دروغ در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث دروغ است. دروغ از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دروغ در قرآن - دروغ در فقه سیاسی - دروغ در فقه اسلامی - نفی دروغ در معارف و سیره نبوی - دروغ در معارف دعا و زیارات - نفی دروغ در معارف و سیره سجادی - دروغ در جامعه‌شناسی اسلامی - دروغ در خانواده - دروغ در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

دروغ، مقابل راست و در لغت و اصطلاح سخنی است که برخلاف واقع و راستی باشد؛ به عمد یا به خطا انجام گیرد.

عده‌ای دروغ را خبر غیر واقعی دانسته‌اند که خبر دهنده علم به خلاف واقع بودن آن داشته باشد؛ یا آن را به قصد فریب دیگران بگوید. برخی دروغ را از ریشه "دو رُخ" دانسته و گفته‌اند: دروغگو کسی است که دو رُخ داشته و زبانش سخنی و دلش چیز دیگری را می‌گوید؛ یا نزد فردی رویی و در پیش دیگری رویی دیگر دارد.

عده‌ای دروغ را فراتر از قالب لفظ و سخن دانسته و گفته‌اند: دروغ هر چیزی است که بر خلاف واقع و حق باشد؛ در گفتار یا کردار باشد؛ یا در فکر، نیت یا حالتی از حالات انسانی.

دروغ در قرآن

در قرآن کریم از دروغ با واژه‌ها و تعبیرهایی مختلف و متعدد یاد شده است:

1. "کذب": در لغت یعنی آنچه خلاف راستی و حق است. این واژه و مشتقات آن در قرآن کریم فراوان به کار رفته‌اند؛ مانند كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ، لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ و مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ.
2. افتراء از ریشه "فَرْی": به معنای از پیش خود بافتن، دروغ یا به دروغ به کسی چیزی نسبت دادن است و با کذب تفاوت دارد: افترا دروغ بر ضد دیگران است؛ با کلامی که آنان بدان رضایت ندارند؛ اما کذب گاهی در حق خود و زمانی در حق دیگران است. افزون بر این، دیگران ممکن است به آن نیز خشنود باشند؛ مانند کلام غیر واقعی که در مدح کسی یا به قصد اصلاح گفته می‌شود. ماده فَرْی و مشتقات آن بیش از ۶۰ بار در قرآن آمده‌اند؛ مانند افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ و كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ.
3. "افک": وارونه کردن و دروغ گفتن است. برخی آن را دروغ قبیح همچون دروغ بر خدا، رسول و قرآن دانسته‌اند . این واژه و مشتقات آن بیش از ۳۰ بار در قرآن آمده‌اند که در برخی آیات همچون كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ و ذَلِكَ إِفْكُهُمْ به معنای مطلق دروغ است.
4. "خَرْص": به معنای تخمین زدن، دروغ یا قبیح‌ترین نوع دروغ است. این واژه در دروغ به کار رفته است، چون تخمین‌زنندگان همیشه بی‌تحقیق سخن گفته و امور را تخمین می‌زنند . این کلمه ۵ بار در قرآن به کار رفته است؛ مانند:
   1. إِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ؛
   2. قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ؛
   3. وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ؛
   4. إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ؛
   5. مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ
5. "زور": به معنای دروغ و امر باطل است. برخی آن را دروغی دانسته‌اند که در ظاهر نیک جلوه داده می‌شود، تا دیگران به راست بودن آن گمان کنند. این واژه ۴ بار در قرآن یاد شده است؛ مانند:
   1. اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ؛
   2. وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاءُوا ظُلْمًا وَزُورًا؛
   3. وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا ؛
   4. وَإِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا.
6. "اختلاق": ایجاد کردن و بافتن دروغ است. این واژه در برخی آیات به معنای دروغ به کار رفته است؛ مانند إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ.

همچنین مفاهیمی دیگر مانند اتهام، نفاق، مکر و خدعه، ریا و تزویر، تدلیس و خیانت پیوند بسیار نزدیکی با موضوع دروغ داشته و در حقیقت نوعی دروغ به شمار می‌روند؛ ولی برخی از این موضوعات مدخل مستقل دارند و جداگانه بررسی می‌گردند، از این رو در این مدخل از آنها سخنی نیست و تنها از دروغ به شکل خاص به مباحثی همچون ملاک دروغ، دروغگویان و انواع دروغ‌هایشان، ریشه‌های دروغ، انگیزه و اهداف دروغ‌گویی، آثار و پیامدهای دنیایی و آخرتی دروغ و برخی از احکام فقهی مرتبط با این موضوع پرداخته می‌شود.

ملاک و گستره دروغ

درباره ملاک دروغ دیدگاه‌ها متفاوت‌اند:

برخی معتقدند دروغ تنها گزارش خلاف واقع است و عمد و خطا یا علم و جهل در آن نقشی ندارد و بر همین اساس، بعضی دروغ را به دو قسم عمدی و غیر عمدی قسمت کرده‌اند؛ با این تفاوت که دومی گناه و نکوهشی ندارد؛ اما اوّلی گناه و جرم است و دروغگو نکوهش می‌شود. برخی در تأیید این نظریه به آیات وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ... فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ استناد کرده‌اند که خدا در آنها منافقان را از آن رو که تنها به زبان، ادعای ایمان می‌کردند، مذمت می‌کند و آنان را دروغگو می‌شمرد؛ زیرا ادعای آنان با واقع مطابق نبود.

در نظریه‌ای دیگر، دروغ تنها گزارش خلاف عقیده است. دلیل این نظریه به باور برخی آیه إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ است که خدا در آن منافقان را به جهت گواهی دادن بر رسالت پیامبر(ص) دروغگو می‌خواند، از آن رو که سخن آنان با اعتقادشان که منکر نبوت آن حضرت بودند، مطابقت نداشته است. از این استدلال پاسخ داده شده که دروغگو شمردن منافقان از آن روست که شهادت آنان به رسالت، متضمن خبری دروغ و خلاف واقع است، بنابراین دروغ، گزارش خلاف واقع است.

دیدگاه سوم، دروغ را سخنی مخالف با واقع و اعتقاد می‌داند.

عده‌ای با سازگار کردن این سه دیدگاه، نظریه دیگری به دست داده و گفته‌اند: باید میان کلام و متکلم تفاوت نهاد؛ به این بیان که گاه سخن، راست است و سخنگو دروغگو؛ همچون سخن منافقان که به رسالت پیامبر(ص) شهادت دادند، در حالی که به آن اعتقاد نداشتندإِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ و گاه سخن دروغ است و گوینده راستگو؛ مانند کسی که سخن غیر واقعی به زبان آورد و به آن اعتقاد داشته باشد.

از نگاه قرآن، دروغ به سخنانی گفته می‌شود که برخلاف واقع بر زبان آورده می‌شوند، هرچند گوینده به سخن خود اعتقاد داشته باشد؛ مانند إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ و دروغگو شمردن کسانی که به فرزند داشتن خدا باور دارند: وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ؛ چه سخن خلاف واقع را با آگاهی از مخالف بودن آن با واقع بگوید: وَيَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ یا بی‌آگاهی چنین کند: مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَلَا لِآبَائِهِمْ كَبُرَتْ كَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ إِنْ يَقُولُونَ إِلَّا كَذِبًا.

افزون بر موارد یاد شده، قرآن برخی سخنان را نیز که شرایط شرعی آن رعایت نشده باشند در حکم دروغ می‌شمرد و آثار دروغ را بر آن مترتب می‌کند، هرچند آن سخنان هم مطابق با واقع و اعتقاد گوینده باشند؛ مانند اتهام زنا، بی‌رعایت شرط اثبات آنکه آوردن ۴ شاهد است: إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ... لَوْلَا جَاءُوا عَلَيْهِ بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَدَاءِ فَأُولَئِكَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ.

آیا دروغ تنها در گفتار است یا فراتر از آن؟ دو دیدگاه هست:

1. برخی دروغ را تنها در گفتار می‌دانند و هریک از کردارها و نمایش‌های خلاف واقع یا خلاف باور را مشمول عنوانی دیگر. بعضی با تأیید این دیدگاه دروغ را در درجه یکم شامل گفتار خبری دانسته و بالعرض در برگیرنده استفهام، طلب و دیگر جملات انشایی و مستند برخی از اینان آیاتی است که خدا در آنها گفتار را به راستی وصف می‌کند؛ مانند وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِيلًا و وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثًا.
2. بسیاری دروغ را فراتر از گفتار دانسته و اعمال و امور دیگری را نیز مصداق دروغ بر می‌شمرند؛ همچون دورویی، غش در معامله، آراستن اجناس نامرغوب، نوشتار خلاف واقع، تحریف سخن دیگران، ادعای داشتن اوصافی و در عمل فاقد آنها بودن، عمل نکردن به مفاد قرارداد زبانی یا نوشتاری، تظاهر به جوانی یا پیری و فقر یا غنا.

بر همین پایه، برخی دروغ را به اقسام مختلفی مانند دروغ در گفتار، نیت و اراده، عزم و تصمیم بر کار خیر، وفا به عزم، اعمال، مقامات دینی، معاشرت و مراودت با مردم و دروغ در عقاید قسمت کرده‌اند.

برخی آیات قرآن این دیدگاه را تأیید می‌کنند؛ مانند:

1. آیه لِيَجْزِيَ اللَّهُ الصَّادِقِينَ بِصِدْقِهِمْ وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ که در آن منافقان را که ظاهر آنان خلاف باطن آنان است، در مقابل راستگویان می‌نهد
2. و آیه إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ که منافقان را دروغگو می‌شمرد
3. و آیه وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ که دروغ را به عین خارجی (خون) نسبت می‌دهد
4. و آیه مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى که دروغ را خطای قوای مدرک مانند قلب می‌خواند.

با توجه به ملاک‌های یاد شده برای دروغ، برخی مبالغه در کلام، استعاره، کنایه و مَثَل را دروغ نمی‌شمرند؛ زیرا در این موارد مدلول مطابقی سخن مراد گوینده نیست، تا گفتار خلاف واقع باشد، بلکه مدلول التزامی مقصود آنهاست؛ اما درباره توریه آرای متفاوتی هست: برخی آن را دروغ یا دروغ جایز دانسته؛ ولی بسیاری دروغ بودن آن را نفی کرده‌اند .

ذاتی بودن قبح دروغ

در نگاه همگان، دروغ امری قبیح به شمار می‌رود و افزون بر عقل، آیات و روایات بسیاری این را تأیید می‌کنند؛ مانند:

1. آیاتی که دروغ را ظلم می‌دانند: فَمَنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ... فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ
2. و گناه: انْظُرْ كَيْفَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ
3. و مایه عدم رستگاری: وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَذَا حَلَالٌ وَهَذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ
4. دروغگویان را سزاوار عذاب: وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ؛ نیز مانند روایاتی که خاستگاه دروغ را پستی و حقارت نفس می‌دانند و در مواردی از گناهان کبیر و کلید همه بدی‌ها و بدتر از شراب.

آیا قبح دروغ ذاتی است یا به جهت آثار و نتایج آن است؟

دیدگاه‌های متفاوتی در میان علمای اسلامی و غیر اسلامی هست: به باور برخی، ملاک حسن و قبح افعال، همچون دروغ، نتایج آنهاست؛ اگر زیان‌بخش بود قبیح است، و گرنه قبحی ندارد. در تأیید این نظریه گفته‌اند موضوع واقعی در گزاره‌های خوب بودن راستگویی یا بد بودن دروغگویی، صدق و کذب مطلق نیست، بلکه موضوع حقیقی، مقید به "سودمندی" و "زیانبخشی" است، از این رو در حفظ مصلحت اجتماعی حتی دروغ گفتن خوب است و هر جا مفسده اجتماعی باشد، حتی راست گفتن بد است.

اشاعره معتقدند تنها آنچه را خدا زشت می‌شمارد قبیح است. بر این پایه نیز تنها دروغی قبیح است که در شرع نکوهیده باشد؛ اما در مواردی همچون ضرورت، دروغ قبیح نیست.

در مقابل، بسیاری قبح دروغ را ذاتی دانسته و معتقدند دروغ بدان جهت که دروغ است، قبیح است. اطلاق آیات و روایات اسلامی نیز مؤید همین نظریه‌اند؛ مانند: آیاتی که به شکل مطلق دروغگویان را گرفتار لعن الهی می‌خوانند: لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ و انسان‌ها را از سخن دروغ نهی می‌کنند: وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ؛ نیز مانند برخی روایات که فطرت انسان را با راستی عجین شمرده و دروغگویی را بیگانه از فطرت انسانی می‌دانند و همگان را از دروغ کوچک و بزرگ و جدی و شوخی برحذر می‌دارند و نظیر روایتی که طبق آن هیچ گاه از دهان علی(ع) دروغی خارج نشد .

در مواردی مانند اصلاح میان متخاصمان دروغ مجاز است؛ ولی به سبب قبیح نبودن دروغ در برخی موارد نیست، بلکه بر پایه دفع افسد به فاسد و امر قبیح‌تر با امر قبیح است؛ یا به گفته برخی، مراد از دروغ در این گونه موارد توریه و به کار بردن تعریض‌هاست نه دروغ صریح. شاید بتوان گفت روایات دیگری که عنوان دروغ را از این موارد نفی می‌کنند، یا روایاتی نیز که در موارد ناچاری، انسان‌ها را به توریه فرمان می‌دهند، مؤید همین نظریه‌اند؛ زیرا اگر دروغ قبح ذاتی نمی‌داشت، نفی دروغ از چنین سخنانی یا سفارش به توریه در این گونه موارد ضرورتی نداشت.

دروغ در گذر تاریخ

قرآن کریم دروغ را به دو طایفه جنّیان و انسان‌ها نسبت می‌دهدوَأَنَّهُ كَانَ يَقُولُ سَفِيهُنَا عَلَى اللَّهِ شَطَطًا وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى اللَّهِ كَذِبًا. بر پایه روایتی از امام باقر(ع) نخستین دروغگو از این دو گروه ابلیس بود که در پاسخ به سؤال خدا در مورد سجده نکردن به آدم، به دروغ خود را بهتر از آدم شمرد و گفت: أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ. افزون بر این، وی در برابر آدمیان نیز فراوان مرتکب این رذیله شده است؛ از جمله آن هنگام که در پی بیرون کردن آدم و حوا(ع) از بهشت بود، به دروغدست یازید و علت نهی الهی از نزدیک شدن آن دو به درخت ممنوع را فرشته شدن یا جاویدان ماندن آنان در بهشت یاد کرد: مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنَ الْخَالِدِينَ و سپس برای باوراندن سخن خلاف واقع خود به آدم و حوا، با سوگند دروغ، خود را خیرخواه ایشان خواند: وَقَاسَمَهُمَا إِنِّي لَكُمَا لَمِنَ النَّاصِحِينَ.

آیات دیگری از دروغگویی شیاطین به فرزندان آدم: هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ يُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَكْثَرُهُمْ كَاذِبُونَ همچون وعده فقر به آنانالشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ و تزیین دروغین اعمال آنانوَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ یاد می‌کنند.

برخی انسان‌ها نیز به این رذیله اخلاقی دست می‌زنند؛ از جمله کافران و مشرکان که قرآن کریم بیشترین دروغ را از آنان گزارش می‌کند: دروغ‌های فراوانی درباره خدا، پیامبران الهی، پیروان آنها یا امور دیگر؛ مثلاً خدا را دارای فرزند می‌خواندند: أَلَا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْكِهِمْ لَيَقُولُونَ وَلَدَ اللَّهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ؛ یا گاه از نزد خود برخی خوردنی‌ها یا حیوانات را حلال یا حرام می‌شمردند و به دروغ می‌گفتند خدا آنها را حلال یا حرام کرده است: وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَذَا حَلَالٌ وَهَذَا حَرَامٌ؛ یا شرک خود و پدرانشان را به فرمان و اراده خدا مستند می‌کردند که قرآن این سخنان را نیز دروغ می‌خواند: لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلَا آبَاؤُنَا وَلَا حَرَّمْنَا مِنْ شَيْءٍ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتَّى ذَاقُوا بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ.

افزون بر این، در مورد پیامبران الهی نیز دروغ‌های فراوان بر زبان می‌آوردند؛

1. همچون نسبت سفاهت و دروغگویی: قَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَرَاكَ فِي سَفَاهَةٍ وَإِنَّا لَنَظُنُّكَ مِنَ الْكَاذِبِينَ؛ فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا نَرَاكَ إِلَّا بَشَرًا مِثْلَنَا وَمَا نَرَاكَ اتَّبَعَكَ إِلَّا الَّذِينَ هُمْ أَرَاذِلُنَا بَادِيَ الرَّأْيِ وَمَا نَرَى لَكُمْ عَلَيْنَا مِنْ فَضْلٍ بَلْ نَظُنُّكُمْ كَاذِبِينَ ،
2. ساحر و دیوانه خواندن: كَذَلِكَ مَا أَتَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قَالُوا سَاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ،
3. چنان که به دروغ می‌گفتند پیامبران تسلط بر مردم: فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُرِيدُ أَنْ يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ... یا بیرون راندن آنان از سرزمینشان را می‌خواهنديُرِيدُ أَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ بِسِحْرِهِ فَمَاذَا تَأْمُرُونَ.

آنان گاه به مسلمانان نیز به دروغ وعده می‌دادند اگر از راه ما پیروی کنید، گناهانتان را بر عهده می‌گیریم: وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَايَاكُمْ وَمَا هُمْ بِحَامِلِينَ مِنْ خَطَايَاهُمْ مِنْ شَيْءٍ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ.

گروه دومی که قرآن از دروغگویی‌شان سخن می‌راند اهل کتاب هستند که دروغ‌های مختلفی درباره خدا داشتند؛ مانند:

1. ادعای فرزند خدا بودن عُزیر و مسیح(ع): وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَقَالَتِ النَّصَارَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللَّهِ ذَلِكَ قَوْلُهُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ يُضَاهِئُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ،
2. فرزندان و دوستان خدا شمردن خودوَقَالَتِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى نَحْنُ أَبْنَاءُ اللَّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ،
3. بخشیده شدن گناهان خود از سوی خدا: فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْكِتَابَ يَأْخُذُونَ عَرَضَ هَذَا الْأَدْنَى وَيَقُولُونَ سَيُغْفَرُ لَنَا،
4. اندک بودن ماندگاری آنان در آتش جهنم: وَقَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيَّامًا مَعْدُودَةً؛ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ، پاک شدن گناهان روزانه آنان در هر شب، شفاعت آنان از سوی پدران و فرزندانشان در قیامت، منحصر بودن پیروان ابراهیم(ع) در یهود و نصارا.

همچنین دروغ‌های فراوانی در مورد پیامبران الهی بر زبان می‌آوردند؛ مانند: ساحر دانستن حضرت سلیمان(ع)وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ، کشتن هارون(ع) به دست حضرت موسی(ع) و ادعای ارتکاب اعمال ناشایست از سوی آن حضرت و ترویج ادعاهای خلاف واقع درباره پیامبر(ص) و انتساب آنها به خدا: وَإِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِيقًا يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْكِتَابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْكِتَابِ وَمَا هُوَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَمَا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَيَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ؛ و نیز فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَهُمْ مِمَّا يَكْسِبُونَ.

دسته سوم دروغگویان، منافقان‌اند که برای دستیابی به اهداف خود دروغ‌های فراوان داشتند؛ از جمله:

1. با وجود عدم اعتقاد به پیامبر(ص) به دروغ بر رسالت آن حضرت گواهی می‌دادند: قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ؛
2. یا در میان مسلمانان به دروغ ایمان ادعا می‌کردند: وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ؛
3. یا در ساختن مسجد ضرار به دروغ، نیت خود را خیرخواهانه قلمداد می‌کردندوَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْرِيقًا بَيْنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ
4. و به اهل کتاب وعده دروغ می‌دادند که اگر بر ضد مسلمانانجنگ کنند، به کمک آنان می‌آیند: أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَلَا نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَدًا أَبَدًا وَإِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ.

ولی قرآن همه این ادعاها و سخنان را دروغ و خدا را گواه بر این دروغگویی می‌خواند: وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ؛ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ.

افزون بر این گروه‌های سه‌گانه، قرآن از دروغگویی برخی افراد خاص سخن می‌راند: برادران یوسف برای دور کردن حضرت از پدرشان به دروغ خود را خیرخواه یوسف(ع) دانسته و به یعقوب(ع) گفتند می‌خواهند او را برای بازی و تفریح بیرون ببرند: إِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ و پس از در چاه افکندن یوسف(ع) به دروغ ادعا کردند که گرگ او را خورده است: فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ و هنگام ملاقات با یوسف(ع) او و برادرش را سارق خواندند: إِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ.

نیز زلیخا به دروغ یوسف(ع) را به داشتن قصد سوء در مورد خود متهم کرد: قَالَتْ مَا جَزَاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءًا إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِيمٌ.

در آیه إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ نیز قرآن از دروغ بزرگ عده‌ای از مسلمانان در مورد یکی از همسران پیامبر(ص)سخن می‌گوید. برخی مراد از دروغگویان در این آیه را حسان بن ثابت، مسطح و حمنه بنت جحش و به سرکردگی عبدالله بن اُبی دانسته‌اند که به ناروا عایشه را به عمل ناشایست متهم کردند؛ اما برخی دیگر مصداق آیه را خود عایشه دانسته‌اند که این ادعای دروغ را در مورد ماریه قبطیه یاد کرد.

در آیه وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ نیز از وعده دروغ برخی مسلمانان یاد می‌کند. به دیده برخی مفسران، این آیه درباره مردی به نام بلتعة بن حاطب یا ثعلبة بن حاطب نازل شد که عهد کرد اگر خدا او را بی‌نیاز کند، از اموال خود در راه خدا انفاق می‌کند ؛ اما پس از بی‌نیازی به پیمان خود وفا نکرد: فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا... بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ.

دروغگویی جنیان و انسان‌ها به موارد ذکر شده در دنیا اختصاص ندارد، بلکه عده‌ای از آنان حتی در قیامت و عالم دیگر نیز دروغ می‌گویند؛ از جمله آن‌گاه که خدا آنان را از قبرها بر می‌انگیزد، سوگند می‌خورند که به او ایمان داشته‌اند: يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعًا فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَمَا يَحْلِفُونَ لَكُمْ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلَى شَيْءٍ؛ ولی خدا این ادعایشان را دروغ می‌شمارد: أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ؛ نیز هنگامی که خدا از آنان درباره شریکانی می‌پرسد که به او نسبت می‌دادند، خطاب به خدا می‌گویند ما مشرک نبودیم: قَالُوا وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ که قرآن این سخن آنان را نیز دروغ و مایه شگفتی بر می‌شمارد: انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ.

برخی با توجه به حضور و آشکار بودن همه اعمال و گشوده شدن نامه عمل در قیامت و شهادت اعضا و جوارح، دروغگویی کافران را در آن روز از روی عادت آنان به دروغگویی در دنیا و ملکه شدن این امر در نفوس آنها دانسته‌اند. طبق برخی روایات، هنگامی که آنان در پاسخ خدا دروغ می‌گویند، خدا بر دهان آنان مُهرزده و اعضا و جوارح آنها را به سخن می‌آورد، تا حقیقت را بازگو کنند: الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ وَتُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ؛ نیز يَوْمَ تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ ؛ همچنین آن هنگام که بر لبه آتش جهنم قرار گرفته یا وارد جهنم می‌شوند. آرزو می‌کنند که به دنیا بازگشته و در صف مؤمنان به آیات الهی قرار گیرند که قرآن این سخن آنان را نیز دروغ می‌شمارد: وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقَالُوا يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ...وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ.

در بهشت دروغی وجود ندارد و بهشتیان سخن لغو یا دروغی نمی‌شنوند: لَا يَسْمَعُونَ فِيهَا لَغْوًا وَلَا كِذَّابًا .

عوامل و زمینه‌های دروغ

عوامل و زمینه‌های بسیاری سبب دروغگویی‌اند؛ ولی مهم‌ترین آنها از نگاه قرآن در پی می‌آیند.

شیطان

از آنجا که شیطان دشمن انسان است: إِنَّ الشَّيْطَانَ لِلْإِنْسَانِ عَدُوٌّ مُبِينٌ می‌کوشد به انسان‌های گناهکار نزدیک شده و اخبار و سخنان دروغی را به آنان القاء کند: هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَلَى مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيَاطِينُ تَنَزَّلُ عَلَى كُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ يُلْقُونَ السَّمْعَ وَأَكْثَرُهُمْ كَاذِبُونَ.

در آیات فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَمَا يَحْلِفُونَ لَكُمْ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلَى شَيْءٍ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ اسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ... أُولَئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ. نیز قرآن کافرانی را که به دروغ سوگند می‌خورند حزب شیطان می‌خواند که شیطان بر آنان مسلط است، از این‌رو در سوره نور پس از ذکر داستان دروغگویی برخی مسلمانان، آنان را از پیروی شیطان بر حذر می‌دارد؛ زیرا او همیشه به فحشاء و منکرات فرمان می‌دهد: إِنَّ الَّذِينَ جَاءُوا بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ وَمَنْ يَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ.

فحشا و منکر در آیه عام است و همه گناهان و منکرات از جمله دروغ را در بر می‌گیرد.

حسادت

حسادت به مال، مقام و نعمت‌های مادی و معنوی دیگران از اسباب دیگر دروغگویی است، چنان که برادران یوسف به جهت همین رذیلت اخلاقی به پدر خود دروغ‌های متعددی گفتند و از این راه یوسف(ع) را از نزد حضرت یعقوب دور کردندإِذْ قَالُواْ لَيُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَى أَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ ، قَالُواْ يَا أَبَانَا مَا لَكَ لاَ تَأْمَنَّا عَلَى يُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ أَرْسِلْهُ مَعَنَا غَدًا يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ؛ همچنین قرآن دروغ اهل کتاب را که مشرکان هدایت یافته‌تر از مسلمانان‌اند، برخاسته از حسادت آنان نسبت به آنچه خدا از فضل خود به پیامبر(ص) و مسلمانان داده است می‌داند: أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ.

بی‌ایمانی

از دیگر زمینه‌های دروغ به خدا و پیامبر(ص) نداشتن ایمان است: إِنَّمَا يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ. در آیه‌ای خدا پس از نکوهش شدید گروهی از مسلمانان به جهت دروغگویی، به آنان سفارش می‌کند که اگر ایمان دارند، هرگز به چنین دروغ‌هایی دست نزنند: يَعِظُكُمُ اللَّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِهِ أَبَدًا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ. پیامبر اکرم(ص) نیز دروغ را ناسازگار با ایمان می‌شمرد و مؤمن را مبرّا از دروغ؛ همچنین علی(ع)دروغ را مقابل ایمان می‌خواند.

آیات و روایات یاد شده، عام و هر دروغی را شامل‌اند؛ ولی بر پایه آیات وَإِذَا بَدَّلْنَا آيَةً مَكَانَ آيَةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ لَا يَهْدِيهِمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ که در مورد کافران و عدم ایمان آنان‌اند، برخی معتقدند مراد از دروغ‌های ناسازگار با ایمان، دروغ بر خدا و رسول است، چنان که قرآن دروغ بر خدا را از ویژگی‌های کافران می‌شمرد: وَلَكِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ.

پیروی از گمان

از دیگر عوامل دروغ گفتن، نداشتن علم و پیروی از گمان است:

1. سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ لَوْ شَاء اللَّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلاَ آبَاؤُنَا وَلاَ حَرَّمْنَا مِن شَيْءٍ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم حَتَّى ذَاقُواْ بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِندَكُم مِّنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِن تَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ أَنتُمْ إِلاَّ تَخْرُصُونَ؛
2. نیز وَإِن تُطِعْ أَكْثَرَ مَن فِي الأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللَّهِ إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ؛
3. أَلا إِنَّ لِلَّهِ مَن فِي السَّمَاوَات وَمَن فِي الأَرْضِ وَمَا يَتَّبِعُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ شُرَكَاء إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ؛ زیرا پیروان گمان هرآنچه را می‌شنوند بی‌تحقیق باور کرده و آن را نقل می‌کنند.

روایات اسلامی نیز باز گفتن خبر از غیر معتمدان یا نقل هر شنیده‌ای را مایه گرفتاری به دروغ بر می‌شمرند؛ حتی بر پایه برخی روایات گمان مصداق دروغ است.

تلقین

تلقین برخی سخنان خود از دیگر زمینه‌های ارتکاب دروغ است، چنان که بر اساس روایت پیامبر اکرم(ص) یکی از علل دروغ گفتن برادران یوسف که وی را گرگ خورده است: قَالُوا يَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِقِينَ، ترک اولی از حضرت یعقوب بود که این سخن را به آنان تلقین کرد: أَخَافُ أَنْ يَأْكُلَهُ الذِّئْبُ وَأَنْتُمْ عَنْهُ غَافِلُونَ؛ زیرا آنها تا آن هنگام نمی‌دانستند که گرگ انسان را می‌خورد. همین مضمون از امام صادق(ع) نیز گزارش شده است، از این‌رو برخی گفته‌اند برای پیشگیری از ارتکاب کارهای شرّ شایسته است مؤمنان از تلقین هر کار شرّی به فرزندان خود پرهیز کنند.

انگیزه‌ها و اهداف دروغگویی

انگیزه‌ها و اهداف مختلفی سبب دروغگویی‌اند که مهم‌ترین آنها از دیدگاه قرآن در پی می‌آیند.

نابود کردن یا تضعیف دین

از میان بردن ادیان توحیدی یا ضربه‌ زدن و تضعیف آنها از اساسی‌ترین اهداف دروغگویی کافران و منافقان است: وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَهُوَ يُدْعَى إِلَى الإِسْلامِ وَاللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ. این آیات در مورد کافران اهل کتاب نازل شدند که برای خاموش کردن نور اسلام به دروغ ادعا کردند که قرآن سحر و پیامبر(ص) ساحر است؛ همچنین در آیات أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِم مَّا هُم مِّنكُمْ وَلا مِنْهُمْ وَيَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَهُمْ يَعْلَمُونَ. أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا إِنَّهُمْ سَاء مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ. اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَن سَبِيلِ اللَّهِ فَلَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ. سخن از سوگند دروغ منافقان برای جلوگیری از راه خدا و پیشرفت دین است. به دیده مفسران، آنان برای دستیابی به این هدف به دروغ سوگند می‌خورند که از مسلمانان و با آنان هستند.

گمراه کردن دیگران

از جمله می‌توان به دروغ مشرکان اشاره کرد که برای فریب مسلمانان و به ارتداد کشاندن آنان به دروغ می‌گفتند اگر از دین خود بازگردید، ما گناهان شما را بر عهده می‌گیریموَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِلَّذِينَ آمَنُوا اتَّبِعُوا سَبِيلَنَا وَلْنَحْمِلْ خَطَايَاكُمْ وَمَا هُمْ بِحَامِلِينَ مِنْ خَطَايَاهُمْ مِنْ شَيْءٍ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ؛ همچنین در شأن نزول آیه وَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهَارِ وَاكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ که به حیله یهود برای به ارتداد کشاندن مسلمانان اشاره دارد، آمده است که گروهی از عالمان اهل کتاب تصمیم گرفتند اسلام آورده و پس از بازگشت از اسلام به دروغ به مسلمانان بگویند صفات و روش پیامبر اسلام(ص) با آنچه در کتاب‌های دینی آنان در مورد ویژگی‌های پیامبر آخرالزمان آمده است تطبیق نمی‌کند، تا مسلمانان را فریب داده و آنان را از اسلام بازگردانند.

