عصمت در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عصمت است. عصمت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عصمت در لغت - عصمت در قرآن - عصمت در علوم قرآنی - عصمت در حدیث - عصمت در کلام اسلامی - عصمت در تاریخ اسلامی - عصمت در فقه اسلامی - عصمت در فلسفه اسلامی - عصمت در عرفان اسلامی - عصمت در معارف و سیره رضوی - عصمت در معارف دعا و زیارات - عصمت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - عصمت از دیدگاه اهل سنت - عصمت در ادیان و مکاتب - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

حجت الله باید معصوم باشد. گفتنی است که هم می‌توان با تحلیل عقلی نسبت به مفهوم حجت الله، به چنین نتیجه‌ای دست یافت و هم آن‌که در روایات اشاراتی به این حقیقت وجود دارد. در ضمن، عصمت را می‌توان در دو حوزه عصمت از اشتباه و عصمت از گناه بررسی کرد:

عصمت از اشتباه در تبیین دین

بر اساس تحلیل عقلی، می‌توان گفت حجت خدا بر روی زمین، نماینده و جانشین او میان آفریدگانش است. با وجود او حجت بر بندگان تمام می‌شود؛ از این‌رو، سخن او سخن خدا و فرمان‌های او اوامر خداوند است. اگر چنین است، لازم می‌آید که سخنان و اوامر او از منبع فیض الهی سرچشمه گرفته باشد تا مشوب به خطا و غبار آلود به گرد اشتباه نگردد؛ زیرا در غیر این صورت، حجت خدا بر بندگان تمام نمی‌شود؛ از این‌رو، عبد الله بن سلیمان عامری در روایتی صحیح از امام صادق(ع) نقل می‌کند: “هیچ زمانی بر زمین نگذشته مگر آن‌که برای خداوند حجتی در آن بوده است که حلال و حرام را شناسانده و مردم را به راه خدا دعوت می‌کند”. امام باقر یا امام صادق(ع) نیز در روایت دیگری فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ لَمْ يَدَعِ الْأَرْضَ بِغَيْرِ عَالِمٍ، وَ لَوْ لَاذلِكَ لَمْ يُعْرَفِ الْحَقُّ مِنَ الْبَاطِلِ»؛ “همانا خداوند زمین را بدون عالم رها نمی‌کند و اگر چنین نباشد، حق از باطل شناخته نمی‌شود”. از مقایسه این روایت با روایاتی که در سطور پیشین راجع به حجت الله بیان گردید، به خوبی روشن می‌شود که عالم در این روایت همان حجت الله است. بر اساس این روایت، دلیل فرستادن عالم، که منطبق بر حجت الله است، روشن ساختن حق از باطل است. بنابراین، اشتباه او در شناساندن حق از باطل، موجب نقض غرض از فرستادن او می‌شود. تحلیل مزبور، همراه با روایاتی که در تأیید آن بیان شد، عصمت حجت الله از گناه و اشتباه در تبیین دین را ثابت می‌کند؛ بدین معنا که دین خدا را عمداً کم و زیاد نمی‌کند؛ ضمن آن‌که در تبیین آن نیز دچار اشتباه نمی‌شود.

عصمت از گناه

در برخی دیگر از روایات، به گونه‌ای سخن به میان آمده است که عصمت حجت الله از گناه نیز ثابت می‌شود؛ برای نمونه، ابو بصیر در روایتی معتبر از امام صادق(ع) نقل می‌کند که فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يَتْرُكَ الْأَرْضَ بِغَيْرِ إِمَامٍ عَادِلٍ». با توجه به آنچه که پیش‌تر راجع به مفهوم حجت الله گفته شد، به خوبی روشن می‌شود که مقصود از امام در این روایت نیز همان حجت خدا بر بندگان است. به نظر می‌رسد، در این روایت، وصف “عادل” نشان از این حقیقت دارد که اگر امام غیر عادل باشد، حجت بر مردم تمام نخواهد شد. گفتنی است، مفهوم عدل در برابر ظلم است و ظلم دایره‌ای گسترده دارد که شامل تمام گناهان می‌شود. مفهوم عادل نیز ارتباط وثیقی با مفهوم معصوم دارد؛ تا آنجا که برخی متکلمان عصمت را به عدالت تفسیر کرده‌اند. امام علی(ع) در برخی بیانات خود، مقام حجت اللهی را قرین ویژگی عصمت قرار داده‌اند. ایشان در روایتی صحیح فرمودند: “خداوند ما را پاکیزه و معصوم کرد... و ما را حجت‌های خود روی زمین قرار داد”. روایت اخیر به خوبی عصمت حجت الله از گناهان را به روش نقلی ثابت می‌کند و حتی شاید بتوان در تحلیل آن چنین گفت که وجه حجت قرار دادن برخی از بندگان، عصمت ایشان بوده است. به دیگر سخن، از آنجا که در این روایت، عصمت از گناهان مقدم بر مقام حجت اللهی امامان بیان شده است، به نظر می‌رسد چنین چینشی بیانگر این مدعا باشد که ایشان چون معصوم‌اند، حجت الله بر روی زمین‌اند. عبد العزیز بن مسلم روایتی از امام رضا(ع) نقل می‌کند که این روایت در بیشتر منابع کهن حدیثی شیعه آمده است. وی نقل می‌کند که همراه با امام رضا(ع) در مرو بودیم. روزی وارد مسجد شدم و دیدم که مردم جمع شده‌اند و راجع به مسئله امامت بحث میکنند. نزد امام رضا(ع) رفتم و ایشان را در جریان گذاشتم. امام(ع) با تأکید بر اینکه منزلت و جایگاه امام چنان رفیع است که هرگز به عقول مردم خطور نمی‌کند، فرمودند: “... امام از گناهان پاک و از عیوب مبرا و مخصوص به علم است... او معصوم، تأیید شده، توفیق داده شده و محکم شده است و از اشتباهات و گمراهی‌ها و لغزش‌ها در امان است و خداوند او را به این امور مختص ساخته تا حجت او بر بندگان باشد”. در این روایت نیز به خوبی رابطه میان عصمت و مقام حجت اللهی تبیین شده است.

عصمت

ثابت شد که «أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ» هدایتگر و مرجع دینی مردم و برطرف کننده اختلاف آنهاست. در این صورت، عصمت یکی از ویژگی‌های اجتناب‌ناپذیر اوست؛ چرا که بدون داشتن چنین ویژگی‌ای نمی‌تواند برطرف کننده اختلاف از میان مردم زمین باشد. سخن امام باقر(ع) این برداشت را تأیید می‌کند. ایشان با استناد به سخن پیامبر(ص) که اهل بیت خود را موجب امان اهل زمین معرفی کردند، فرمودند: “آنها معصوم مطهرند که گناهی انجام نمی‌دهند...”.

بر اساس مفهوم «خُزَّانُ عِلْمِ اللَّهِ»، امام(ع) نگه‌دارنده علوم الهی است. این مفهوم، به نوعی یادآور و بیانگر مفهوم امین الله و نیز صفت عصمت است؛ بدین بیان که خداوند حکیم متعال علوم خود را به کسی واگذار می‌کند که معتمد اوست و نسبت به آن علوم خیانت نمی‌کند؛ در غیر این صورت، او دیگر نگه دارنده و خازن به شمار نمی‌رود. به دیگر سخن، اگر خداوند علم خود را به کسی اعطا کند که از آن استفاده نابجا کند و خیانت بورزد، با حکمت نامحدود او ناسازگار است. در مثال‌های عُرفی نیز می‌توان گفت: مخزن آب تا زمانی خزن است که توانایی نگهداری آب را داشته باشد؛ چنین برداشی از مفهوم «خُزَّانُ عِلْمِ اللَّهِ» از برخی روایات نیز استفاده می‌شود؛ برای مثال، در روایتی صحیح از امام باقر(ع) نقل شده است که در ضمن تفسیر آیه شریفه ﴿صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ﴾، به ابو حمزه ثمالی فرمودند: "مقصود از آن (صراط)، علی(ع) است. همان خداوند علی(ع) را خازن خود قرار داده است بر آنچه در آسمان‌ها و زمین است، و چیزی در زمین نیست، مگر آن‌که علی(ع) را امین بر آن قرار داده است".

این روایت بدین معناست که امام علی(ع) از آنجا که امین و معتمد خداوند بوده، خازن قرار داده شده است، بر آنچه در آسمان و زمین است.

اولی الامر در روایات، همان اولی الامر در قرآن است، چراکه امامان(ع) در مقام تفسیر آیه اولی الامر، خود را مصداق این مفهوم معرفی کرده‌اند. چنان‌که پیش‌تر بیان شد، اولی الامر یا همان «وُلَاةُ أَمْرِ اللَّهِ» به لحاظ اصطلاح قرآنی، انسان‌هایی معصوم‌اند. در تأیید این آموزه می‌توان به برخی روایات نیز اشاره کرد؛ چنان‌که سلیم بن قیس هلالی از امیر المؤمنین(ع) نقل می‌کند که پس از سفارش به پیروی از رسول گرامی اسلام(ص) و اولی الامر فرمود: "همانا خداوند به اطاعت رسول فرمان داده، زیرا او معصوم [و] مطهّر است؛ به گناه فرمان نمیدهد و همانا خداوند به اطاعت از اولی الامر فرمان داده، زیرا آنها معصوم [و] مطهّرند، به گناه فرمان نمی‌دهند". همچنین امام باقر(ع) آنجا که در صدد معرفی مفهوم "اهل البیت" بودند، فرمودند: "مقصود از اهل بیت رسول خدا(ص) امامانی‌اند که خداوند (عزّ و جل) اطاعت از آنها را قرین اطاعت از خود قرار داده است. پس فرمود: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾؛ و آنها معصوم و مطهرند که گناه نمی‌کنند...".

عصمت در مقامات امامان

پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود: «ای علی تو امام و پدر یازده امامی هستی که همگی مطهر و معصوم‌اند». در اخبار خطبه غدیر آمده است که پیامبر(ص) فرمود: «امربه معروف و نهی از منکری نیست مگر همراه امام معصوم».

همچنین پیامبر(ص) در قسمتی از حدیث معراجیه فرمود: «هنگامی‌که مرا به آسمان بردند نورهایی مشاهده کردم و گفتم: ای پروردگار من اینها چیست و چه کسانی هستند؟ ندا آمد: ای محمد! این نور علی و فاطمه است و این نور حسن و حسین است و این انوار ائمه بعد از تو از فرزندان حسین است که همگی پاک و معصوم‌اند».

با اسناد مختلف و در نقل دیگر حدیث معراجیه آمده است: «از صلب شما نسل پاک و ائمه معصوم را خارج می‌کنم».

با اسناد مختلف از ابن‌عباس نقل شده: روزی درحالی‌که علی(ع) و فاطمه(س) و حسنین(ع) در نزد پیامبر(ص) بودند ایشان فرمود: «خدایا اینها اهل بیت من هستند، ایشان را مطهر از هر پلیدی و معصوم از هر گناهی قرار ده».

ابن عباس: پیامبر(ص) فرمود: «من و علی و حسن و حسین و نه نفر از فرزندان حسین مطهر و معصوم هستیم».

ابوسعید خدری نقل کرده: پیامبر(ص) فرمود: «اهل بیت من امان اهل زمین‌اند همان‌طور که ستاره‌ها امان اهل آسمان‌اند. سؤال شد: آیا ائمه بعد شما از اهل بیت شما هستند؟ فرمود: بله ائمه بعد من دوازده‌نفرند که نه نفر آنها از نسل حسین‌اند که امین و معصوم‌اند». و این حدیث ازطریق جابر بن یزید جعفی از قول امام باقر(ع) هم نقل شده است.

واثلة بن اسقع می‌گوید: پیامبر(ص) فرمود: «همانا ائمه بعد من دوازده نفرند هرکس آنها را دوست داشته باشد و به آنها اقتدا کند سعادتمند می‌شود و نجات می‌یابد و هرکس تخلف کند گمراه می‌شود و فرو می‌افتد» و مسلّم است که ائمه باید در همه حالات معصوم باشند تا اقتدا به آنها مایه سعادت و تخلف از آنها مایه گمراهی باشد.

زید بن ثابت و زید بن ارقم نقل کرده‌اند که پیامبر(ص) فرمود: «همانا از صلب حسین ائمه ابرار و امناء معصومی خارج می‌شوند که برای قسط و عدل قیام می‌کنند... و نهمین آنها مهدی است که زمین را پر از عدل و قسط می‌کند. همان‌طور که پر از ظلم و جور شده بود». و مسلّم است کسی که بخواهد دنیا را پر از عدل و داد کند همان‌طور که پر از ظلم و جور بوده خودش نمی‌تواند اهل گناه و ظلم و جور باشد.

زید بن أرقم از قول پیامبر(ص) نقل کرده که به علی(ع) فرمود: «تو امام هستی و حسن و حسین امام و سید جوانان اهل بهشت هستند و نه نفر از فرزندان حسین ائمه ابرار و معصوم هستند».

ابو ایوب انصاری می‌گوید: از پیامبر(ص) شنیدم که می‌فرمود: «من سید انبیاء هستم و علی سید اوصیاء است و ائمه معصوم از ما و از صلب حسین می‌باشند».

عمار بن یاسر و اصبغ بن نباته و عمران بن حصین نقل کرده اند: پیامبر(ص) در هنگام وفاتش به فاطمه زهرا(س) فرمود: «پدر تو سید انبیاء و پسر عمویت سید اوصیاء و دو پسرت سید جوانان اهل بهشت هستند و خداوند از صلب حسین نه امام پاک و معصوم خارج می‌کند و مهدی این امّت از ماست».

أبوطفیل از علی(ع) نقل کرده که رسول الله(ص) به من فرمود: «جنگ با تو جنگ با من و صلح با تو صلح با من است و تو امام و پدر یازده امام پاک و معصوم می‌باشی». زید بن أرقم می‌گوید: پیامبر(ص) در خطبه‌ای فرمود: «ای مردم شما را سفارش به نیکی با اهل بیتم می‌کنم، آنها همراه حق و حق همراه آنهاست و آنها ائمه راشدین بعد از من و امناء معصوم هستند».

أسعد بن مالک و انس بن مالک می‌گویند از پیامبر(ص) شنیدیم که فرمود: «ای علی دوستی تو ایمان و دشمنی با تو نفاق است، خداوند لطیف خبیر به من خبر داده است که از صلب حسین نه امام مطهر و معصوم خارج می‌شوند».

أنس بن مالک و امّ‌سلمه نقل می‌کنند که پیامبر(ص) فرمود: «مراقب اهل بیت من باشید اگر جنگیدند بجنگید و اگر صلح کردند صلح کنید، هرجا که باشند حق همراه ایشان است... آنها مطهر و امامان معصوم‌اند». جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید پیامبر(ص) به من فرمود: «ای جابر هنگامی‌که فرزندم باقر را درک کردی سلام مرا به او برسان، او هم‌نام من و شبیه‌ترین مردم به من می‌باشد، علم او علم من و حکم او حکم من است و هفت‌نفر از فرزندان او امناء معصوم و ائمه ابرار هستند».

سلمان فارسی از پیامبر(ص) نقل می‌کند که ایشان فرمود: «جانشینان من پسرانم حسن و حسین هستند و باقی آنها از فرزندان حسین‌اند که شهداء خدا بر خلق و حجت او بر روی زمین‌اند، هرکس آنها را اطاعت کند خدا را اطاعت کرده و هرکس آنها را مخالفت کند با خدا مخالفت کرده، همه آنها هادی و مهدی هستند و آیه ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ درباره من و برادرم علی و دخترم فاطمه و دو پسرم و جانشینانی که فرزندان من و برادرم هستند نازل شده است که مطهر و معصوم از هر بدی می‌باشند». «ای سلمان هر که آنها را دوست بدارد مرا دوست داشته است و هر که مرا دوست بدارد خدا را دوست داشته است» سپس پیامبر(ص) دست خود را بر کتف حسین(ع) گذاشت و فرمود: «او امام و فرزند امام است و نه نفر از صلب او ائمه ابرار و امناء معصوم‌اند».

پیامبر(ص) فرمود: «همانا اهل بیت من امان برای شما می‌باشند، دوست داشتن آنها دوست داشتن من است، به ایشان تمسک کنید تا گمراه نشوید. سؤال شد: اهل بیت شما چه کسانی هستند؟ ایشان فرمود: علی و دو پسرش و نه نفر از فرزندان حسین که ائمه ابرار و امناء معصوم‌اند». «علی جانِ من و برادر من است علی را اطاعت کنید زیرا که او مطهر و معصوم است نه گمراه می‌شود و نه شقی می‌شود». «برای علی یازده فرزند می‌باشد که همگی آنها معصوم و مطهرند».

هنگامی که «بریده» به پیش پیامبر(ص) رفت و درباره یکی از تصمیمات علی(ع) اعتراض کرد حضرت فرمود: «چگونه او را خطاکار می‌دانی و ملامت و توبیخ می‌کنی و حال آنکه جبرئیل از فرشتگان حافظ علی(ع) به من خبر داده از زمانی که علی(ع) متولد شده هیچ خطایی از او ثبت نکرده‌اند، و فرشته ارحام به من خبر داد که قبل از تولد علی(ع) و در شکم مادرش نوشته شده که هیچ‌گاه خطا نخواهد کرد و شبی که به معراج رفتم خوانندگان لوح محفوظ به من خبر دادند که علی معصوم از هر خطا و لغزشی است، ای بریده! چگونه او را خطاکار می‌دانی در حالی‌که پروردگار جهانیان و فرشتگان مقرب او را درست‌کار می‌دانند».

عمار یاسر می‌گوید: از پیامبر(ص) شنیدم که ایشان فرمود: «همانا فرشتگان علی(ع) بر سایر فرشتگان افتخار می‌کنند که از علی(ع) چیزی به سوی خدا نبرده‌اند که باعث غضب خداوند شود».

همان‌طور که مشاهده شد پیامبر اکرم(ص) در زمان‌های مختلف و خطاب به افراد مختلف عصمت اهل بیت(ع) را تذکر داده‌اند و این روایات که فقط برخی از آنها را نقل شد، تواتر دارند بر اینکه مبحث عصمت توسط خود پیامبر مطرح شده و ساخته غالیان یا غیرغالیان در قرن دوم نیست. و همچنین است احادیث دیگری که پیامبر درباره اهل بیت(ع) فرمودند، و به صورت دلالت مستقیم یا غیرمستقیم عصمت اهل بیت(ع) را فایده می‌دهند، مثل حدیث ثقلین، تشبیه، نور، باب علم، منزلت، غدیر، سفینه، طیر، ولایت، «عَلِيٌّ‏ مَعَ‏ الْحَقِّ‏ وَ الْحَقُّ‏ مَعَ‏ عَلِيٍّ‏»، «عَلِيٌّ مَعَ‏ الْقُرْآنِ‏ وَ الْقُرْآنُ‏ مَعَ‏ عَلِيٍّ‏» و.... همچنین است آیات ولایت و غدیر و تطهیر و مودت و اطاعت و مباهله و انذار و سابقون و امامت و اسوه حسنه و... که در شأن اهل بیت(ع) نازل شده‌اند. در کتاب نفحات الأزهار، تک تک این آیات و روایات، از نظر سندی و متنی و نحوه دلالت بر عصمت، مورد بررسی قرار گرفته‌اند. و همچنین است ادله عقلی که از سوی متکلمین غیرغالی بر عصمت استدلال شده است.

همچنین امیرالمؤمنین(ع) در خطبه‌ها و نامه‌های خود معانی و جایگاه بلندی را برای اهل بیت(ع) ترسیم فرموده‌اند که می‌تواند منشأ نگاه عصمت‌گونه یاران آن حضرت نسبت به ایشان باشد. برخی از آن فرمایشات از این قرارند: ۱) هیچ‌کس از این امّت با آل محمد(ص) مقایسه نمی‌شود. ۲) از اهل بیت پیامبر پیروی کنید که هرگز شما را از راه رستگاری بیرون نخواهند برد. ۳) بر اهل بیت پیامبر پیشی نگیرید و از آنان عقب نمانید. ۴) اهل بیت پیامبر زمامداران حق و نشانه‌های دین و سنت و راستی هستند. ۵) کسی که از ما پیروی کند ملحق می‌شود و کسی که از ما عقب بیفتد غرق می‌شود. و موارد مختلف دیگر. أمیرالمؤمنین(ع) از قول پیامبر(ص) نقل کرده: «ای علی! ائمه(ع) راشد و مهدی و معصوم‌اند و حق آنها غصب می‌شود».

امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمود: «در دین خود از سه نفر بر حذر باشید... مردی که خداوند به او سلطانی داده و گمان می‌کند اطاعت او اطاعت خدا و مخالفت با او مخالفت با خداست و حال آنکه دروغ می‌گوید، زیرا اطاعتی برای مخلوق در معصیت خالق نیست. همانا اطاعت برای خدا و رسول و اولی‌الامر است. همانا خداوند عزوجل دستور به اطاعت خدا و اولی‌الامر داده، زیرا آنها معصوم و مطهرند و امر به معصیت نمی‌کنند».

امیرالمؤمنین(ع) در ضمن نامه‌ای به معاویه نوشتند: «ما اهل بیتی هستیم که خداوند پلیدی را از ما دور کرده و ما را پاک گردانیده است». أمیرالمؤمنین(ع): «نور در مواردی از قرآن حجت خداوند بر بندگان است که معصوم است». «از نشانه‌های امام این است که معصوم از همه گناهان می‌باشد و با همین نشانه از مأمومینی که غیرمعصوم‌اند شناخته می‌شود؛ زیرا اگر امام معصوم نباشد ایمن از این نیست که داخل در گناهان هلاک‌کننده و لذات و شهوات شود». «امام عادلی که معصوم است حدود خداوند را اجرا می‌کند». «شخصی که مستحق امامت است نشانه‌هایی دارد و یکی از آنها این است که معصوم از همه گناهان کوچک و بزرگ است و در فتوا دادن لغزش ندارد و در جواب دادن خطا نمی‌کند و سهو و فراموشی ندارد و نسبت به هیچ امری از دنیا لهو ندارد». و «همه اوصیاء معصوم‌اند».

هنگامی‌که امیرالمؤمنین(ع) مقامات ائمه(ع) را برای سلمان و ابوذر تشریح می‌کرد فرمود: «ای سلمان! و ای جندب خداوند مقامات بزرگ‌تری هم به ما عطا کرده است... و ما را معصوم و مطهر قرار داده است». أمیرالمؤمنین(ع) به حسنین(ع) فرمود: «شما امامان بعد من وسرور جوانان اهل بهشتید که معصومید و خداوند شما را حفظ کرده است».

حضرت علی(ع) در قضیه فدک و خواستن شاهد از صدیقه طاهره(س) به عصمت ایشان و لازم نبودن درخواست شاهد استناد کردند و فرمودند: «همانا کسی که شهادتی را علیه سیده زنان اهل بهشت قبول کند یا حتی را بر او جاری سازد معلون است و به آنچه خداوند بر محمد نازل کرده کافر شده است، زیرا شهادت علیه کسی که خداوند او را از هر رجسی پاک کرده و تطهیر نموده صحیح نیست؛ چون معصوم از هر بدی و مطهر از هر زشتی است و هرکس حرفی را علیه آنان قبول کند خدا و رسول را تکذیب کرده است». طارق بن هشام درباره ائمه از امیرالمؤمنین(ع) نقل کرده: «ایشان ائمه طاهر و عترت معصوم‌اند». با سه سند از امیرالمؤمنین(ع) نقل شده: «من و جانشینان بعد من تا روز قیامت هادی و مهدی هستیم و خداوند ما را با خودش و پیامبرش در قرآن هم‌ردیف کرده و ما را پاک و معصوم و شهداء بر خلق و حجت بر زمین قرار داده و ما را همراه قرآن و قرآن را همراه ما قرار داده که نه ما از قرآن جدا می‌شویم و نه قرآن از ما جدا می‌شود».

در قرآن کریم در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ اطاعت از اولی‌الامر در کنار اطاعت از خدا و رسول مطرح شده است. امیرالمؤمنین(ع): «از بزرگ‌ترین حدود ولایت امام این است که دانسته شود امام معصوم از خطا و لغزش و عمد و گناهان کوچک و بزرگ است و لغزش و خطا در امور ضررزننده به دین ندارد و اهل هیچ‌گونه لهوی نیست».

فاطمه زهرا(س) از پیامبر(ص) نقل کرده که ایشان فرمودند: «جبرئیل از طرف کاتبان علی به من خبر داده از زمانی که با علی(ع) بوده‌اند هیچ گناهی از او ننوشته‌اند. پیامبر(ص) درباره حضرت زهرا(س) فرمود: «خداوند هنگام غضب فاطمه(س) غضب می‌کند و هنگام رضایت او راضی می‌شود». مسلم است که اگر حتی در یک مورد فاطمه زهرا(س) گناه کند به اطلاق و عموم این روایت ایراد وارد می‌شود. امام حسن(ع) در اولین خطبه‌ای که بعد از شهادت امیرالمؤمنین(ع) در مسجد کوفه ایراد کرد جایگاه عالی خود و اهل بیت(ع) را توصیف کرده و فرمودند: دیشب شخصیتی قبض روح شد که در بین اولین و آخرین از نظر عمل نمونه نداشت... من از اهل بیتی هستم که جبرئیل به سوی ما نازل می‌شد و از پیش ما به آسمان می‌رفت».

امام حسن(ع): «ما اهل بیتی هستیم که خداوند ما را به اسلام کرامت داد و ما را برگزید و انتخاب کرد و رجس را از ما دور کرد و ما را پاک گردانید و رجس همان شک است. پس ما در خدا و دین او ابداً شک نمی‌کنیم و ما را از هر سستی و گمراهی پاک کرده است». امام حسن(ع) در خطبه‌ای در برابر معاویه فرمود: «من فرزند کسی هستم که خداوند رجس را از او دور کرده و او را پاک گردانیده است... ما پرچم‌های هدایت و مناره‌های تقوا هستیم».

امام حسین(ع): هنگام نزول آیه تطهیر پیامبر(ص) فرمود: «ای علی این آیه درباره تو و دو فرزندت و ائمه از فرزندان تو نازل شده است، که مطهر و معصوم‌اند و دشمنان آنها ملعون‌اند». این حدیث از امّ‌سلمه هم نقل شده است. امام حسین(ع) از پیامبر(ص) نقل کردند: «اولین چیزی که خداوند خلق کرد حجاب‌هایی بود که بر حواشی آن نوشت: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ‏ اللَّهِ‏ عَلِيٌّ وَصِيُّهُ‏» و مثل همین بر ارکان عرش و کوه‌های زمین و کناره‌های لوح ثبت شده است و همچنین فرمود: علی و دو فرزندش و نه نفر از فرزندان حسین ائمه ابرار و امناء معصوم‌اند». پیامبر(ص) به امام حسین(ع) فرمود: «تو امام و برادر امام و فرزند امامی و نه نفر از فرزندان تو امناء معصوم‌اند».

همچنین امام حسین(ع) در سال ۶۰ در برابر مروان بن حکم با استناد به آیه تطهیر، طهارت خویش را یادآوری کردند و مروان سکوت اختیار کرد. امام سجاد(ع) از امام حسین(ع) نقل کرده‌اند که پیامبر(ص) فرمود: ای حسین! تو امام و فرزند امامی و نه نفر از فرزندان تو امناء معصوم‌اند، خوشا به حال کسی که آنها را دوست داشته باشد و بدا به حال دشمنان ایشان». همچنین امام سجاد(ع) بارها در صحیفه سجادیه طهارت اهل بیت(ع) را یادآور شده‌اند و در دعای ۴۶ و ۴۷ با استناد به آیه تطهیر اهل بیت(ع) را از هرگونه رجس و پلیدی پاک می‌شمارند و می‌فرمایند: «شما از هر پلیدی و آلودگی پاک شده‌اید، پاک‌شدنی که به اراده خداوند است». امام سجاد(ع) فرمود: «امام از ما فقط معصوم می‌باشد و عصمت در ظاهر خلقت نیست تا با آن شناخته شود، به همین خاطر امام باید منصوص باشد. سؤال شد معنی معصوم چیست؟ امام(ع) فرمود: «الْمَعْصُومُ هُوَ الْمُعْتَصِمُ‏ بِحَبْلِ‏ اللَّهِ‏» و حبل الله قرآن است و امام و قرآن تا روز قیامت از هم جدا نمی‌شوند و امام هدایت به قرآن می‌کند و قرآن هدایت به امام می‌کند و این همان قول خداوند عزوجل است که می‌فرماید: ﴿إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ﴾}}.

برخی از فرمایش‌هایی که از امام باقر(ع) درباره عصمت رسیده از این قرار است: «ما دوازده‌نفریم که همه ما معصوم و مطهریم». «همانا ما اهل بیتی هستیم که خداوند ما را از فتنه و دروغ و کهانت و سحر و خیانت و بدعت و شک و نفاق و... عصمت بخشیده است». «مصائبی که بر اهل بیت رفت به خاطر گناهان نیست، بلکه به خاطر بالارفتن درجات است». و «آنها معصومین پاکی هستند که گناه نمی‌کنند و معصیت نمی‌کنند و آنها موفق و مسدّد و مؤید هستند... روح‌القدس و قرآن از ایشان جدا نمی‌شود و ایشان هم از روح‌القدس و قرآن جدا نمی‌شوند».

«امامانی که خداوند اطاعت ایشان را با اطاعت خودش قرین ساخته و فرموده: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ معصوم و مطهرند و معصیت ندارند». امام باقر(ع): در شب رحلت پیامبر(ص) بر آل محمد(ص) خیلی سخت گذشت و صدایی شنیدند که گفت: «همانا خداوند شما را انتخاب کرده و برتری بخشیده و پاک کرده... و شما را از لغزش‌ها عصمت بخشیده و از فتنه‌ها ایمن گردانیده است». امام باقر(ع) درباره آیه ﴿وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ﴾ فرمود: «آنها امامان معصوم می‌باشند».

از امام باقر(ع) درباره آیه ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ نقل شده که فرمودند: «امام ظالم نمی‌باشد». از امام صادق(ع) فرمایش‌های متعددی درباره عصمت وجود دارد که بعضی از آنها از این قرار است: خداوند اطاعت کسی که مردم را گمراه کند واجب نمی‌کند و برای رسالتش کسی را که کافر می‌شود و عبادت شیطان می‌کند انتخاب نمی‌کند و هیچ حجتی را برای مردم نمی‌گیرد مگر اینکه معصوم باشد». «همانا هیچ زمانی خالی از امام نیست و لازم است که امام معصوم باشد». «خداوند برای ما هادیانی قرار داده است که از اهل بیت پیامبرند و ما را به سوی حق هدایت می‌کنند و کوری را از ما دور می‌سازند و تفرقه و اختلاف را از بین می‌برند و معصوم‌اند و از خطا و لغزش در امان‌اند». «امام بری از عیوب و محجوب از آفات و معصوم از لغزش‌ها و محفوظ از همه زشتی‌هاست». «امام برگزیده‌ای است که ریسمان‌های شیطان و لشکرش از او طرد شده و معصوم از لغزش‌ها و محفوظ از همه زشتی‌هاست». «از شرایط امامت تطهیر و پاکی از گناهان و معصیت‌های هلاک‌کننده‌ای است که باعث آتش می‌شود».

در روایت صحیحی با دو سند از علی بن رئاب نقل شده: از امام صادق(ع) درباره آیه ﴿وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ﴾ پرسیدم: مگر علی و اهل بیتش معصوم نبودند، پس چرا بر آنان مصیبت نازل شد؟ امام فرمود: «پیامبر در هر شب و روز صدبار استغفار می‌کرد، بدون اینکه گناهی داشته باشد، خداوند بدون اینکه اولیائش گناه کنند مصائبی بر آنان وارد می‌کند تا اجر بیشتری به ایشان بدهد، بدون اینکه گناهی داشته باشند». از این روایت معلوم می‌شود شیعیان اعتقاد به عصمت داشتند که درباره شبهات پیرامون آن سؤال می‌کردند. امام صادق(ع) درباره اینکه چگونه علی(ع) برای شکستن بت‌های کعبه بر دوش پیامبر رفتند، اشاره کردند که چون علی(ع) معصوم بود توانست بر دوش پیامبر رود.

سدیر می‌گوید: به امام صادق(ع) گفتم: عده‌ای خیال می‌کنند شما خدایان هستید؟ حضرت فرمود: گوش و چشم و مو و پوست و گوشت و خون من از آنها بری است و خدا و رسول از آنها بری هستند. آنها بر دین من و پدران من نیستند. پرسیدم: پس جایگاه و مقام شما چیست؟ حضرت فرمود: «ما خزانه‌داران علم الهی و ترجمه وحی او هستیم، ما قوم معصومی هستیم که خداوند به اطاعت از ما دستور داده و از معصیت ما نهی کرده است ما حجت بالغه بر افراد زیر آسمان و فوق زمین هستیم». همان‌طور که مشاهده می‌شود در این روایت عصمت در برابرِ غلو مطرح شده است. امام صادق(ع): خداوند در پیامبران روح‌القدس را قرار داد که به وسیله آن میل به اطاعت خداوند پیدا می‌کنند و از معصیت خداوند کراهت دارند».

امام کاظم(ع) در توصیف ائمه(ع) فرمودند: «خداوند ایشان را از گناهان معصوم ساخته است».

امام رضا(ع): «امام معصوم و موفق است و ایمن از خطا و لغزش‌ها و پاک از گناه و بری از عیوب است». امام رضا(ع) از پدرانش از علی(ع) از پیامبر(ص) نقل کرده که ایشان فرمودند: «هرکس دوست دارد به شاخه یاقوت سرخی که خداوند با دست خویش کاشته است نگاه کند و به آن چنگ زند پس علی و ائمه از فرزندان او را دوست بدارد، زیرا ایشان انتخاب‌شده‌های الهی هستند که از هر گناه و خطایی معصوم‌اند».

امام هادی(ع) در زیارت جامعه کبیره: «أَشْهَدُ أَنَّكُمُ‏ الْأَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ‏ الْمَهْدِيُّونَ‏ الْمَعْصُومُونَ‏ الْمُكَرَّمُونَ‏ الْمُقَرَّبُونَ الْمُتَّقُونَ الصَّادِقُونَ الْمُصْطَفَوْنَ الْمُطِيعُونَ لِلَّهِ الْقَوَّامُونَ بِأَمْرِهِ الْعَامِلُونَ بِإِرَادَتِهِ... عَصَمَكُمُ اللَّهُ مِنَ الزَّلَلِ وَ آمَنَكُمْ مِنَ الْفِتَنِ وَ طَهَّرَكُمْ مِنَ الدَّنَسِ وَ أَذْهَبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ طَهَّرَكُمْ تَطْهِيراً»، قابل توجه است شیخ صدوق که مخالف سرسخت غلو و غالیان ماست و برخی از زیارات را به گمان غلو بودن تصحیح کرده است، زیارت جامعه کبیره را به طور کامل در الفقیه نقل کرده و در مقدمه کتابش التزام به صحت روایات این کتاب داده و فرموده: «فقط روایاتی را که برطبق آنها فتوا می‌دهم نقل می‌کنم». عقید می‌گوید: امام حسن عسکری(ع) هنگام مشاهده فرزند خود فرمودند: «تو ختم‌کننده امامان معصوم هستی». امام زمان(ع) در توقیعی درباره ادعای امامت جناب جعفر، فرمودند: «خداوند بین امام و برادرانش و پسرعموهایش و بستگانش فرقی قرار داد که با آن فرق امام از مأموم و حجت از محجوج مشخص شود و آن فرق این است که امام را معصوم از گناهان و بری از عیوب و پاک از آلودگی‌ها و دور از اشتباهات قرار داد».

نیز روایات صحیح‌السندی وجود دارد که مضمون آنها تأیید شدن ائمه به وسیله روح ایمان است. همچنین در اخبار امامیه عصمت از زمان تولد تا وفات یکی از علامت‌های شناسایی امام است. و همچنین بارها و به طور متواتر در روایات آمده که بر اساس آیه ﴿إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾امامت به افراد ظالم نمی‌رسد، و یکی از بزرگ‌ترین مصادیق ظلم شرک به خداست ﴿إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾ پس هرکس گناهی انجام داده یا لحظه‌ای برای بت سجده کرده است، لیاقت مقام امامت را ندارد.

حقیقت عصمت در روایات

اخباری که در باب عصمت و حقیقت آن رسیده حول دو محور است؛ یکی اخباری که دلالت بر عصمت عملی معصومان دارد و دیگری روایاتی که بیانگر عصمت علمی آنان است.

اخبار عصمت عملی: اینگونه روایات به این نکته اشاره دارند که معصومین از تمامی گناهان مبرا هستند یا اینکه به ریشه گناهان اشاره می‌کنند که آن عوامل در معصومین وجود ندارد. در ادامه به چند روایت با همین مضمون اشاره می‌کنیم.

1. حسین بن اشقر از هشام بن حکم سؤال کرد: معنای قولتان که می‌گویید «إِنَّ الْإِمَامَ لَا يَكُونُ إِلَّا مَعْصُوماً» چیست؟ هشام گفت: روزی این سؤال را از امام صادق(ع) پرسیدم، امام(ع) فرمود: "معصوم کسی است که با تمسک به خدا از جمیع محارم الله امتناع کند" و خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾. این حدیث شریف با دو سند از امام سجاد و امام صادق(ع) نقل گردیده است که به جهت اختصار از نقل حدیث مشابه چشم‌پوشی کردیم.
2. امام صادق(ع) در وصف امامان فرمود: "امام(ع) از لغزش‌ها معصوم و از تمام فواحش پاک است" این حدیث با مضامین مشابه از امام رضا و حضرت علی(ع) آمده است.
3. محمد بن عمیر می‌گوید: "روزی با هشام بن حکم هم‌کلام بودیم، او در وصف عصمت امام(ع) چیزی گفت که در طول مصاحبت‌های خود بهتر از آن کلامی نشنیدم". محمد بن عمیر از هشام بن حکم سؤال کرد: "آیا امام(ع) معصوم است". هشام گفت: بله. مجدداً محمد بن عمیر سؤال کرد؛ وصف عصمت در امام(ع) چیست و به چه چیز شناخته می‌شود؟ هشام جواب داد ریشه همه گناهان در چهار چیز است و پنجمی ندارد: حرص، حسد، غضب و شهوت که هیچ یک از اینها در امام(ع) وجود ندارد. امام(ع) حریص بر دنیا نیست، زیرا تمام دنیا تحت اختیار امام و ایشان خزانه‌دار مسلمین است، پس بر چه چیز حرص بورزد. امام(ع) حسود نیست، زیرا انسان بر مافوق حسد می‌ورزد و امام(ع) مافوق ندارد، پس چگونه بر زیر دستش حسد بورزد. امام(ع) برای چیزی از امور دنیا غضب نمی‌کند، مگر اینکه دنیا را بر آخرت ترجیح دهد؛ حال اینکه خداوند آخرت را برای امام(ع) محبوب کرده، چنان‌که برای ما دنیا محبوب است. امام(ع) تمام توجهش به آخرت است چنان‌که همه توجه ما به دنیاست، آیا دیده‌ای کسی که وجه حسن را برای وجه قبیح وانهد یا طعام نیکو را برای رسیدن به طعام زودگذر ترک کند یا پیراهن لطیف و نرم را نپوشد و لباس خشن به تن کند یا نعمت باقی را ترک کند و دنیای فانی را بپذیرد. البته این روایت ولو مستقیماً از معصوم نقل نشده، لکن چون از ابن ابی عمیر و هشام بن حکم نقل شده و آنان مورد اطمینان بوده‌اند - به گونه‌ای که حتی مراسیل آنها به عنوان مستند قابل قبول است - لااقل می‌تواند به عنوان مؤید سایر روایات استفاده گردد.

سه روایتی که ذکر کردیم نمونه‌ای از روایات می‌باشد روایاتی که در باب عصمت عملی امامان هست بسیار زیاد است، ولی این سه روایتی که آوردیم به وضوح، عصمت عملی امامان را بیان می‌کند.

اخبار دال بر عصمت علمی: این روایات بر عصمت امامان از خطا و نسیان و سهو و غلط در علوم و وقایع خارجی دلالت می‌کنند و به روایات تسدید امامان به وسیله روح القدس معروف‌اند.

1. جابر جعفی می‌گوید: امام صادق(ع) فرمود: ای جابر همانا خداوند مخلوقات را سه دسته آفرید چنان‌که می‌فرماید: "و شما سه گروه‌اید: دست راستی‌ها و تو نمی‌دانی دست راستی‌ها چه کسانی‌اند و دست چپی‌ها و تو نمی‌دانی دست چپی‌ها چه کسانی‌اند و پیشی‌گرفتگان که پیشی گرفته‌اند تنها ایشان، مقربان‌اند". پیشی گرفتگان همان رسولان خدا و مخصوصین درگاه او از میان مخلوقات‌اند که خدا در ایشان پنج روح قرار داده است: ۱. ایشان را به روح القدس مؤید ساخت و به وسیله آن همه چیز را بدانند و بشناسند. ۲. ایشان را به روح ایمان مؤید ساخت و با آن از خدای بترسند. ۳. آنها را به روح قوه مؤید ساخت و با آن بر اطاعت خدا توانایی یافتند. ۴. آنها را به روح شهوت مؤید ساخت و با آن اطاعت خدا را خواستند و از نافرمانی او کراهت یافتند. ۵. در ایشانروح حرکت نهاد که همه مردم با آن رفت و آمد کنند و در مؤمنین دست راستی‌ها روح ایمان نهاد که با آن از خدا بترسند و در ایشانروح قوه نهاد و با آن بر اطاعت خدا توانایی یافتند و در ایشانروح شهوت نهاد و با آن خواهان اطاعت خدا گشتند و در ایشانروح حرکت نهاد که مردم با آن روح رفت و آمد کنند.
2. در روایتی دیگر جابر می‌گوید: از امام باقر(ع) درباره علم عالم (پیغمبر و امام) پرسیدم فرمود: ای جابر همانا در پیغمبران و اوصیا پنج روح است: روح القدس، روح ایمان، روح زندگی (حرکت)، روح قوه و روح شهوت. ای جابر ایشان به وسیله روح القدس، امور و مطالب زیر عرش تا زیر خاک را بدانند، سپس فرمود: ای جابر، این چهار روح اخیر پیش آمد و آفت می‌رسد، ولی روح‌القدس، بازی و یاوه‌گری نکند.
3. ابوبصیر می‌گوید: شنیدم که امام صادق(ع) درباره آیه ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ﴾ می‌فرمود: مخلوقی است بزرگ‌تر از جبرئیل و میکائیل که همراه هیچ یک از پیامبران گذشته به جز حضرت محمد(ص) نبوده است و آن، همراه ائمه است و ایشان را رهبری می‌کند. چنان نیست که هرچه طلب شود به دست آید. پس همراهی این روح با پیامبر و امامان، فضلی است از خدای تعالی که به هر کس خواهد عطا کند و با طلب و کوشش به دست نیاید.

احادیثی که در باب عصمت عملی امامان است از حیث تعداد بسیار زیاد است تا جایی که هر بیننده و شنونده را از حیث صدور مطمئن می‌کند. این احادیث عمدتاً از پیامبر اکرم(ص)، امام علی(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام رضا(ع) نقل شده است. این روایات غیر از اینکه به عصمت عملی امامان شهادت می‌دهند، از حیث معنا هم متواترند و می‌توانیم آنها را به چند دسته تقسیم کنیم.

1. روایاتی که به طور مطلق امامان را از گناه و خطا معصوم و مبرا می‌دانند؛
2. روایاتی که زمینه‌ها و چگونگی پیدایش عصمت امامان را بیان کرده و می‌گویند معصوم با تمسک به خداوند و قرآن تلاش و مجاهدت و تأیید به الهام الهی به عصمت مطلقه می‌رسند؛
3. روایاتی که به عوامل و ریشه گناهان اشاره می‌کنند و با بیان بسیار زیبا و لطیف این عوامل را در امام منتفی می‌دانند که در نتیجه آن، عصمت عملی امامان به دست می‌آید.

اما احادیثی که در باب عصمت علمی امامان نقل کردیم، اگرچه از حیث سند و صدور، بعضاً ضعیف و کلاً در حد تواتر لفظی و صدوری نیست، ولی مستفیض و مشهورند از طرفی همه این روایات یک معنا را القا می‌کند و آن هم عصمت علمی امامان است، لذا دلالت این احادیث قابل خدشه نیست. شیخ کلینی هم که از راویان مورد وثوق است، همه این روایات را در کافی نقل کرده است و این روایات مورد استناد اصحاب بوده است، پس ضعف سند هم جبران می‌شود. در نتیجه از این روایات می‌فهمیم که امامان با توجه به الهامات روح‌القدس از ابتدای تولد تا لحظه مرگ با تلاش و مجاهدت نفس از گناه و اشتباه و نسیان به دورند و در سراسر زندگی هیچ اشتباه علمی هم نمی‌کنند.

پرسش مستقیم

• حقیقت عصمت در روایات چیست؟ (پرسش)

منابع

1. فاریاب، محمد حسین، معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان
2. سلیمانیان، مصطفی، مقامات امامان
3. مینایی، بهروز، اندیشه کلامی عصمت