می‌‌داند، در حالی که بر خلاف این عقیده، قرآن به عدم اکراه در دین اشاره کرده و می‌‌فرماید: ﴿لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ﴾ و نیز می‌‌فرماید: ﴿وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ﴾.
• نظریه سومی که تقربیا می‌‌توان گفت تفصیل دو نظریۀ بالاست نظریۀ شمول‌گرایی است. خالق این نظریه شخصی به نام کارل رانر است، ایشان با تفکیک میان حقانیت و نجات، دین حق را فقط مسیحیت می‌‌داند؛ اما نسبت به ادیان دیگر معتقد است تمامی ادیان غیر از مسیحیت در عین اینکه مصداق حقانیت نیستند، اما می‌‌تواند از نجات و رستگاری بهره مند شود.

سه نوع پلورالیسم مثبت

• البته پلورالیسم فقط در غالب حقانیت نسبی ادیانی خلاصه نمی‌شود؛ بلکه گونه‌های مختلفی از پلورالیسم وجود دارد که در اینجا به چند نمونه از آن اشاره می‌‌شود:

1. پلورالیسم سیاسی: یعنی در عرصۀ سیاست احزاب مختلف به اصولی معتقدند و از آن دفاع می‌‌کنند ولی در عمل با هم درگیر نمی‌شوند بلکه این احزاب با رأی دادن، یک حکومت دموکراتیک برقرار کرده و اختلافات را از بین برند.
2. پلورالیسم در رفتار: پلورالیسم اخلاقی و رفتاری که کم‌چالش‌ترین گونۀ پلورالیسم است، به این معنا که پیروان همۀ ادیان می‌‌توانند در کنار هم، به صورت مسالمت‌آمیز زندگی کنند. مؤیدات این مسئله هم در قرآن و هم در سنت وجود دارد:
   1. مؤیدات قرانی:
      1. ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ﴾
      2. ﴿لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾.
   2. سنت نبوی: پیمان‌نامۀ عمومی که پیامبر(ص) هنگام ورود به مدینه، میان مسلمانان و یهودیان نوشتند.
3. پلورالیسم در رستگاری: نجات و رستگاری، هدف اساسی همۀ ادیان است. آنها مدعی‌اند پیروان خود را به نجات و رستگاری می‌‌رسانند، اما در پلورالیسم نجات، مسئله فراتر از این است؛ یعنی حقانیت تنها در یک دین منحصر است، اما این مسئله با نجات پیروان دیگر ادیان منافاتی ندارد.

• این نگاه از پلورالیسم در منابع اسلامی، مورد تأیید است؛ مثلا اسلام قائل است در جایی که پیروان ادیان که نسبت به شناختن دین حق، جاهل قاصر هستند، هرچند نسبت به این دین معرفتی ندارند ولی به خاطر اجرای اعمال اخلاقی، از عذاب اخروی نجات خواهند یافت.

نتیجه گیری

• بنابراین می‌‌توان گفت پلورالسیم در تمام ابعادش نه صحیح مطلق است و نه باطل مطلق. اما صحیح مطلق نبودن پلورالیسم، به خاطر نگاه این مکتب به ادیان است. در واقع پلورالسیم دینی معتقد است حقانیت ادیان به صورت نسبی است و این امر موجب گمراهی بندگان از سوی ادیان می‌‌شود، چراکه عدم تعیین مسیر قطعی از سوی ادیان الهی به منزلۀ مشخص نشدن راه مستقیم است و این یعنی گمراهی پیروان ادیان. اما باطل مطلق نبودن پلورالیسم به خاطر این است که دوگونه از پلورالیسم یعنی پلورالیسم رفتاری و رستگاری همانطور که در متن فوق گفته شد صحیح و مورد تأیید اسلام است.

منابع

• فرهنگ شیعه
• محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام

جستارهای وابسته

• دین
• رستگاری
• پلورالیسم
• پلورالیسم رفتاری (پلورالیسم هنجاری)

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: