آیه تبلیغ در تفسیر و علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه تبلیغ است. آیه تبلیغ از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه تبلیغ در تفسیر و علوم قرآنی - آیه تبلیغ در حدیث - آیه تبلیغ در کلام اسلامی - آیه تبلیغ در معارف و سیره رضوی - آیه تبلیغ در تاریخ اسلامی - آیه تبلیغ از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

متن آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾.

آیه تبلیغ، آیه ۶۷ سوره مائده، از آخرین آیاتی است که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده و به حضرت دستور داد ولایت و وصایت امیرالمؤمنین (ع) را اعلام نماید. این امر با ادله گوناگون عقلی و نقلی ثابت شده است.

مقدمه

به آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ از سوره مائده آیه تبلیغ می‌گویند.

شیخ طوسی از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) نقل کرده است که چون خداوند به پیامبر (ص) وحی کرد که حضرت علی (ع) را به جانشینی خود بگمارد، حضرت (ص) نگران بود مبادا این امر بر جماعتی از صحابه گران آید. آن‌گاه خداوند برای جرأت بخشیدن به ایشان در انجام این امر، این آیه را نازل فرمود.

به اجماع مفسران شیعه و بسیاری از دانشمندان و مفسّران اهل‌سنّت، این آیه درباره حضرت علی (ع) و اعلام جانشینی آن حضرت نازل شده است.

از رسول خدا (ص) روایت شده است که پس از خواندن آیه تبلیغ، خطاب به علی (ع) فرمودند: «وَ لَوْ لَمْ أُبَلِّغْ مَا أُمِرْتُ بِهِ مِنْ وَلاَيَتِكَ لَحَبِطَ عَمَلِي» این مسئله آن چنان نزد خدای تعالی داری اهمیت بود که پیامبر (ص) وظیفه داشت آن را عملاً به مردم ابلاغ کند و صرف گفتن کفایت نمی‌کرد. آن حضرت در روز غدیرخم با معرفی حضرت علی (ع) وی را به امامت منصوب کرد.

علت نام‌گذاری به آیه تبلیغ

آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ به "آیه تبلیغ" مشهور شده است.

از آنجا که در این آیه به پیامبر اکرم (ص) دستور داده شده امامت امیرمؤمنان و جانشین پس از خود را برای مردم اعلام کند و برای این منظور از واژه ﴿بَلِّغْ﴾ استفاده شده آن را آیه تبلیغ نامیده‌اند.

عالمان شیعه و بسیاری از اهل سنت چنین باور دارند که این آیه، در حجة‌الوداع "هجدهم ذی‌حجه" در غدیر خم برای اعلام جانشینی حضرت علی (ع) از سوی پیامبر (ص) نازل شده است.

معناشناسی

تبلیغ از ریشه "ب ل غ" در لغت به معنای وصول و رسیدن به چیزی، رسیدن به مقصود و پایان و مقصد، آمده است . در برخی کلمات معنای آن را رسیدن به پایان مقصد دانسته‌اند، اعم از آنکه مکان باشد یا زمان یا امری معین و گاهی نیز نزدیک شدن به مقصد و مشرف شدن بر آن، هرچند به آخر آن نرسد، معنا شده است. در تحقیق تنها رسیدن به بالاترین مرحله کمال و با رسیدن به پایان را معنای این لغت ذکر کرده است.