تبرئه دروغگو و نجات از مجازات

چنان که قوم صالح پس از تصمیم به قتل آن حضرت با خود هم قسم شدند که برای تبرئه خود از جرم قتل به دروغ بگویند ما در این رخداد نقشی نداشته‌ایم: قَالُوا تَقَاسَمُوا بِاللَّهِ لَنُبَيِّتَنَّهُ وَأَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِيِّهِ مَا شَهِدْنَا مَهْلِكَ أَهْلِهِ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ. در آیات متعدد دیگری نیز از دروغگویی برخی برای رسیدن به این هدف یاد شده است؛ مانند:

1. دروغگویی برادران یوسف پس از انداختن آن حضرت در چاه: قَالُوا يَا أَبَانَا إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ وَمَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِقِينَ وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا فَصَبْرٌ جَمِيلٌ وَاللَّهُ الْمُسْتَعَانُ عَلَى مَا تَصِفُونَ،
2. دروغ زلیخا که یوسف قصد سوء به وی داشته است: وَاسْتَبَقَا الْبَابَ وَقَدَّتْ قَمِيصَهُ مِنْ دُبُرٍ وَأَلْفَيَا سَيِّدَهَا لَدَى الْبَابِ قَالَتْ مَا جَزَاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءًا إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِيمٌ،
3. دروغگویی منافقان صدر اسلام و سپر قرار دادن آن برای تبرئه خود از جرم کفر درونی: وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً...
4. و دروغ آنان برای نجات از کیفر ارتداد: يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ
5. و سوگند دروغ برخی از اینان برای فرار از مجازات به سبب نرفتن به جنگ تبوک: يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَكُمْ لِيُرْضُوكُمْ. عده‌ای معتقدند این آیه نیز در مورد سخنان کفرآمیز آنان نازل شد که با سوگند خوردن دروغ، آن را انکار کردند.

دنیاطلبی

قرآن کریم در آیه فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا از نوشتن سخنانی دروغ از جانب برخی و انتساب آن به خدا برای دستیابی به اموال دنیایی سخن می‌گوید. طبق رأی مفسران و برخی روایات، آیه یاد شده درباره علمای یهود فرود آمده است که صفات پیامبر(ص) را در تورات تغییر داده و به دروغ ویژگی‌های دیگری به آن حضرت نسبت می‌دادند، تا از این راه ریاست بر یهود و اموالی که از این طریق به دست می‌آوردند محفوظ بماند؛ همچنین برخی از آنان برای دستیابی به ثروت دنیایی به دروغ ادعا می‌کردند که خدا خیانت در امانت غیر هم‌کیش آنان را برای یهود مباح دانسته است: وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِينَارٍ لَا يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ إِلَّا مَا دُمْتَ عَلَيْهِ قَائِمًا ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَيْسَ عَلَيْنَا فِي الْأُمِّيِّينَ سَبِيلٌ وَيَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ. آیات وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ و فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ. نیز در مورد برخی مسلمانان نازل شدند که با هدف دستیابی به اموال دنیایی دروغ گفته و عهد خود با خدا برای انفاق در راه او را انکار کردند .

فرار از تکلیف

هدف دیگر دروغگویی برخی، شانه خالی‌کردن از زیر بار تکالیف فردی و اجتماعی است، چنان که منافقان صدر اسلام برای فرار از جنگ نزد پیامبر(ص) آمده و ادعا می‌کردند که نمی‌توانند در جنگ شرکت کنند: سَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ؛ زیرا توشه‌راه، مرکب یا قدرت بر خروج ندارند؛ ولی قرآن این ادعای آنان را دروغ می‌شمرد: وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ؛ همچنین عده‌ای دیگر از آنان برای گریز از پیکار به دروغ به پیامبر(ص) می‌گفتند اگر در جنگ شرکت کنیم، با دیدن زنان مشرکان در فتنه افتاده و از نبرد دست می‌کشیم: وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ لِي وَلَا تَفْتِنِّي.

در آیه إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ نیز از ادعای باطل یهود یاد می‌شود که برای فرار از پذیرش اسلام به دروغ ادعا می‌کردند که خدا از ما عهد گرفته است که به هیچ پیامبری ایمان نیاوریم، مگر قربانی بیاورد که آتش آن را فراگیرد.

پیامدهای دروغ

دروغ آثار و پیامدهای دنیایی و آخرتی بسیاری دارد که بیشتر آنها دامنگیر خود دروغگو می‌گردند: إِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ؛ نیز ثُمَّ لَمْ تَكُن فِتْنَتُهُمْ إِلاَّ أَن قَالُواْ وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ. افزون بر این، دروغ پیامدهای زیان‌باری برای دیگران و جامعه دارد. مهم‌ترین پیامدهای دروغ از دیدگاه قرآن در پی می‌آیند.

رسوایی

دروغگویی گاه رسوا شدن شخص دروغگو را در پی دارد؛ زیرا وی هرچند زیرک باشد، نمی‌تواند همه جوانب و پیامدهای دروغ خود را در نظر بگیرد، از این رو برخی جوانب پنهان مانده او را رسوا می‌سازند، چنان که آوردن پیراهن حضرت یوسف(ع) و خون‌آلود کردن آن، برادران دروغگوی وی را رسوا کرد: وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ. دَمٍ كَذِبٍ به دیده برخی خونی بود که دروغ بودن آن آشکار بود؛ زیرا با خون انسان بسیار متفاوت بود . افزون بر این، پیراهن یوسف(ع) نیز سالم بود و اگر گرگ وی را خورده بود، پیراهنش را پاره می‌کرد، از این‌رو حضرت یعقوب(ع) با مشاهده پیراهن یوسف(ع) به دروغ بودن ادعای آنان پی‌برد و آن را برخاسته از هوس‌های نفسانی آنان دانست: قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا.

همسر عزیز مصر نیز اندک زمانی پس از دروغ خود، رسوا گردید؛ زیرا نشانه راستگویی حضرت یوسف(ع) و دروغ زلیخا یعنی پاره‌شدن پیراهن یوسف از پشت سر، بر همگان هویدا بود: فَلَمَّا رَأَى قَمِيصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قَالَ إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا وَاسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخَاطِئِينَ.

بر پایه روایتی، خدا فراموشی را بر دروغگو می‌افکند، از این‌رو دروغ خود را فراموش کرده و پس از مدتی سخن دیگری در تضاد با آن بر زبان می‌آورد که رسوایش می‌کند.

بی‌اعتمادی

دروغ سبب سلب اعتماد دیگران از شخص می‌گردد، از این‌رو برادران یوسف وقتی برای بار دوم همراه بردن برادر دیگرشان را درخواست کردند، حضرت یعقوب(ع) داستان یوسف(ع) را یادآوری و از پذیرش خواسته آنان خودداری کردقَالَ هَلْ آمَنُكُمْ عَلَيْهِ إِلَّا كَمَا أَمِنْتُكُمْ عَلَى أَخِيهِ مِنْ قَبْلُ فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظًا وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ؛ ولی پس از پافشاری آنان، آن حضرت به شرط سپردن وثیقه پذیرفت که بنیامین را با آنان همراه کند: قَالَ لَنْ أُرْسِلَهُ مَعَكُمْ حَتَّى تُؤْتُونِ مَوْثِقًا مِنَ اللَّهِ لَتَأْتُنَّنِي. مفسران مراد از این وثیقه را عهد یا سوگند برادران یوسف دانسته‌اند.

همچنین به خبر دروغگو اعتمادی نیست، از این‌رو قرآن کریم در آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا به مسلمانان فرمان می‌دهد که اگر فاسق خبری را برای آنان نقل کرد، تفحص کرده و بی‌تحقیق آن را نپذیرند. مراد از فَاسِقٌ در آیه به نظر بسیاری دروغگوست. در روایات اسلامی نیز دروغ بسیار، سبب بی‌اعتمادی دیگران دانسته شده است.

ضرر مادی و معنوی

ارتکاب دروغ و ترتیب اثر دادن به آن می‌تواند خسارت‌های مادی و معنوی جبران‌ناپذیری همچون کشته شدن مردم بسیاری در پی آورد: إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ. آیه در مورد ولید بن عقبه نازل شد که برای گرفتن زکات به سوی قبیله بنی‌مصطلق رفت؛ ولی در بازگشت به پیامبر(ص) خبر داد که آنان قصد دارند زکات نپردازند یا مرتد شده‌اند. در پی شنیدن این گزارش، پیامبر(ص) جنگ با آنان را قصد کرد که آیه فرود آمد و به حضرت فرمان داد پیش از ترتیب اثر دادن به اخبار چنین کسانی در مورد آن تحقیق کند.

برخی شأن نزول آیه را دروغ یکی از همسران پیامبر(ص) درباره ماریه قبطیه و جریح پسر عموی وی و تصمیم پیامبر(ص) به قتل جریح در پی این خبر دانسته‌اند.

