دروغ در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۷ آوریل ۲۰۲۰، ساعت ۱۶:۰۶

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث دروغ است. "دروغ" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل دروغ (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

واژه‌شناسی لغوی

دروغ، مقابل راست^[۱] و در لغت و اصطلاح سخنی است که برخلاف واقع و راستی باشد^[۲]؛ به عمد یا به خطا انجام گیرد^[۳].
عده‌ای دروغ را خبر غیر واقعی دانسته‌اند که خبر دهنده علم به خلاف واقع بودن آن داشته باشد^[۴]؛ یا آن را به قصد فریب دیگران بگوید^[۵]. برخی دروغ را از ریشه "دو رُخ" دانسته و گفته‌اند: دروغگو کسی است که دو رُخ داشته و زبانش سخنی و دلش چیز دیگری را می‌گوید؛ یا نزد فردی رویی و در پیش دیگری رویی دیگر دارد^[۶].
عده‌ای دروغ را فراتر از قالب لفظ و سخن دانسته و گفته‌اند: دروغ هر چیزی است که بر خلاف واقع و حق باشد؛ در گفتار یا کردار باشد؛ یا در فکر، نیت یا حالتی از حالات انسانی^[۷]^[۸].

دروغ در قرآن

در قرآن کریم از دروغ با واژه‌ها و تعبیرهایی مختلف و متعدد یاد شده است:

"کذب": در لغت یعنی آنچه خلاف راستی و حق است^[۹]. این واژه و مشتقات آن در قرآن کریم فراوان به کار رفته‌اند؛ مانند ﴿كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ﴾^[۱۰]، ﴿لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾^[۱۱] و ﴿مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ﴾^[۱۲].
افتراء از ریشه "فَرْی": به معنای از پیش خود بافتن، دروغ یا به دروغ به کسی چیزی نسبت دادن است ^[۱۳] و با کذب تفاوت دارد: افترا دروغ بر ضد دیگران است؛ با کلامی که آنان بدان رضایت ندارند؛ اما کذب گاهی در حق خود و زمانی در حق دیگران است. افزون بر این، دیگران ممکن است به آن نیز خشنود باشند؛ مانند کلام غیر واقعی که در مدح کسی یا به قصد اصلاح گفته می‌شود^[۱۴]. ماده فَرْی و مشتقات آن بیش از ۶۰ بار در قرآن آمده‌اند؛ مانند ﴿افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ﴾^[۱۵] و ﴿كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ﴾^[۱۶].
"افک": وارونه کردن و دروغ گفتن است^[۱۷]. برخی آن را دروغ قبیح همچون دروغ بر خدا، رسول و قرآن دانسته‌اند ^[۱۸]. این واژه و مشتقات آن بیش از ۳۰ بار در قرآن آمده‌اند که در برخی آیات همچون ﴿كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ﴾^[۱۹] و ﴿ذَلِكَ إِفْكُهُمْ﴾^[۲۰] به معنای مطلق دروغ است^[۲۱].
"خَرْص": به معنای تخمین زدن^[۲۲]، دروغ^[۲۳] یا قبیح‌ترین نوع دروغ^[۲۴] است. این واژه در دروغ به کار رفته است، چون تخمین‌زنندگان همیشه بی‌تحقیق سخن گفته و امور را تخمین می‌زنند ^[۲۵]. این کلمه ۵ بار در قرآن به کار رفته است؛ مانند ﴿إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ﴾^[۲۶] و ﴿قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ﴾^[۲۷].
"زور": به معنای دروغ و امر باطل است^[۲۸]. برخی آن را دروغی دانسته‌اند که در ظاهر نیک جلوه داده می‌شود، تا دیگران به راست بودن آن گمان کنند^[۲۹]. این واژه ۴ بار در قرآن یاد شده است؛ مانند:
1. ﴿اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ﴾^[۳۰]؛
2. ﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاءُوا ظُلْمًا وَزُورًا﴾^[۳۱]؛
3. ﴿وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا﴾ ^[۳۲]؛
4. ﴿وَإِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا﴾^[۳۳].
"اختلاق": ایجاد کردن و بافتن دروغ است^[۳۴]. این واژه در برخی آیات به معنای دروغ به کار رفته است؛ مانند ﴿إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ﴾^[۳۵]؛

همچنین مفاهیمی دیگر مانند اتهام، نفاق، مکر و خدعه، ریا و تزویر، تدلیس و خیانت پیوند بسیار نزدیکی با موضوع دروغ داشته و در حقیقت نوعی دروغ به شمار می‌روند؛ ولی برخی از این موضوعات مدخل مستقل دارند و جداگانه بررسی می‌گردند، از این رو در این مدخل از آنها سخنی نیست و تنها از دروغ به شکل خاص به مباحثی همچون ملاک دروغ، دروغگویان و انواع دروغ‌هایشان، ریشه‌های دروغ، انگیزه و اهداف دروغ‌گویی، آثار و پیامدهای دنیایی و آخرتی دروغ و برخی از احکام فقهی مرتبط با این موضوع پرداخته می‌شود^[۳۶].

^[۳۷].

جستارهای وابسته

منابع

صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم

پانویس

با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:

↑ لسان العرب، ج۱، ص۷۰۹؛ التحقیق، ج۱۰، ص۳۴، «کذب»؛ لغت نامه، ج۷، ص۹۳۹۰، «دروغ».
↑ فرهنگ سخن، ج۴، ص۳۰۹۵، «دروغ»؛ مصطلحات الفقه، ص۴۳۷؛ معجم لغة الفقهاء، ص۳۷۹.
↑ المصباح، ص۵۲۸؛ مجمع البحرین، ج۲، ص۱۵۷، «کذب»؛ القاموس الفقهی، ص۳۱۶.
↑ دروغ مصلحت‌آمیز، ص۵۴-۵۵؛ معجم الفاظ الفقه، ص۳۴۶.
↑ فرهنگ سخن، ج۴، ص۳۰۹۵.
↑ دروغ، ص۳۵.
↑ التحقیق، ج۱۰، ص۳۴-۳۵؛ نک. مصطلحات الفقه، ص۴۳۷.
↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۲.
↑ معجم مقاییس اللغه، ج۵، ص۱۶۷؛ التحقیق، ج۱۰، ص۳۴، «کذب».
↑ «بنگر چگونه بر خود دروغ بستند» سوره انعام، آیه ۲۴.
↑ «لعنت خداوند بر دروغگویان» سوره آل عمران، آیه ۶۱.
↑ «کسی که گزافکاری بسیار دروغگوست» سوره غافر، آیه ۲۸.
↑ لسان العرب، ج۱، ص۲۵۶، «فرا»؛ مجمع البحرین، ج۳، ص۳۹۸، «فری»؛ لغت نامه، ج۲، ص۲۵۹۰، «افترا».
↑ معجم الفروق اللغویه، ص۴۴۹-۴۵۰.
↑ «کسانی که بر خداوند دروغ بندند..»سوره آل عمران، آیه ۹۴.
↑ «بنگر چگونه بر خود دروغ بستند و آنچه دروغ می‌بافتند از (چشم) آنان ناپدید گردید» سوره انعام، آیه ۲۴.
↑ العین، ج۵، ص۴۱۶؛ الصحاح، ج۴، ص۱۵۷۲؛ مجمع البحرین، ج، ص۸۱، «افک».
↑ معجم الفروق اللغویه، ص۴۵۰.
↑ «هر دروغزن بزهکاری» سوره شعراء، آیه ۲۲۲.
↑ «این بود دروغ آنان» سوره احقاف، آیه ۲۸.
↑ جامع البیان، ج۱۹، ص۱۵۳؛ ج۲۶، ص۳۸؛ التبیان، ج۸، ص۶۹؛ ج۹، ص۲۵۰، ۲۸۳.
↑ لسان العرب، ج۷، ص۲۱، «خرص»؛ القاموس الفقهی، ص۱۱۵.
↑ العین، ج۴، ص۱۸۳؛ لسان العرب، ج۷، ص۲۱؛ مجمع البحرین، ج، ص۶۳۶، «خرص».
↑ التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص۲۲۶.
↑ معجم الفروق اللغویه، ص۲۱۴؛ مفردات، ص۲۷۹، «خرص».
↑ «شما جز نادرست برآورد نمی‌کنید» سوره انعام، آیه ۱۴۸.
↑ «مرگ بر آنان که نادرست برآورد می‌کنند!» سوره ذاریات، آیه ۱۰.
↑ الصحاح، ج۲، ص۶۷۲؛ لسان العرب، ج۴، ص۳۳۷؛ مجمع البحرین، ج۲، ص۳۰۴، «زور».
↑ معجم الفروق اللغویه، ص۲۶۸، «زور».
↑ «از گفتار دروغ بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰
↑ و کافران گفتند: این (قرآن) جز دروغی نیست که (پیامبر) خود بر ساخته است و گروهی دیگر او را در آن یاری رسانده‌اند پس به راستی ستم و دروغی (بزرگ) را (پیش) آوردند» سوره فرقان، آیه ۴.
↑ و آنان که گواهی دروغ نمی‌دهند و چون بر یاوه بگذرند بزرگوارانه می‌گذرند» سوره فرقان، آیه ۷۲.
↑ و اینان بی‌گمان سخنی ناپسند و نادرست می‌گویند» سوره مجادله، آیه ۲.
↑ العین، ج۴، ص۱۴۹-۱۵۰؛ لسان العرب، ج۱۰، ص۸۸، «خلق».
↑ «این جز دروغبافی نیست» سوره ص، آیه ۷؛ ﴿إِنْ هَذَا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِينَ﴾ «این جز شیوه پیشینیان نیست» سوره شعراء، آیه ۱۳۷.
↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۲.
↑ صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۲.

[1] لسان العرب، ج۱، ص۷۰۹؛ التحقیق، ج۱۰، ص۳۴، «کذب»؛ لغت نامه، ج۷، ص۹۳۹۰، «دروغ».

[2] فرهنگ سخن، ج۴، ص۳۰۹۵، «دروغ»؛ مصطلحات الفقه، ص۴۳۷؛ معجم لغة الفقهاء، ص۳۷۹.

[3] المصباح، ص۵۲۸؛ مجمع البحرین، ج۲، ص۱۵۷، «کذب»؛ القاموس الفقهی، ص۳۱۶.

[4] دروغ مصلحت‌آمیز، ص۵۴-۵۵؛ معجم الفاظ الفقه، ص۳۴۶.

[5] فرهنگ سخن، ج۴، ص۳۰۹۵.

[6] دروغ، ص۳۵.

[7] التحقیق، ج۱۰، ص۳۴-۳۵؛ نک. مصطلحات الفقه، ص۴۳۷.

[8] صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۲.

[9] معجم مقاییس اللغه، ج۵، ص۱۶۷؛ التحقیق، ج۱۰، ص۳۴، «کذب».

[10] «بنگر چگونه بر خود دروغ بستند» سوره انعام، آیه ۲۴.

[11] «لعنت خداوند بر دروغگویان» سوره آل عمران، آیه ۶۱.

[12] «کسی که گزافکاری بسیار دروغگوست» سوره غافر، آیه ۲۸.

[13] لسان العرب، ج۱، ص۲۵۶، «فرا»؛ مجمع البحرین، ج۳، ص۳۹۸، «فری»؛ لغت نامه، ج۲، ص۲۵۹۰، «افترا».

[14] معجم الفروق اللغویه، ص۴۴۹-۴۵۰.

[15] «کسانی که بر خداوند دروغ بندند..»سوره آل عمران، آیه ۹۴.

[16] «بنگر چگونه بر خود دروغ بستند و آنچه دروغ می‌بافتند از (چشم) آنان ناپدید گردید» سوره انعام، آیه ۲۴.

[17] العین، ج۵، ص۴۱۶؛ الصحاح، ج۴، ص۱۵۷۲؛ مجمع البحرین، ج، ص۸۱، «افک».

[18] معجم الفروق اللغویه، ص۴۵۰.

[19] «هر دروغزن بزهکاری» سوره شعراء، آیه ۲۲۲.

[20] «این بود دروغ آنان» سوره احقاف، آیه ۲۸.

[21] جامع البیان، ج۱۹، ص۱۵۳؛ ج۲۶، ص۳۸؛ التبیان، ج۸، ص۶۹؛ ج۹، ص۲۵۰، ۲۸۳.

[22] لسان العرب، ج۷، ص۲۱، «خرص»؛ القاموس الفقهی، ص۱۱۵.

[23] العین، ج۴، ص۱۸۳؛ لسان العرب، ج۷، ص۲۱؛ مجمع البحرین، ج، ص۶۳۶، «خرص».

[24] التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص۲۲۶.

[25] معجم الفروق اللغویه، ص۲۱۴؛ مفردات، ص۲۷۹، «خرص».

[26] «شما جز نادرست برآورد نمی‌کنید» سوره انعام، آیه ۱۴۸.

[27] «مرگ بر آنان که نادرست برآورد می‌کنند!» سوره ذاریات، آیه ۱۰.

[28] الصحاح، ج۲، ص۶۷۲؛ لسان العرب، ج۴، ص۳۳۷؛ مجمع البحرین، ج۲، ص۳۰۴، «زور».

[29] معجم الفروق اللغویه، ص۲۶۸، «زور».

[30] «از گفتار دروغ بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰

[31] و کافران گفتند: این (قرآن) جز دروغی نیست که (پیامبر) خود بر ساخته است و گروهی دیگر او را در آن یاری رسانده‌اند پس به راستی ستم و دروغی (بزرگ) را (پیش) آوردند» سوره فرقان، آیه ۴.

[32] و آنان که گواهی دروغ نمی‌دهند و چون بر یاوه بگذرند بزرگوارانه می‌گذرند» سوره فرقان، آیه ۷۲.

[33] و اینان بی‌گمان سخنی ناپسند و نادرست می‌گویند» سوره مجادله، آیه ۲.

[34] العین، ج۴، ص۱۴۹-۱۵۰؛ لسان العرب، ج۱۰، ص۸۸، «خلق».

[35] «این جز دروغبافی نیست» سوره ص، آیه ۷؛ ﴿إِنْ هَذَا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِينَ﴾ «این جز شیوه پیشینیان نیست» سوره شعراء، آیه ۱۳۷.

[36] صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۲.

[37] صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

@@ خط ۲۱: / خط ۲۱: @@
 #'''"خَرْص":''' به معنای تخمین زدن<ref>لسان العرب، ج۷، ص۲۱، «خرص»؛ القاموس الفقهی، ص۱۱۵.</ref>، [[دروغ]]<ref>العین، ج۴، ص۱۸۳؛ لسان العرب، ج۷، ص۲۱؛ مجمع البحرین، ج، ص۶۳۶، «خرص».</ref> یا قبیح‌ترین نوع [[دروغ]]<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۳، ص۲۲۶.</ref> است. این واژه در [[دروغ]] به کار رفته است، چون تخمین‌زنندگان همیشه بی‌تحقیق سخن گفته و امور را تخمین می‌زنند <ref>معجم الفروق اللغویه، ص۲۱۴؛ مفردات، ص۲۷۹، «خرص».</ref>. این کلمه ۵ بار در [[قرآن]] به کار رفته است؛ مانند {{متن قرآن|إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ}}<ref>«شما جز نادرست برآورد نمی‌کنید» سوره انعام، آیه ۱۴۸.</ref> و {{متن قرآن|قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ}}<ref>«مرگ بر آنان که نادرست برآورد می‌کنند!» سوره ذاریات، آیه ۱۰.</ref>.
 #'''"زور":''' به معنای [[دروغ]] و امر [[باطل]] است<ref>الصحاح، ج۲، ص۶۷۲؛ لسان العرب، ج۴، ص۳۳۷؛ مجمع البحرین، ج۲، ص۳۰۴، «زور».</ref>. برخی آن را دروغی دانسته‌اند که در ظاهر [[نیک]] جلوه داده می‌شود، تا دیگران به راست بودن آن [[گمان]] کنند<ref>معجم الفروق اللغویه، ص۲۶۸، «زور».</ref>. این واژه ۴ بار در [[قرآن]] یاد شده است؛ مانند:
-:*{{متن قرآن|اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ}}<ref>«از گفتار دروغ بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰</ref>؛
+##{{متن قرآن|اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ}}<ref>«از گفتار دروغ بپرهیزید» سوره حج، آیه ۳۰</ref>؛
-:*{{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاءُوا ظُلْمًا وَزُورًا}}<ref> و کافران گفتند: این (قرآن) جز دروغی نیست که (پیامبر) خود بر ساخته است و گروهی دیگر او را در آن یاری رسانده‌اند پس به راستی ستم و دروغی (بزرگ) را (پیش) آوردند» سوره فرقان، آیه ۴.</ref>؛
+##{{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاءُوا ظُلْمًا وَزُورًا}}<ref> و کافران گفتند: این (قرآن) جز دروغی نیست که (پیامبر) خود بر ساخته است و گروهی دیگر او را در آن یاری رسانده‌اند پس به راستی ستم و دروغی (بزرگ) را (پیش) آوردند» سوره فرقان، آیه ۴.</ref>؛
-:*{{متن قرآن|وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا}} <ref>و آنان که گواهی دروغ نمی‌دهند و چون بر یاوه بگذرند بزرگوارانه می‌گذرند» سوره فرقان، آیه ۷۲.</ref>؛
+##{{متن قرآن|وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا}} <ref>و آنان که گواهی دروغ نمی‌دهند و چون بر یاوه بگذرند بزرگوارانه می‌گذرند» سوره فرقان، آیه ۷۲.</ref>؛
-:*{{متن قرآن|وَإِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا}}<ref>و اینان بی‌گمان سخنی ناپسند و نادرست می‌گویند» سوره مجادله، آیه ۲.</ref>.
+##{{متن قرآن|وَإِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا}}<ref>و اینان بی‌گمان سخنی ناپسند و نادرست می‌گویند» سوره مجادله، آیه ۲.</ref>.
 #'''"اختلاق":''' ایجاد کردن و بافتن [[دروغ]] است<ref>العین، ج۴، ص۱۴۹-۱۵۰؛ لسان العرب، ج۱۰، ص۸۸، «خلق».</ref>. این واژه در برخی [[آیات]] به معنای [[دروغ]] به کار رفته است؛ مانند {{متن قرآن|إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ}}<ref>«این جز دروغبافی نیست» سوره ص، آیه ۷؛ {{متن قرآن|إِنْ هَذَا إِلَّا خُلُقُ الْأَوَّلِينَ}} «این جز شیوه پیشینیان نیست» سوره شعراء، آیه ۱۳۷.</ref>؛
 *همچنین مفاهیمی دیگر مانند [[اتهام]]، [[نفاق]]، [[مکر]] و [[خدعه]]، [[ریا]] و [[تزویر]]، تدلیس و [[خیانت]] پیوند بسیار نزدیکی با موضوع [[دروغ]] داشته و در [[حقیقت]] نوعی [[دروغ]] به شمار می‌روند؛ ولی برخی از این موضوعات مدخل مستقل دارند و جداگانه بررسی می‌گردند، از این رو در این مدخل از آنها سخنی نیست و تنها از [[دروغ]] به شکل خاص به مباحثی همچون ملاک [[دروغ]]، [[دروغگویان]] و انواع دروغ‌هایشان، ریشه‌های [[دروغ]]، [[انگیزه]] و [[اهداف]] [[دروغ‌گویی]]، آثار و پیامدهای [[دنیایی]] و [[آخرتی]] [[دروغ]] و برخی از [[احکام فقهی]] مرتبط با این موضوع پرداخته می‌شود<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۲.</ref>.
@@ خط ۴۰: / خط ۴۰: @@
 <ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[دروغ (مقاله)|دروغ]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۲ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱۲.</ref>.
 ==جستارهای وابسته==
 {{فهرست اثر}}