داستان غدیر

زمانی که این آیه نازل شد، پیامبر اکرم (ص) موظف شد جانشینی امیرمؤمنان (ع) را به طور رسمی برای همه مردم اعلام کند. در آخرین سال عمر پیامبر، هنگامی که مراسم حجةالوداع به پایان رسید درحال بازگشت، پیامبر اکرم (ص) و مردمی که همراه او بودند به سرزمین جحفه و سپس بیابان‌های خشک و سوزان غدیر خم رسیدند. غدیرخم چهارراهی است که مردم سرزمین حجاز را از هم جدا می‌کند، راهی به سوی مدینه در شمال و راهی به سوی عراق در شرق و راهی به سوی غرب و سرزمین مصر و راهی به سوی سرزمین یمن در جنوب پیش می‌رود و در همین‌جا باید آخرین خاطره و مهم‌ترین فصل این سفر بزرگ انجام پذیرد و مسلمانان با دریافت آخرین دستور که در حقیقت نقطه پایانی در مأموریت‌های موفقیت‌آمیز پیامبر (ص) بود از هم جدا شوند. روز پنجشنبه سال دهم هجرت بود و هشت روز از عید قربان می‌گذشت، ناگهان دستور توقف از طرف پیامبر (ص) به همراهان داده شد. مسلمانان با صدای بلند، آنهایی را که در پیشاپیش قافله در حرکت بودند به بازگشت دعوت کردند و مهلت دادند تا عقب افتادگان نیز برسند. خورشید از خط نصف‌النهار گذشت، مؤذن پیامبر با صدای الله اکبر مردم را به نماز ظهر دعوت کرد. مردم به سرعت آماده نماز می‌شدند، اما هوا به قدری سوزان بود که بعضی مجبور بودند، قسمتی از عبای خود را به زیر پا و طرف دیگر آن را به روی سر بیفکنند؛ در غیر این صورت ریگ‌های داغ بیابان و اشعه آفتاب، پا و سر آنها را ناراحت می‌کرد. نماز ظهر تمام شد. پیامبر (ص) به آنها اطلاع داد که همه باید برای شنیدن یک پیام تازه الهی که در ضمن خطبه مفصلی بیان می‌شد خود را آماده کنند.

کسانی که از پیامبر (ص) فاصله داشتند سیمای ملکوتی او را در لابلای جمعیت نمی‌توانستند مشاهده کنند. لذا منبری از جهاز شتران ترتیب داده شد و پیامبر (ص) بر فراز آن قرار گرفت و نخست حمد و سپاس پروردگار به جا آورد و خود را به خدا سپرد، سپس مردم را مخاطب ساخت و فرمود: من به همین زودی دعوت خدا را اجابت کرده از میان شما می‌روم. من مسئولم و شما هم مسئولید. شما درباره من چگونه شهادت می‌دهید؟ همه مردم صدا بلند کردند و گفتند: ما گواهی می‌دهیم تو وظیفه رسالت را ابلاغ کردی و شرط خیرخواهی را انجام دادی و آخرین تلاش و کوشش را در راه هدایت ما نمودی، خداوند تو را جزای خیر دهد. سپس فرمود:... اکنون بنگرید با این دو چیز گرانمایه و گرانقدر که در میان شما به یادگار می‌گذارم چه خواهید کرد؟ یکی از میان جمعیت صدا زد، کدام دو چیز گرانمایه؟! پیامبر (ص)، بلافاصله گفت: اول ثقل اکبر، کتاب خداست که یک سوی آن به دست پروردگار و سوی دیگرش در دست شماست، دست از دامن آن برندارید تا گمراه نشوید و اما دومین یادگار گرانقدر من خاندان منند و خداوند لطیف خبیر به من خبر داده که این دو هرگز از هم جدا نشوند، تا در بهشت به من بپیوندند از این دو پیشی نگیرید و عقب نیفتید که هلاک خواهید شد.

ناگهان مردم دیدند پیامبر (ص) به اطراف خود نگاه کرد گویا کسی را جستجو می‌کند و همین که چشمش به علی افتاد، خم شد و دست او را گرفت و بلند کرد، آن‌چنان که سفیدی زیر بغل هر دو نمایان شد و همه مردم او را دیدند و شناختند که او همان افسر شکست‌ناپذیر اسلام است. در این هنگام صدای پیامبر (ص) رساتر و بلندتر شد و فرمود: "چه کسی از همه مردم نسبت به مسلمانان از خود آنها سزاوارتر است؟!" گفتند: خدا و پیامبر (ص) او داناترند، پیامبر (ص) فرمود: خدا، مولی و رهبر من است، و من مولی و رهبر مؤمنانم و نسبت به آنها از خودشان سزاوارترم. سپس فرمود: «فَمَنْ‏ كُنْتُ‏ مَوْلَاهُ‏ فَعَلِيٌ‏ مَوْلَاهُ‏»، "هر کس من مولا و رهبر او هستم، علی، مولا و رهبر او است" و این سخن را سه بار و به گفته بعضی از راویان حدیث، چهار بار تکرار کرد و به دنبال آن سر به سوی آسمان برداشت و عرض کرد: خداوندا، دوستان او را دوست و دشمنان او را دشمن بدار، محبوب بدار آن کس که او را محبوب دارد و مبغوض بدار آن کس که او را مبغوض دارد، یارانش را یاری کن و آنها را که ترک یاریش کنند از یاری خویش محروم ساز و حق را همراه او بدار و او را از حق جدا مکن". سپس فرمود: آگاه باشید، همه حاضران وظیفه دارند این خبر را به غائبان برسانند.

تبلیغ در قرآن

کلمه تبلیغ در قرآن نشانه‌ای از یک مفهوم اجتماعی عام به معنای رساندن دستورهای پروردگار به مردم است و در این آیه مقصود ابلاغ خصوص ولایت و امامت امیرمؤمنان به مردم است. تبلیغ یکی از "اصطلاحات کلیدی" قرآن است که دارای همبستگی با شبکه مفاهیم قرآن شامل: "رسالت الهی"، "رسول"، "آنچه از طرف خدا نازل شده"، "مردم"، "دین" و "شریعت" است. این لغت با در نظر گرفتن شبکه مفاهیم فوق، معنی ویژه‌ای می‌دهد که از معنای لغوی خود فراتر است.

شرح آیه و اهمیت موضوع آن

به باور عالمان شیعه و بسیاری از اهل سنت، این آیه در حَجَّةالوداع (هجدهم ذی‌حجه) در غدیر خم برای اعلام جانشینی حضرت علی (ع) از سوی پیامبر (ص) نازل شده است. پس از آنکه پیامبر (ص) از بیم برخی از صحابه، اعلام ولایت علی (ع) را به تأخیر انداخت، فرشته وحی نازل شد و با نزول این آیه، بر ابلاغ ولایت علی به مردم تأکید کرد و حفاظت از گزند مردم را به پیامبر وعده داد. پس از نزول این آیه، پیامبر (ص) فرمان داد تا مسلمانان در بیابان گرم و خشک غدیر خم بایستند، آنگاه در برابر انبوه جمعیت که بیش از صد هزار نفر بوده‌اند، فرمان الهی، جانشینی علی را ابلاغ کرد.

در تفسیر نمونه آمده است: جمله‌بندی‌های آیه و لحن خاص و تأکیدهای پی در پی آن و همچنین شروع شدن آیه با خطاب ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ﴾ که تنها در دو مورد از قرآن مجید آمده و تهدید پیامبر (ص) در صورت کوتاهی کردن به عدم تبلیغ رسالت که منحصراً در این آیه از قرآن آمده، نشان می‌دهد که سخن از حادثه مهمی است که عدم تبلیغ آن با عدم تبلیغ رسالت مساوی است. افزون بر آن، این موضوع مخالفان سرسختی داشته که پیامبر (ص) از مخالفت آنها که ممکن بوده است مشکلاتی برای اسلام و مسلمین داشته باشد، نگران بوده و به همین جهت خداوند به او تأمین می‌دهد.... اکنون این سؤال پیش می‌آید که با توجه به تاریخ نزول سوره که مسلماً در اواخر عمر پیغمبر (ص) نازل شده است، چه مطلب مهمی بوده که خداوند پیامبر (ص) را با این تأکید مأمور ابلاغ آن می‌کند. آیا مسائل مربوط به توحید و شرک و بت‌شکنی بوده که از سال‌ها قبل این مسائل برای پیامبر و مسلمانان حل شده بود؟ آیا مربوط به احکام و قوانین اسلامی بوده با اینکه مهمترین آنها تا آن زمان بیان شده بود؟ و آیا مربوط به مبارزه با اهل کتاب و یهود و نصاری بوده با اینکه می‌دانیم مسئله اهل کتاب بعد از ماجرای بنی‌النضیر و بنی‌قریظه و بنی‌قینقاع و خیبر و فدک و نجران مشکلی برای مسلمانان محسوب نمی‌شد.... راستی چه مسئله مهمی در این آخرین ماه‌های عمر پیامبر (ص) مطرح بوده که آیه فوق این چنین درباره آن تأکید می‌کند؟! این نیز جای تردید نیست که وحشت و نگرانی پیامبر برای شخص خود و جان خود نبوده بلکه برای کارشکنی‌ها و مخالفت‌های احتمالی منافقان بوده که نتیجه آن برای مسلمانان، خطرات یا زیان‌هایی قابل توجه به بار می‌آورد. آیا مسئله‌ای جز تعیین جانشین برای پیامبر (ص) و سرنوشت آینده اسلام و مسلمین می‌تواند واجد این صفات بوده باشد.

در تفسیر تسنیم آمده است: امر صریح به تبلیغ و خطاب ﴿بْلُغَ﴾ در کل قرآن یک‌بار آن همه فقط در آیه مورد بحث آمده، این امر نشانه اهتمام به مفاد آن است، چنان که تعبیر از فرمان الهی به ﴿مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾ و با ابهام سخن گفتن از محتوای آن، برای تکریم و تشریف مأمور به مورد نظر در آیه مورد بحث آن است.

شبهه فخر رازی و پاسخ آن

فخر رازی در تفسیر این آیه ده احتمال مختلف ذکر می‌کند و شاید تکثیر احتمالات برای پوشاندن واقعیت و مشتبه نمودن آن است. در نهایت فخر رازی دهمین احتمال را ارتباط این آیه با واقعه غدیر خم قرار می‌دهد و پس از نقل روایاتی که مربوط به جریان غدیرخم و نصب حضرت علی برای امامت است، می‌نویسد: روایات گرچه به این مضمون فراوان است، لکن بهتر این است که بگوییم این آیه پیامبراکرم (ص) را از مکر یهود و نصاری ایمن ساخت و امر نمود که پیامبر (ص) دین را تبلیغ کند و از جانب یهود و نصاری نگران نباشد؛ زیرا قبل از این آیه و بعد از آن آیات فراوانی وجود دارد که با یهود و نصاری و در مورد آنان سخن می‌گوید، بنابراین ممتنع است که این یک آیه در این وسط از آیات قبلی و آیات بعدی جدا باشد.

علامه طباطبایی در نقد سخن فخر رازی می‌نویسد: از جمله ﴿وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ بر می‌آید حکمی که این آیه درصدد بیان آن است و رسول الله (ص) مأمور به تبلیغ آن شده، امر مهمی است که در تبلیغ آن بیم خطر هست یا بر جان رسول الله (ص) و و یا بر پیشرفت دین اسلام از ناحیه آنان خطری متوجه رسول الله (ص) بشود تا مجوز این باشد که رسول الله (ص) دست از کار تبلیغ خود بکشد و یا برای مدتی آن را به تعویق بیندازد و حاجت به این بیفتد که خدا به رسول خود ـ در صورتی که پیغام تازه را به آنان برساند ـ وعده حفظ و حراست از خطر دشمنش را بدهد. علاوه بر این، اگر این خطر، چشم‌زخمی بوده که احتمالاً ممکن بوده از اهل کتاب به آن جناب برسد جا داشت این سوره در اوایل هجرت نازل شود، زیرا در اوایل هجرت که رسول الله (ص) در شهر غربت و در بین عده معدودی از مسلمین آن شهر به سر می‌برد یهودیان او را از همه طرف محاصره کرده بودند، آن هم یهودیانی که با حدّت و شدت هر چه بیشتر به مبارزه علیه رسول الله (ص) برخاسته و صحنه‌های خونینی نظیر خیبر و امثال آن به راه انداختند، اگر در آیه مورد بحث مراد از "ناس" یهود بود جا داشت در آن روزها این آیه نازل شود، لکن نزول این سوره در اواخر عمر شریف آن حضرت اتفاق افتاده که همه اهل کتاب از قدرت و عظمت مسلمین در گوشه‌ای، ساکت مانده‌اند. پس کاملا معلوم شد که آیه مورد بحث هیچ‌گونه ارتباطی با اهل کتاب ندارد. افزون بر همه اینها، در آیه مورد بحث تکلیفی که سنگین، کمرشکن و طاقت‌فرسا باشد به اهل کتاب نشده تا در ابلاغ آن به اهل کتاب خطری از ناحیه آنها متوجه رسول الله (ص) بشود. از همه اینها گذشته، رسول الله (ص) در سال‌های اول بعثت، مأمور شد تکالیف بس خطرناکی را گوشزد بشر آن روز سازد، مثلا مأمور شد کفار قریش و آن عرب‌های متعصب را به توحید خالص و ترک بت‌پرستی دعوت کند. مشرکین عرب را که بسیار خشن‌تر و خونریزتر و خطرناک‌تر از اهل کتابند به اسلام و توحید بخواند، با این وجود، خداوند این تهدید و وعیدی که امروز به رسول الله (ص) می‌دهد آن روز نداد، پس معلوم می‌شود پیغام تازه، خطرناک‌ترین موضوعاتی است که رسول الله (ص) به تازگی مأمور تبلیغ آن شده است.

در تفسیر تسنیم نیز آمده است: "چگونه رسول اکرم (ص) در زمان ضعف و نابودی قدرت یهود از ابلاغ مطلبی نه چندان دشوار بهراسد و حال آنکه در زمان اقتدار آنان تعبیرهایی تندتر از مضمون آیه یاد شده را بدون هراس به آنها ابلاغ کرده بود؛ مانند: ﴿كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ﴾، ﴿كَمَا لَعَنَّا أَصْحَابَ السَّبْتِ﴾.

مراد از مردمی که پیامبر از ناحیه آنان احساس خطر برای دین اسلام نموده است، قطعاً مردم مؤمن نبوده و نیز مراد کفار مکه نیست؛ زیرا اولاً سرزمین مکه فتح شده بود و ثانیاً برای پیامبر (ص) با ابلاغ جانشین خود از ناحیه کفار نگرانی حاصل نشده است؛ زیرا این کفار هستند که با ابلاغ و اعلام جانشین پیامبر باید نگران بشوند پس قطعاً نگرانی پیامبر از ناحیه منافقان بوده است و با مراجعه به روایات و وقایع تاریخی نیز روشن می‌شود که پیامبر از ناحیه منافقان نگران بوده است. پس منافقان در سال آخر عمر پیامبر (ص) نیز حضوری فعال داشته و عده فراوانی بوده‌اند به طوری که در موقع اعلام ولایت و امامت امیر مؤمنان برای پیامبراکرم (ص) نگرانی حاصل شد. از این جمله آیه: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ استفاده می‌شود که دشمنان این پیام الهی و نیز مصداق ﴿النَّاسِ﴾ در این آیه، کفار هستند که برخی از آنان قابل هدایت نیستند و همچنان که در حقّانیت قرآن جای هیچ شکی نیست؛ زیرا او ده‌ها هزار شاهد برای اثبات حق خود داشت! با این همه شاهد چه جای شک و ریب است. امام صادق (ع) می‌فرماید: "ای اباحفص، شگفت‌آور است آنچه علی بن ابی‌طالب امیر مؤمنان دید! او ده هزار شاهد داشت ولی نتوانست حق خود را بگیرد با این که هر مردی با دو شاهد حق خود را می‌گیرد. رسول خدا از مدینه برای حج خارج شد در حالی که همراه او پنج هزار نفر آدم بود و از مکه بازگشت در حالی که پنج هزار نفر از اهل مکه او را همراهی می‌کردند تا این که به سرزمین جحفه رسید؛ در آنجا جبرئیل بر پیامبر (ص) نازل شد و آیه تبلیغ را به آن حضرت ابلاغ کرد...".

نتیجه گیری

با توجه به آنچه گذشت دلالت آیه بر امامت و ولایت امیرمؤمنان به روشنی ثابت است و اینکه امامت امیرمؤمنان استمرار ولایتی است که پیامبر بر مردم داشته و اکمال رسالت پیامبر اکرم به اعلام ولایت امیر مؤمنان (ع) و قبول ولایت اوست و افرادی که بعد از شناخت حق ولایت او را انکار کنند گرفتار نوعی کفر شده‌اند.

بررسی تطبیقی تفسیر آیه تبلیغ عصمت

﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾.

فریقین نقاط مشترک متعددی در تفسیر این آیه دارند که راه را برای درک درست معنای آیه هموار می‌کند، لیکن در تعیین آنچه بر پیامبر خدا(ص) نازل شده و در این آیه مأمور به تبلیغ آن بوده، دچار اختلاف نظرند. تهدید خداوند از یک سو و وعده برای حفظ پیامبر از سوی دیگر، به اهمیت بررسی مورد نزول آیه می‌افزاید. از نظر شیعه، این آیه یکی از دلایل نصب امامت به شمار می‌آید؛ زیرا آنچه بر پیامبر(ص) در این آیه نازل شده، ابلاغ رسمی و عمومی ولایت و رهبری امام علی(ع) است. قرآن پژوهان شیعی در این قول به استناد مدارک و شواهد فراوان، هم‌داستان‌اند، لیکن اکثر اهل سنت، مورد نزول مشخصی برای آیه نمی‌شناسند، هر چند آنان روایاتی را که در منابع خود اهل سنت درباره ابلاغ ولایت امام علی(ع) است، انکار نمی‌کنند و حتی آن را یکی از موارد نزول آیه به شمار می‌آورند.

﴿بَلِّغْ﴾ فعل متعدی از ماده «ب. ل. غ» است. بلاغ و بلوغ، وصول و رسیدن به چیزی است. راغب اصفهانی بر این باور است که گاهی این کلمه به معنای رسیدن به آخرین نقطه مقصد و انتهای کار به کار می‌رود؛ به همین دلیل گفته شده: تفاوت آن با «وصول» در همین نکته است؛ در وصول رسیدن به نقطه پایان کار نهفته نیست.

«عصمت» به معنای حفظ و باز داشتن، از تعبیر عصام القربة گرفته شده که به معنای ریسمان یا چیزی است که دهانه مشک را با آن می‌بندند (و به پهلوی شتر آویزان می‌کند) تا محتوای مشک حفظ شده، از هدر رفتن آن جلوگیری شود. راغب می‌گوید: العصم: الإمساك؛ «عصمت به معنای نگه داشتن و بازداشتن است... و عصمت انبیا عبارت از حفظ و نگه داشتن ایشان توسط خداوند است». طبری درباره تعبیر ﴿... وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ...﴾ می‌گوید: «خداوند پیامبرش را از نیرنگ و کشته شدن به دست مردم باز می‌دارد، یا آنکه از شرور و زشتی کار مردم جلوگیری می‌کند، تا به حضرت آسیب نرسد».

«کفر» به معنای غطا و پوشاندن است. گفته می‌شود: كَفَرَ السحابُ السماء؛ «ابر آسمان را پوشاند»، کفر در دو معنای کلی به کار می‌رود: یکی انکار مانند انکار توحید، نبوت و شریعت که به «کفر اعتقادی» نامبردار است و دیگری کفر به معنای انکار نعمت و عدم شکرگزاری که به آن «کفران نعمت» گفته می‌شود؛ مانند آیه شریفه: ﴿وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ﴾ این نوع، کفر در عمل است (عصیان فرمان الهی و مخالفت عملی است)..

نقاط مشترک فریقین در تفسیر آیه

در آثار دانشمندان شیعی و سنی، درباره آیه عصمت (تبلیغ) خطوط کلی و نقاط مشترکی را می‌توان یافت که به عنوان مبنا در تفسیر این آیه، مؤثرند و عبارت‌اند از:

سوره مائده در زمره آخرین سوره‌های نازل شده

سوره مائده از آخرین سوره‌های قرآن، سوره مدنی به اجماع فریقین است و آن را پس از سوره فتح، یکصد و سیزدهمین سوره نازل شده بر پیامبر خدا می‌دانند که پس از آن سوره توبه قرار دارد. زرکشی آن را آخرین سوره به حساب آورده است. اهل سنت روایاتی نقل می‌کنند که پیام آنها این است: «در این سوره نسخی صورت نگرفته است؛ بنابراین حلال آن را حلال و حرامش را حرام بدانید». و این مطلب شاهدی بر نزول این سوره در اواخر بعثت می‌باشد. هیچ کس از فریقین نگفته آیه مورد بحث از سوره‌های دیگر یا از جمله سوره‌های مکی (پیش از هجرت) و به حساب استثناها در این سوره قرار گرفته است، بلکه قول صحیح نزد آنان این است که این آیه مدنی و جزو آخرین آیات نازل شده بر رسول خداست. آنان بر این قول ادعای اجماع کرده‌اند، به جز آلوسی که به استناد روایات مطرح درباره این آیه، احتمال می‌دهد این آیه تکرار در نزول داشته باشد (نه آنکه این آیه پیش از سوره مائده نازل شده و سپس در این سوره قرار گرفته باشد). این احتمال ۔ چنان که خواهد آمد - بدون دلیل و مردود است..

عدم ارتباط آیه تبلیغ با آیات قبل و بعد آن

اساساً شأن نزول‌هایی که فریقین برای این آیه ذکر کرده‌اند، همراه با اکثر دیدگاه‌های تفسیری فریقین و نیز روایات تفسیری اهل سنت از صحابه و تابعین، همه نشان می‌دهد این آیه با بحث درباره یهودیان که پیش از این آیه و پس از آن آمده، ارتباطی ندارد، مگر مقاتل بن سلیمان (م. ۱۵۰ق) از تابعین، آیه مورد بحث را درباره یهودیان می‌داند و می‌نویسد: «یهودیان، پیامبر خدا(ص) را استهزا می‌کردند و حضرت نسبت به آنان ساکت بود، آنگاه خداوند در این آیه ایشان را واداشت تا موضع‌گیری کند... و تکذیب و استهزای آنان را مانع از تبلیغ احکام و صفاتی که مربوط به یهود است، نداند».