افزون بر این، دروغ گاه وسیله گمراهی دیگران می‌شود که خسران آن بالاتر از کشته شدن افراد است؛ مانند بدعت در دین که سبب می‌گردد عده‌ای با پیروی ناآگاهانه از آنها از شریعت حق الهی گمراه گردند: فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا لِيُضِلَّ النَّاسَ بِغَيْرِ عِلْمٍ، چنان که در آیه وَإِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ گمراهی از راه خدا یکی از آثار دروغ شمرده شده است.

تکرار دروغ و ارتکاب گناهان دیگر

دروغگو برای جلوگیری از رسوایی خود پس از دروغ نخست، آن را تکرار یا مرتکب گناهانی دیگر می‌گردد ، چنان که برادران یوسف پس از نخستین دروغ که خود را خیرخواه آن حضرت نزد پدر معرفی کردندقَالُوا يَا أَبَانَا مَا لَكَ لَا تَأْمَنَّا عَلَى يُوسُفَ وَإِنَّا لَهُ لَنَاصِحُونَ به دروغ‌ها و گناهان بسیار دیگری گرفتار شدند؛ از جمله به دروغ گفتند ما او را برای بازی و تفریح می‌بریم: يَرْتَعْ وَيَلْعَبْ و از وی حفاظت می‌کنیم: وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ و سپس به دروغ گریه کردند: وَجَاءُوا أَبَاهُمْ عِشَاءً يَبْكُونَ و گفتند ما سرگرم مسابقه بودیم: إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ و یوسف(ع) را نزد لباس‌های خود گذاشته بودیم: وَتَرَكْنَا يُوسُفَ عِنْدَ مَتَاعِنَا و گرگ او را خورد: فَأَكَلَهُ الذِّئْبُ؛ ما راستگو هستیم: مَا أَنْتَ بِمُؤْمِنٍ لَنَا وَلَوْ كُنَّا صَادِقِينَ و خون این پیراهن خون یوسف(ع) است: وَجَاءُوا عَلَى قَمِيصِهِ بِدَمٍ كَذِبٍ. افزون بر این، از آیات دیگر برداشت می‌شود که آنان سال‌ها این دروغ خود را بازگو کرده و حقیقت را به پدر خود نگفتند.

همچنین تکرار و تداوم دروغگویی به رسوخ این رذیلت در نفس و تبدیل آن به عادت می‌انجامد، به گونه‌ای که دروغگو پس از کشف حقایق حتی در مقابل خدا نیز دروغ بگوید، چنان که مشرکان بر اثر ملکه شدن دروغ در نفوس آنان در قیامت نیز به دروغ به خدا می‌گویند ما مشرک نبودیم : وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ انْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ.

افزون بر این، دروغگویی گناهان بسیار دیگری را نیز به دنبال دارد، چنان که زلیخا پس از دروغ خود به عزیز مصر برای جلوگیری از افشای آن، برای یوسف(ع) زندان یا مجازات شدیدتر حتی اعدام را درخواست کرد: مَا جَزَاءُ مَنْ أَرَادَ بِأَهْلِكَ سُوءًا إِلَّا أَنْ يُسْجَنَ أَوْ عَذَابٌ أَلِيمٌ. بر پایه روایات اسلامی نیز دروغ کوچک سبب ارتکاب دروغ بزرگ‌تر و کلید همه گناهان و ترک آن سبب ترک دیگر گناهان است.

نفاق

فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ. بر پایه روایات نیز دروغ به نفاق می‌انجامد؛ زیرا دروغگو می‌کوشد در ظاهر دروغش را راست جلوه دهد، در حالی که در درونش چیز دیگری است و این دوگانگی به تدریج به دیگر اعمال او نیز سرایت و وی را منافق می‌کند.

قرار گرفتن در زمره ظالمان

دروغ بستن بر خدا از مصادیق ظلم است: فَمَنِ افْتَرَىَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ مِن بَعْدِ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ، بلکه از بالاترین ستم‌هاست: وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا؛ نیز فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِآيَاتِهِ...؛ زیرا نسبت به ساحت خدای عظیم دروغ بسته است.

لعن و نفرین الهی

دروغگویی انسان را در زمره لعن‌شدگان الهی می‌نهد؛ چه دروغ در مورد خدا باشد: الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى رَبِّهِمْ أَلَا لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ یا درباره پیامبران الهی، مانند نسبت فرزندی خدا به عیسی(ع) از سوی مسیحیان نجران که به لعن آنان در داستان مباهله انجامید: فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ. یا دیگر انسان‌ها، مانند همسر: أَنَّ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ. دروغگویانی که به لعن الهی دچار شوند، یاوری نخواهند داشت: وَمَنْ يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا.

محرومیت از هدایت و رستگاری

خدا کسی را که بسیار دروغ بگوید هدایت نخواهد کرد: إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ. بر پایه روایات اسلامی، كَذَّاب کسی است که دروغ جزء طبیعت او شده و به آن عادت کرده است؛ همچنین کسانی که در مورد خدا دروغ بگویند رستگار نمی‌شوند: إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ؛ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ .

روسیاهی در قیامت

کسانی که بر خدا دروغ ببندند در قیامت روسیاه‌اند: وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ تَرَى الَّذِينَ كَذَبُوا عَلَى اللَّهِ وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ. افزون بر این، در برخی روایات دروغ به شکل مطلق سبب روسیاهی در قیامت دانسته شده است.

عذاب دنیایی و آخرتی

قرآن کریم در آیات بسیاری دروغگویان به ویژه آنان را که درباره خدا و رسول دروغ می‌گویند به عذاب الهی تهدید می‌کند: وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ؛ نیز وَيَجْعَلُونَ لِلَّهِ مَا يَكْرَهُونَ وَتَصِفُ أَلْسِنَتُهُمُ الْكَذِبَ أَنَّ لَهُمُ الْحُسْنَى لَا جَرَمَ أَنَّ لَهُمُ النَّارَ وَأَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ که گاه دنیایی است، چنان که موسی(ع) دروغگویان به خدا را از گرفتار شدن به عذاب دنیایی برحذر داشت: لَا تَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ كَذِبًا فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذَابٍ و گاه آخرتی است: سَيَعْلَمُونَ غَدًا مَنِ الْكَذَّابُ الْأَشِرُ که خدا در قیامت با گرفتن موی پیشانی‌شان آنان را به سوی جهنم می‌کشاند: كَلاَّ لَئِن لَّمْ يَنتَهِ لَنَسْفَعًا بِالنَّاصِيَةِ نَاصِيَةٍ كَاذِبَةٍ خَاطِئَةٍ و آنها را به عذاب دردناک: وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ؛ وَقَعَدَ الَّذِينَ كَذَبُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ. و شدید خود گرفتار خواهد کرد: وَيَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا.

افشا و کشف دروغ

کشف و افشای سخنان و اعمال خلاف واقع و حقیقت، راه‌ها و جایگاه‌های گوناگونی دارد که دروغگو را رسوا می‌کند. برخی از مهم‌ترین آنها در پی یاد می‌شوند.

درخواست مدرک و شاهد

قرآن کریم در آیاتی برای افشای دروغ مشرکان که برخی حیوانات و خوراکی‌ها را حرام دانسته و به دروغ آن را به خدا نسبت می‌دادند، به پیامبر(ص) فرمان می‌دهد که از آنان دلیلی از روی دانش بخواهد: قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحَامُ الْأُنْثَيَيْنِ نَبِّئُونِي بِعِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ؛ نیز قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا.

همچنین در آیاتی از مشرکان و اهل کتاب در مورد ادعای دروغین آنان مبنی بر وجود خدایی دیگر برهان می‌طلبد: أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ؛ نیز قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ.

و گاه برای کشف دروغ از دروغگو مدرکی همانند نشان دادن اثری از موجود مورد ادعا، علمی برگزیده از کتاب‌های گذشتگان یا سخنی از پیامبران درخواست می‌کند: قُلْ أَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَرُونِي مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْكٌ فِي السَّمَاوَاتِ ائْتُونِي بِكِتَابٍ مِنْ قَبْلِ هَذَا أَوْ أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ؛ نیز فَأْتُوا بِكِتَابِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ.

یا به دروغگویان از اهل کتاب می‌فرماید تورات را آورده و آن را بخوانند: فَأْتُوا بِالتَّوْرَاةِ فَاتْلُوهَا إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ تا روشن شود که سخن شما دروغ است.

افزون بر این، در آیاتی دیگر برای کشف دروغ از آنان شاهد می‌خواهد: هَلُمَّ شُهَدَاءَكُمُ الَّذِينَ يَشْهَدُونَ أَنَّ اللَّهَ حَرَّمَ هَذَا و در صورتی که شاهدان مورد نظر را نیاورند، آنان را دروغگو می‌شمرد: فَإِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَدَاءِ فَأُولَئِكَ عِنْدَ اللَّهِ هُمُ الْكَاذِبُونَ.

ارایه مدرک و شاهد

ارائه مدرک و شاهد به دروغگو یا دیگران سبب افشای دروغ می‌گردد، از این رو وقتی اهل کتاب ادعا کردند که خدا از ما عهد گرفته است که تنها به پیامبرانی ایمان آوریم که قربانی بیاورندالَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ. قرآن گذشته آنان را بر دروغ بودن این ادعای باطل شاهد آورد و فرمود پس چرا در گذشته به چنین پیامبرانی ایمان نیاوردید: قُلْ قَدْ جَاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِي بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالَّذِي قُلْتُمْ؛ همچنین آن گاه که ادعا کردند تنها به مفاد تورات ایمان می‌آوریموَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا وَيَكْفُرُونَ بِمَا وَرَاءَهُ وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِيَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ.

خدا محتوای کتاب آنان را شاهد دروغ بودن این ادعا یاد کرده و فرمود که ایمان به پیامبر اکرم(ص) در کتاب‌های خودتان آمده است: ...وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ؛ یا عملکرد پیشینیان آنان را دلیل بر دروغ بودن ادعایشان ذکر کرده و می‌گوید چرا پیامبران الهی را در گذشته به قتل می‌رساندید: فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِيَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ، در حالی که کُشتن پیامبران در کتاب‌های خودتان حرام بود.

در آیات وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ و وَلَوْ أَرَادُوا الْخُرُوجَ لَأَعَدُّوا لَهُ عُدَّةً نیز آماده نکردن اسباب و مقدمات شرکت در جهاد از سوی منافقان صدر اسلام را شاهدی بر دروغ بودن ادعای آنان درباره قصد شرکت در جهاد دانست .

تحقیق و بررسی

بررسی و تحقیق در مورد ادعا یا عمل انجام گرفته از راه‌های کشف دروغ از دیدگاه قرآن است، از این رو حضرت سلیمان(ع) راست یا دروغ بودن خبرهای هُدهُد از مملکت سبا را به تحقیق در این زمینه وابسته کرد: قَالَ سَنَنْظُرُ أَصَدَقْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْكَاذِبِينَ؛ همچنین وقتی زلیخا یوسف(ع) را به دروغ به داشتن قصد سوء متهم کرد، شاهدی به تحقیق سفارش کرد و گفت: اگر پیراهن یوسف(ع) از جلو پاره شده است، یوسف(ع)دروغ می‌گوید؛ چنانچه از پشت پاره گردیده است، زلیخا دروغگوست: وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ أَهْلِهَا إِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَهُوَ مِنَ الْكَاذِبِينَ وَإِنْ كَانَ قَمِيصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَكَذَبَتْ وَهُوَ مِنَ الصَّادِقِينَ و پس از تحقیق، دروغ بودن ادعای زلیخا آشکار گردیدفَلَمَّا رَأَى قَمِيصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قَالَ إِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا وَاسْتَغْفِرِي لِذَنْبِكِ إِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخَاطِئِينَ.

افزون بر این، قرآن کریم در آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا در قانونی کلی به مسلمانان فرمان می‌دهد که در مورد خبر فاسق که احتمال دروغ بودن آن بسیار است، حتما تحقیق کنند.

درخواست پای‌بندی به لوازم ادعا

گاه برای کشف دروغ برخی می‌توان از آنان خواست تا لوازم ادعای خود را عملی سازند. بر این اساس، قرآن از اهل کتاب که تنها خود را دوستان خدا می‌خواندند می‌خواهد که مرگ را آرزو کنند: قُلْ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ هَادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ أَوْلِيَاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ؛ زیرا خدا دوستان خود را عذاب نمی‌کند، بلکه آنان را اکرام می‌کند و مرگ برای عاشق که او را به محبوبش می‌رساند دوست داشتنی‌تر است؛ نیز برای افشای دروغ دیگر آنان که بهشت را تنها ویژه خود می‌شمردند، همین درخواست را یاد می‌کند: قُلْ إِنْ كَانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ، چون مرگ و رفتن به بهشت از دنیایی که همراه با رنج، درد و مشقت است بسیار محبوب‌تر است؛ ولی قرآن با این سخن که آنان هرگز مرگ درخواست نخواهند کرد، از دروغ بودن این ادعای آنان پرده برمی‌دارد: وَلَا يَتَمَنَّوْنَهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ..

آزمایش

راه دیگر کشف دروغ و شناخت دروغگویان امتحان آنان است، از این‌رو خدای والا برای آشکار شدن دروغ یا راست بودن سخن یا عقیده مؤمنان، همه آنان را می‌آزماید: أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ.

آزار دیدن مؤمنان در راه خدا، تسلط سلاطین ستمکار بر آنان، انداختن ایشان در آتش و واجب کردن تکالیف مختلف مانند جهاد در راه خدا از مصادیق امتحان الهی برای این هدف‌اند، از این‌رو در آیه لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ.

جهاد از تکالیف الهی به شمار می‌رود که دروغگویی منافقان در داشتن ایمان را آشکار می‌سازد. به دیده برخی سفارش به فرمان دادن منافقان برای شرکت در جهاد از آن رو بود که معذوران واقعی از دروغین جدا گردند.

مباهله

قرآن در آیه فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ به پیامبر(ص) دستور می‌دهد با محاجه‌کنندگانی که سخن حق را نمی‌پذیرند، مباهله کند تا دروغگویان از راستگویان شناخته شوند.

این آیه درباره مجادله مسیحیان نجران با پیامبر(ص) در مورد حضرت عیسی(ع) و برخی موضوعات دیگر نازل شد که سرانجام، چون آنان بر سخنان و عقاید باطل خود پافشاری کردند، رسول خدا(ص) مأمور به مباهله گردید تا در آن، دو طرف بر دروغگو نفرین کنند. براساس روایات اسلامی، مباهله به مورد ذکر شده اختصاص ندارد، بلکه انسان برای کشف دروغ از راست در موارد دیگر نیز می‌تواند به این کار اقدام کند.

احکام فقهی دروغ

دروغ گفتن با توجه به موارد و زمان‌های مختلف، نوع دروغ و اهداف و انگیزه اشخاص دارای احکام گوناگون و متفاوتی است که قرآن کریم به برخی از این موضوعات و احکام آنها اشاره دارد:

حرمت دروغ گفتن

دروغ در غیر موارد ضرورت حرام است و افزون بر عقل و ضرورت ادیان. آیات بسیاری نیز بر حرمت آن دلالت دارند؛ مانند آیاتی که انسان‌ها را از گفتار زور باز می‌دارند: وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ، قَوْلَ الزُّورِ در آیه همان دروغ است؛ نیز آیاتی که دروغگویان را لعن: لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ؛ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَيْهِ إِنْ كَانَ مِنَ الْكَاذِبِينَ یا نفرین می‌کنند: قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ؛ همچنین آیاتی که پیامد دروغ را نفاق می‌شمرند: فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًا فِي قُلُوبِهِمْ إِلَى يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ بِمَا أَخْلَفُوا اللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ و دروغگویان را سزاوار عذاب الهی می‌دانند: ...وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ.

برخی حرمت دروغ را از آیه وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ برداشت کرده‌اند که انسان‌ها را از سخن گفتن بی‌علم نهی می‌کند.

حرام و گناه کبیر بودن دروغ را از روایات فراوانی نیز می‌توان دریافت؛ مانند روایاتی که دروغ را بدتر از شراب و ربا، کلید هر شر، از نشانه‌های منافق، بزرگ‌ترین گناه زبان، سبب نابودی ایمان و روسیاهی در قیامت دانسته و انسان‌ها را از دروغ گفتن هر چند کوچک باشد، باز می‌دارند.

