اراده در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اراده است. اراده از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اراده در قرآن - اراده در حدیث - اراده در کلام اسلامی - اراده در عرفان اسلامی - اراده در فقه سیاسی - اراده در معارف و سیره نبوی - اراده در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مفهوم‌شناسی

اراده در لغت مصدر باب افعال، به‌معنای قصد کردن، خواستن و به چیزی میل و رغبت کردن و از مادّه «رَوْد» به‌معنای طلب‌ کردن با اختیار و انتخاب و تردّد کردن برای طلب چیزی با رفق و نرمی است. همچنین اراده صفت ترجیح‌دهنده یکی از دو طرف فعل و ترک، همراه با علم و شعور است.

و در اصطلاح عبارت است از: تحت کنترل قراردادن همه میل‌های نفسانی و ضد میل‌های نفسانی یعنی تنفّرها، خوف‌ها و ترس‌ها. اراده نیرویی است در انسان که همه میل‌ها و ضد میل‌ها، همه کشش‌ها و تنفّرها، خوف‌ها، بیم‌ها و ترس‌ها را تحت اختیار خود قرار می‌دهد و نمی‌گذارد یک میل یا ضدّ میل انسان را به یک طرف بکشد. به عبارتی اراده مربوط است به مالک بودن بر نفس و احساسات خود. البته باید دانست اراده نیز تحت فرمان عقل است؛ یعنی عقل تشخیص می‌دهد و اراده انجام می‌دهد

"اراده" قوّه‌ای مرکب از شهوت، حاجت و آرزوست و بر اشتیاق دل به چیزی یا حکمی که سزاوار است ـ خواه انجام شود یا نشود ـ اطلاق می‌شود

اراده در فلسفه و کلام

اراده در فلسفه و کلام به‌صورت‌های گوناگونی تعریف شده است، مانند:

1. حالتی که پس از تصوّر منافع و مصالح، برای فاعل حاصل می‌شود؛
2. صفتی که صاحبش را به یکی از دو طرف مقدور سوق می‌دهد؛
3. صفتی که به واسطه آن، از دو طرفِ ممکن، یک طرف همراه با علم و شعور ترجیح داده می‌شود؛
4. علمی که سبب صدور فعل می‌شود بدون آنکه این صدور، از روی کراهت و جبر باشد؛
5. صفتی که اقتضای صاحبش را بالفعل و تأثیر او را تمام می‌کند که در حق تعالی، عبارت از علم عنایی یعنی علم به نظام احسن است و در انسان، غیر از علم به‌شمار می‌رود؛
6. داعی
7. علم به مصلحت موجود در فعل؛
8. اعتقاد منفعت؛
9. میلی که در پی اعتقاد منفعت حاصل می‌شود؛
10. شوق مؤکّدی که به دنبال ادراک امر ملائم پدید می‌آید، چه ادراک یقینی باشد و چه ظنّی یا تخیّلی؛
11. شوق به برطرف کردن نقصی که شخص در وجود خود می‌بیند؛
12. قصدی که به دنبال جزمِ حاصل از ادراک تصوّری و تصدیقی پدید می‌آید؛
13. عزم راسخی که پس از مقدّمات فعل، یعنی تصوّر و تصدیق و میل و جزم و عزم پدید می‌آید.
14. برخی نیز اراده را معنایی منافی با کراهت و اضطرار دانسته‌اند.

در معنایی جامع می‌توان اراده را حالت یا صفتی دانست که پس از تصوّر منفعت یا مصلحت در فاعل ایجاد شده و موجب ترجیح یکی از دو طرف می‌شود؛ بنابراین، برخی از تعاریف پیشین نادرست است و برخی نیز تعریف دقیق اراده نیستند؛ بلکه از لوازم آن شمرده می‌شوند.

اراده در انسان، از کیفیّات نفسانیّه "امور وجدانی مانند لذّت و درد" و شناختن آن برای انسان‌ها آسان است؛ ولی علم به ماهیّت آن و نیز تعریف دقیق آن مشکل است

منابع

1. حشمت‌پور، محمد حسین، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲
2. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم
3. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر