حسرت در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی

دیداریویکی‌متن

نسخهٔ ‏۹ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۵۸

مقدمه

﴿أَفَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَنًا فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا يَصْنَعُونَ﴾^[۱]
﴿فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا﴾^[۲].
﴿وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا * يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا﴾^[۳]
﴿وَإِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْكُمْ مُكَذِّبِينَ * وَإِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾^[۴].
﴿إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْكَافِرِينَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِيرًا * خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا لَا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا * يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا﴾^[۵].

نکات

در آیات فوق این موضوعات مطرح شده است:

حسرت شدید پیامبر، به جهت کفر و ایمان نیاوردن کافران: ﴿فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرَاتٍ﴾^[۶]... ﴿فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا﴾^[۷].
ظالمان و گاز گرفتن دست‌های خود در قیامت، (تعبیری تمثیلی برای بیان شدت ناراحتی) به سبب حسرت و پیروی نکردن از پیامبر: ﴿وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا﴾^[۸].
تکذیب پیامبر اسلام و قرآن از ناحیه کافران مایه حسرت آنان در قیامت: ﴿وَإِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْكُمْ مُكَذِّبِينَ﴾^[۹] * ﴿وَإِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾^[۱۰].
اطاعت نکردن کافران از خدا و رسول مایه حسرت آنان در قیامت: ﴿يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا﴾^[۱۱].^[۱۲]

اندوه و پشیمانی بر چیز ازدست رفته

حسرت از ریشه «ح ـ س ـ ر» در اصل به معنای دور کردن و کنار راندن چیزی است^[۱۳]. افزون بر این، در معانی دریغ خوردن، اظهار پشیمانی و اندوه بر گذشته، رشک، غبطه، افسوس و تأسف^[۱۴]، اندوه خوردن بر از دست رفته‌ها^[۱۵]، پشیمانی^[۱۶]، ناشکیبایی و بی‌صبری^[۱۷] به کار رفته است. این احساس، هنگام توجه به کوتاهی در عمل پدیدار می‌گردد^[۱۸]. میان حسرت، تأسف، ندامت و حزن فرق است: حسرت، غمی است که بر اثر از دست دادن سود، تازه می‌گردد. تأسف، اندوه خشم‌آلود است^[۱۹]. ندامت به معنای پشیمانی از اعمال گذشته است^[۲۰]. حزن به معنای غم^[۲۱] در مقابل شادمانی است^[۲۲]. حسرت و ندامت به هم شباهت دارند^[۲۳]؛ ولی حسرت اعم از ندامت است.

واژه حسرت با مشتقاتش صریح در ۱۲ آیه از قرآن آمده و در آیاتی نیز به معنای کنایی آن با الفاظی چون «یا ویلتا» و... اشاره شده است. مفهوم توبه در قرآن نیز دربردارنده معنای حسرت است، از این‌رو در علم اخلاق، حسرت از لوازم یا شرایط توبه شمرده شده است. هر گروهی از بندگان توبه‌ای دارند و توبه توده مردم به شست و شوی درونشان با آب حسرت از گناهان و اعتراف دائمی‌شان به جنایت و پشیمانی بر کردار گذشته و ترس از مانده عمرشان است؛ همچنین یکی از شروط کمال یافتن توبه، پس از پشیمانی دراز مدت و قضا کردن عبادت‌ها، افزون بر طول گریه و ناراحتی، حسرت خوردن بر آن است^[۲۴]؛ چراکه یکی از علامت‌های پشیمانی، بسیار حسرت خوردن است^[۲۵]. حسرت در قرآن همیشه جنبه منفی ندارد، از این رو تنها درباره بدکاران به کار نرفته، بلکه در برخی آیات برای آگاهی دادن به مؤمنان، حتی شخص پیامبر(ص) هم آمده است.^[۲۶]

منابع

پانویس

↑ «پس آیا کسی که بدی کردارش در چشم وی آرایش یافته است و آن را نیکو می‌بیند (چون کسی است که رهیافته است)؟ آری، خداوند هر کس را بخواهد بی‌راه می‌نهد و هر کس را بخواهد راهنمایی می‌کند بنابراین مبادا جانت از دریغ خوردن بر آنان بفرساید که خداوند به آنچه انجام» سوره فاطر، آیه ۸.
↑ «بسا اگر به این سخن ایمان نیاورند تو، به دنبال ایشان از دریغ، جان خود بفرسایی» سوره کهف، آیه ۶.
↑ «و روزی که ستم پیشه، دست خویش (به دندان) می‌گزد؛ می‌گوید: ای کاش راهی با پیامبر در پیش می‌گرفتم! * ای وای! کاش فلانی را به دوستی نمی‌گرفتم!» سوره فرقان، آیه ۲۷-۲۸.
↑ «و ما خوب می‌دانیم که برخی از شما دروغ‌انگارند * و اینکه این (قرآن)، دریغ (دل) کافران است» سوره حاقه، آیه ۴۹-۵۰.
↑ «خداوند کافران را لعنت و برای آنان آتش (دوزخ) را آماده کرده است * هماره در آن جاودانند و یار و یاوری نمی‌یابند * روزی که چهره‌های آنان در آتش گردانده شود می‌گویند: ای کاش از خداوند و پیامبر فرمان برده بودیم» سوره احزاب، آیه ۶۴-۶۶.
↑ «پس آیا کسی که بدی کردارش در چشم وی آرایش یافته است و آن را نیکو می‌بیند (چون کسی است که رهیافته است)؟ آری، خداوند هر کس را بخواهد بی‌راه می‌نهد و هر کس را بخواهد راهنمایی می‌کند بنابراین مبادا جانت از دریغ خوردن بر آنان بفرساید که خداوند به آنچه انجام» سوره فاطر، آیه ۸.
↑ «بسا اگر به این سخن ایمان نیاورند تو، به دنبال ایشان از دریغ، جان خود بفرسایی» سوره کهف، آیه ۶.
↑ «و روزی که ستم پیشه، دست خویش (به دندان) می‌گزد؛ می‌گوید: ای کاش راهی با پیامبر در پیش می‌گرفتم!» سوره فرقان، آیه ۲۷.
↑ «و ما خوب می‌دانیم که برخی از شما دروغ‌انگارند» سوره حاقه، آیه ۴۹.
↑ «و اینکه این (قرآن)، دریغ (دل) کافران است» سوره حاقه، آیه ۵۰.
↑ «روزی که چهره‌های آنان در آتش گردانده شود می‌گویند: ای کاش از خداوند و پیامبر فرمان برده بودیم» سوره احزاب، آیه ۶۶.
↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱، ص ۴۵۲.
↑ التحقیق، ج ۲، ص۲۱۵، «حسر».
↑ لغت نامه، ج ۶، ص۸۹۵۲، «حسرت».
↑ مقاییس اللغه، ج ۲، ص۶۱ - ۶۲؛ الصحاح، ج ۲، ص۶۳۰، «حسر».
↑ العین، ص۱۷۸؛ تهذیب اللغه، ج ۴، ص۲۸۸، «حسر».
↑ مقاییس اللغه، ج ۲، ص۶۲.
↑ التحقیق، ج ۲، ص۲۱۵.
↑ الفروق اللغویه، ص۱۸۶.
↑ العین، ص۷۹۸؛ الصحاح، ج ۵، ص۲۰۴۰؛ المصباح، ص۵۹۸، «ندم».
↑ مقاییس اللغه، ج ۲، ص۵۴، «ح ز ن».
↑ الصحاح، ج ۵، ص۲۰۹۸؛ مفردات، ص۱۲۳، «حزن».
↑ التبیان، ج ۲، ص۶۹؛ مجمع البیان، ج ۱، ص۴۵۶.
↑ جامع السعادات، ج ۳، ص۵۳، ۸۰.
↑ احیاء علوم الدین، ج ۴، ص۱۹۸.
↑ گرگانی، نجمه، مقاله «حسرت»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۰، ص ۶۵۷.

[1] «پس آیا کسی که بدی کردارش در چشم وی آرایش یافته است و آن را نیکو می‌بیند (چون کسی است که رهیافته است)؟ آری، خداوند هر کس را بخواهد بی‌راه می‌نهد و هر کس را بخواهد راهنمایی می‌کند بنابراین مبادا جانت از دریغ خوردن بر آنان بفرساید که خداوند به آنچه انجام» سوره فاطر، آیه ۸.

[2] «بسا اگر به این سخن ایمان نیاورند تو، به دنبال ایشان از دریغ، جان خود بفرسایی» سوره کهف، آیه ۶.

[3] «و روزی که ستم پیشه، دست خویش (به دندان) می‌گزد؛ می‌گوید: ای کاش راهی با پیامبر در پیش می‌گرفتم! * ای وای! کاش فلانی را به دوستی نمی‌گرفتم!» سوره فرقان، آیه ۲۷-۲۸.

[4] «و ما خوب می‌دانیم که برخی از شما دروغ‌انگارند * و اینکه این (قرآن)، دریغ (دل) کافران است» سوره حاقه، آیه ۴۹-۵۰.

[5] «خداوند کافران را لعنت و برای آنان آتش (دوزخ) را آماده کرده است * هماره در آن جاودانند و یار و یاوری نمی‌یابند * روزی که چهره‌های آنان در آتش گردانده شود می‌گویند: ای کاش از خداوند و پیامبر فرمان برده بودیم» سوره احزاب، آیه ۶۴-۶۶.

[6] «پس آیا کسی که بدی کردارش در چشم وی آرایش یافته است و آن را نیکو می‌بیند (چون کسی است که رهیافته است)؟ آری، خداوند هر کس را بخواهد بی‌راه می‌نهد و هر کس را بخواهد راهنمایی می‌کند بنابراین مبادا جانت از دریغ خوردن بر آنان بفرساید که خداوند به آنچه انجام» سوره فاطر، آیه ۸.

[7] «بسا اگر به این سخن ایمان نیاورند تو، به دنبال ایشان از دریغ، جان خود بفرسایی» سوره کهف، آیه ۶.

[8] «و روزی که ستم پیشه، دست خویش (به دندان) می‌گزد؛ می‌گوید: ای کاش راهی با پیامبر در پیش می‌گرفتم!» سوره فرقان، آیه ۲۷.

[9] «و ما خوب می‌دانیم که برخی از شما دروغ‌انگارند» سوره حاقه، آیه ۴۹.

[10] «و اینکه این (قرآن)، دریغ (دل) کافران است» سوره حاقه، آیه ۵۰.

[11] «روزی که چهره‌های آنان در آتش گردانده شود می‌گویند: ای کاش از خداوند و پیامبر فرمان برده بودیم» سوره احزاب، آیه ۶۶.

[12] سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱، ص ۴۵۲.

[13] التحقیق، ج ۲، ص۲۱۵، «حسر».

[14] لغت نامه، ج ۶، ص۸۹۵۲، «حسرت».

[15] مقاییس اللغه، ج ۲، ص۶۱ - ۶۲؛ الصحاح، ج ۲، ص۶۳۰، «حسر».

[16] العین، ص۱۷۸؛ تهذیب اللغه، ج ۴، ص۲۸۸، «حسر».

[17] مقاییس اللغه، ج ۲، ص۶۲.

[18] التحقیق، ج ۲، ص۲۱۵.

[19] الفروق اللغویه، ص۱۸۶.

[20] العین، ص۷۹۸؛ الصحاح، ج ۵، ص۲۰۴۰؛ المصباح، ص۵۹۸، «ندم».

[21] مقاییس اللغه، ج ۲، ص۵۴، «ح ز ن».

[22] الصحاح، ج ۵، ص۲۰۹۸؛ مفردات، ص۱۲۳، «حزن».

[23] التبیان، ج ۲، ص۶۹؛ مجمع البیان، ج ۱، ص۴۵۶.

[24] جامع السعادات، ج ۳، ص۵۳، ۸۰.

[25] احیاء علوم الدین، ج ۴، ص۱۹۸.

[26] گرگانی، نجمه، مقاله «حسرت»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۰، ص ۶۵۷.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

@@ خط ۱۹: / خط ۱۹: @@
 # [[تکذیب]] [[پیامبر اسلام]] و [[قرآن]] از [[ناحیه]] [[کافران]] مایه حسرت آنان در [[قیامت]]: {{متن قرآن|وَإِنَّا لَنَعْلَمُ أَنَّ مِنْكُمْ مُكَذِّبِينَ}}<ref>«و ما خوب می‌دانیم که برخی از شما دروغ‌انگارند» سوره حاقه، آیه ۴۹.</ref> * {{متن قرآن|وَإِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَى الْكَافِرِينَ}}<ref>«و اینکه این (قرآن)، دریغ (دل) کافران است» سوره حاقه، آیه ۵۰.</ref>.
 # [[اطاعت]] نکردن [[کافران]] از [[خدا]] و [[رسول]] مایه حسرت آنان در [[قیامت]]: {{متن قرآن|يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا}}<ref>«روزی که چهره‌های آنان در آتش گردانده شود می‌گویند: ای کاش از خداوند و پیامبر فرمان برده بودیم» سوره احزاب، آیه ۶۶.</ref>.<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱]]، ص ۴۵۲.</ref>
+==[[اندوه]] و [[پشیمانی]] بر چیز ازدست رفته==
+[[حسرت]] از ریشه «ح ـ س ـ ر» در اصل به معنای دور کردن و کنار راندن چیزی است<ref>التحقیق، ج ۲، ص۲۱۵، «حسر».</ref>. افزون بر این، در معانی دریغ خوردن، اظهار پشیمانی و اندوه بر گذشته، [[رشک]]، [[غبطه]]، [[افسوس]] و [[تأسف]]<ref>لغت نامه، ج ۶، ص۸۹۵۲، «حسرت».</ref>، اندوه خوردن بر از دست رفته‌ها<ref>مقاییس اللغه، ج ۲، ص۶۱ - ۶۲؛ الصحاح، ج ۲، ص۶۳۰، «حسر».</ref>، پشیمانی<ref>العین، ص۱۷۸؛ تهذیب اللغه، ج ۴، ص۲۸۸، «حسر».</ref>، [[ناشکیبایی]] و [[بی‌صبری]]<ref>مقاییس اللغه، ج ۲، ص۶۲.</ref> به کار رفته است. این [[احساس]]، هنگام توجه به کوتاهی در عمل پدیدار می‌گردد<ref>التحقیق، ج ۲، ص۲۱۵.</ref>. میان حسرت، تأسف، [[ندامت]] و [[حزن]] فرق است: حسرت، غمی است که بر اثر از دست دادن [[سود]]، تازه می‌گردد. تأسف، اندوه خشم‌آلود است<ref>الفروق اللغویه، ص۱۸۶.</ref>. ندامت به معنای پشیمانی از [[اعمال]] گذشته است<ref>العین، ص۷۹۸؛ الصحاح، ج ۵، ص۲۰۴۰؛ المصباح، ص۵۹۸، «ندم».</ref>. حزن به معنای [[غم]]<ref>مقاییس اللغه، ج ۲، ص۵۴، «ح ز ن».</ref> در مقابل [[شادمانی]] است<ref>الصحاح، ج ۵، ص۲۰۹۸؛ مفردات، ص۱۲۳، «حزن».</ref>. حسرت و ندامت به هم شباهت دارند<ref>التبیان، ج ۲، ص۶۹؛ مجمع البیان، ج ۱، ص۴۵۶.</ref>؛ ولی حسرت اعم از ندامت است.
+واژه حسرت با مشتقاتش صریح در ۱۲ [[آیه]] از [[قرآن]] آمده و در آیاتی نیز به معنای کنایی آن با الفاظی چون «یا ویلتا» و... اشاره شده است. مفهوم [[توبه در قرآن]] نیز دربردارنده معنای حسرت است، از این‌رو در [[علم اخلاق]]، حسرت از لوازم یا [[شرایط توبه]] شمرده شده است. هر گروهی از [[بندگان]] توبه‌ای دارند و [[توبه]] [[توده]] [[مردم]] به شست و شوی درونشان با آب حسرت از [[گناهان]] و اعتراف دائمی‌شان به [[جنایت]] و پشیمانی بر [[کردار]] گذشته و [[ترس]] از مانده عمرشان است؛ همچنین یکی از شروط [[کمال یافتن]] توبه، پس از پشیمانی دراز مدت و [[قضا]] کردن [[عبادت‌ها]]، افزون بر طول [[گریه]] و [[ناراحتی]]، حسرت خوردن بر آن است<ref>جامع السعادات، ج ۳، ص۵۳، ۸۰.</ref>؛ چراکه یکی از علامت‌های [[پشیمانی]]، بسیار [[حسرت]] خوردن است<ref>احیاء علوم الدین، ج ۴، ص۱۹۸.</ref>. حسرت در [[قرآن]] همیشه جنبه منفی ندارد، از این رو تنها درباره [[بدکاران]] به کار نرفته، بلکه در برخی [[آیات]] برای [[آگاهی]] دادن به [[مؤمنان]]، حتی شخص [[پیامبر]]{{صل}} هم آمده است.<ref>[[نجمه گرگانی|گرگانی، نجمه]]، [[حسرت - گرگانی (مقاله)|مقاله «حسرت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۱۰، ص ۶۵۷.</ref>
 == منابع ==
 {{منابع}}
 # [[پرونده:55210091.jpg|22px]] [[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱''']]
+# [[پرونده:000061.jpg|22px]] [[نجمه گرگانی|گرگانی، نجمه]]، [[حسرت - گرگانی (مقاله)|مقاله «حسرت]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰''']]
 {{پایان منابع}}