درباره این مسئله که آیا همه دروغ‌ها حرام و از گناهان کبیر به شمار می‌روند یا نه، فقها دو نظریه دارند: مشهور فقیهان با استناد به آیات و روایات مذکور هر گونه دروغی را حرام و از گناهان کبیر دانسته؛ ولی برخی تنها دروغ در مورد خدا یا پیامبر و امامان را از گناهان کبیر شمرده‌اند و دیگر دروغ‌ها را تنها از گناهان صغیر و برخی نیز دروغ را در صورتی حرام دانسته‌اند که مفسده‌ای برای مخاطب یا دیگران داشته باشد.

دروغ در حج

حرمت دروغ در ایام حج شدیدتر است، از این‌رو قرآن به حج‌گزاران فرمان می‌دهد که در حال احرام آن را ترک کنند: الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ.

به دیده برخی مراد از فسوق دروغ گفتن است. این مطلب در روایات اهل بیت(ع) نیز هست. در روایتی در تأیید این معنا به آیه إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ استناد شده که فاسق در آیه به معنای "کاذب" دانسته شده است.

ترک دروغ به حج واجب اختصاص ندارد، بلکه از محرّمات عمره تمتع و عمره مفرده نیز به شمار می‌رود. درباره مراد از این دروغ (در حج) میان فقها دو نظریه هست: به نظر مشهور فقهای شیعه مطلق دروغ مراد است؛ اما عده‌ای آن را تنها دروغ بر خدا و رسول دانسته‌اند.

دروغ در حال ضرورت

به فتوای بسیاری از فقهای اسلامی دروغ در حال ضرورت جایز است. مستند برخی آیه مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ است که سخن گفتن را بر خلاف عقیده قلبی در حال اکراه جایز می‌داند؛ با این استدلال که وقتی سخن کفر گفتن بر خلاف اعتقاد قلبی هنگام اضطرار جایز باشد، مسلّم‌تر سخنان دیگر با وجود عدم اعتقاد به آن جایزند . بعضی در این مورد به آیه لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً که دوستی با کافران در [حال تقیه را جایز دانسته است استناد کرده‌اند؛ با این استدلال که وقتی اظهار دوستی با کافران و کمک گرفتن و پناه بردن به آنان با عدم اعتقاد قلبی در حال تقیه جایز باشد، مسلّم‌تر سخنان و اعمال دیگر برخلاف عقیده قلبی جایزند .

روایات اسلامی نیز دروغ را به هنگام ضرورت جایز شمرده‌اند. با توجه به ضرورت‌های مختلف، دروغ گاه مباح و گاه پسندیده و در مواردی مانند دروغ برای نجات جان انسان‌ها واجب می‌گردد؛ اما در اینکه در این گونه موارد توریه در صورت توان لازم است یا نه، دو نظریه هست: بیشتر فقهای اسلامی توریه را واجب دانسته‌اند؛ اما نزد برخی ضرورتی ندارد.

دروغ برای اصلاح

دروغ گفتن برای اصلاح میان متخاصمان جایز است. مستند برخی اطلاق آیه إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ است که مسلمانان را به اصلاح میان برادران خود فرمان می‌دهد؛ با این بیان که امر به اصلاح در آیه اطلاق داشته و موردی را هم که اصلاح با دروغ انجام گیرد در بر می‌گیرد. این مسئله در روایات شیعه و اهل سنت نیز هست.

افزون بر این، در روایاتی نیز با استناد به آیاتی از قرآن، همچون أَيَّتُهَا الْعِيرُ إِنَّكُمْ لَسَارِقُونَ و بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا.

دروغ در مورد اصلاح جایز شمرده شده است و در روایات پرشمار دیگری نیز عنوان دروغ از همه موارد اصلاح اعم از اصلاح متخاصمان یا اصلاح عام نفی شده است که به نظر برخی نفی حکم دروغ مراد است؛ یا به معنای خروج این موارد از دایره دروغ اصطلاحی و شرعی است، چنان که در روایاتی از اهل بیت(ع)سخن حضرت یوسف و ابراهیم(ع) بدان جهت که قصد اصلاح داشتند، از دایره دروغ خارج شمرده شده است.

دروغ به قصد مزاح

دروغ هرچند برای مزاح باشد، براساس اطلاق آیاتی مانند وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ حرام است. برخی آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ را که مؤمنان را به تقوای الهی و همراهی با راستگویان فرمان می‌دهد، عام دانسته‌اند که پرهیز از هر نوع دروغ را، هرچند با مزاح باشد، در بر می‌گیرد.

در روایات اسلامی نیز دروغ به قصد مزاح به شکل خاص نهی شده است؛ از جمله بر پایه روایتی کسی که به مزاح دروغ بگوید، طعم ایمان را نمی‌چشد؛ نیز مزاح کننده به دروغ به عذاب الهی تهدید شده است. براساس این ادله، برخی از فقها دروغ گفتن به قصد مزاح را مطلقاً حرام دانسته‌اند؛ اما بعضی گفته‌اند اگر سخن یا عملمزاح کننده به گونه‌ای باشد که از واقع خبر دهد، مزاح حرام است و همه ادله حرمت دروغ از جمله آیات قرآن، شامل این مورد می‌شوند و جز این جایز است؛ مانند آنکه بخیل را به قصد شوخی سخی خوانند.

گوش دادن دروغ

گوش دادن به دروغ نیز همانند گفتن دروغ حرام است و این حکم را از آیات وَمِنَ الَّذِينَ هَادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِينَ أُولَئِكَ الَّذِينَ لَمْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ می‌توان دریافت که یهود را به جهت داشتن این صفت نکوهش کرده و آنان را سزاوار عذاب الهی می‌دانند. به دیده برخی، سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ گوش دادن بسیار به دروغ است. بعضی آن را به معنای پذیرش دروغ دانسته و عده‌ای نیز گفته‌اند سَمَّاعُونَ نخست شنیدن دروغ و سَمَّاعُونَ دوم پذیرش آن پس از استماع است. افزون بر این، از آنجا که دروغ منکر و معصیت الهی است، ادلّه اعراض از منکر و حرمت نشستن در مجلس معصیت هم شامل استماعدروغ می‌شوند. در روایات اسلامی نیز مؤمنان از گوش دادن به داستان‌های دروغ و خرافی منع شده‌اند.

جستارهای وابسته

• فسق
• اتهام
• ادعای دروغ
• افک
• بهتان
• دروغ بافی
• دروغ بزرگ
• دروغ ترین دروغ ها
• دروغ تعیین کنندگان وقت ظهور
• دروغ در فتوی
• دروغ در ماه رمضان
• دروغ رسانه ای
• دروغ زیاد
• دروغ کوچک
• دروغ مدعی امامت
• دروغ مفترع
• عهدشکنی
• عهد شکنی
• دروغ مفسده‌ای
• دروغ منفعتی
• هزل
• دروغ جدی
• دروغ شوخی
• دروغ حرام
• دروغ مجاز
• دروغ بر امام
• دروغ بر پیامبر
• دروغ بر خدا
• دروغ در دین‌داری
• دروغ در عزم
• دروغ در نیت
• دروغ در وفای به عزم
• دروغ عملی
• دروغ گویی
• سوگند دروغ
• شهادت دروغ
• آیات دروغ
• اسباب دروغ
• استمرار در دروغ
• آفت سخن
• بغض به دروغ
• بغض خدا از دروغ در غیر اصلاح
• تخریب ایمان
• ترک دروغ
• دروغ برای غلبه بر دشمن
• تعریض
• تکذیب
• تنزه مؤمن از دروغ
• توریه
• چشیدن طعم ایمان
• حفظ زبان از دروغ
• حقیقت گویی
• خوردن مال حرام
• خوف
• درمان دروغ
• دروغگو
• دوری از ایمان
• دوستی با کذاب
• راستی
• راستی گستری
• روایات دروغ
• زبان دروغ
• زعم
• سجیه مؤمن
• سؤال از دروغ در قیامت
• شیوع دروغ
• فتنه
• فجور
• کذاب
• لعن دروغگو
• مبالغه
• مراتب دروغ
• مروت
• مفاسد دروغ
• نفس مسوله
• نکوهش دروغ

منابع

1. صادقی فدکی، سید جعفر، دروغ، دائرةالمعارف قرآن کریم