پس از وی ابن جریر طبری (م. ۳۰۲ق)، سمرقندی (م. ۳۷۵)، بغوی (م. ۵۱۶ق) همین قول را اختیار کرده‌اند. فخر رازی (م. ۶۰۶ق) نیز ضمن بیان اقوال دیگر در این زمینه، همین قول را پذیرفته و دلیل خود را سیاق یا تناسب آیات قبل و بعد با این آیه می‌داند. ظاهر عبارت مقاتل بن سلیمان نشان می‌دهد دیدگاه وی و نیز دیگران، مانند فخر رازی استنباط تفسیری است، بدون آنکه در این قول به روایتی از پیامبر خدا(ص) و یا صحابه در بیان شأن نزول یا تفسیر آیه استناد کنند؛ به همین جهت، دیدگاه آنان مورد پذیرش دیگر مفسران قرار نگرفته است. به زودی دیدگاه سایر مفسران را خواهید دید..

اتفاق اهل بیت و صحابه در تعیین مورد نزول آیه

تعبیر ﴿بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ مجمل می‌باشد و فریقین در جستجوی کشف معنای ﴿مَا أُنْزِلَ﴾؛ «آنچه نازل شده» مباحث متعددی را طرح کرده‌اند. روایات اهل بیت بدون استثنا بر این قول متفق‌اند که آنچه بر حضرت رسول(ص) نازل شده و مأمور به ابلاغ آن بوده، ولایت امام علی(ع) است. آن دسته از احادیث اهل سنت نیز که در مقام بیان معنای این تعبیر و مورد نزول آیه بوده، بدون استثنا در همین مورد است. این احادیث از جمعی از صحابه همچون ابوسعید خدری، ابودرداء عبدالله بن مسعود، عبدالله بن عباس و...، نقل شده است که به زودی تفصیل آن را خواهید دید. از بین روایات، تنها به ابن عباس قولی دیگر نسبت داده‌اند و آن اینکه: مراد از ﴿مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ سب معبودهای مشرکان، عیب‌جویی بر آیین ایشان، جنگیدن با آنان و دعوتشان به اسلام است. این قول در تنویر المقباس آمده که به لحاظ سند دچار ضعف جدی است»..

تحلیل یکسان از شرط و جزا در آیه

تمام مفسران شیعه و سنی می‌گویند باید شرط و جزا در این آیه را به گونه‌ای معنا کرد که لغو و بیهوده‌گویی در کلام خدا، پدید نیاید؛ زیرا در بدو امر به ذهن می‌آید آیه چنین القا می‌کند: إذا لم تبلغ ما أنزل إليك لم تكن قد بلغت رسالته؛ اگر آنچه را بر تو نازل شده است، ابلاغ نکنی و نرسانی، آن را ابلاغ نکرده‌ای و نرساندی» و این گزاره بی‌معنا و لغو خواهد بود. شیعه برای پاسخ به این اشکال می‌گوید: حکم ولایت امام علی(ع) که حضرت رسول(ص) مأمور به ابلاغ آن بود، به حدی اهمیت داشت که اگر ابلاغ نمی‌شد، گویی اصل دین و تمام گزاره‌های آن ابلاغ نشده بود؛ از این رو، خداوند با این تعبیر از شرط و جزا، از اهمیت والای آن پرده برداشت؛ بر این اساس، ضمیر مفرد غایب در کلمه «رسالته» به «ربک» باز می‌گردد. احتمال هم دارد معنای شرط و جزا در آیه چنین باشد: آنچه از آیات درباره ولایت امام علی(ع) بر تو نازل شده (مانند آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ﴾، آیه اولی الامر...) تعلیم ده و به طور رسمی و روشن معنای ولایت را تبیین کن (زیرا پیامبر(ص) سِمَت تعلیم کتاب و تبیین آن را بر عهده داشت) تا هیچ شک و شبهه‌ای باقی نماند، و اگر به این صورت تبلیغ نکنی، اساس پیام ولایت را نرسانده‌ای؛ زیرا تنها تلاوت آیات درباره ولایت و نیز بیان مواردی که تاکنون به ولایت امام علی(ع) تصریح کرده‌ای، به تنهایی کافی نیست و نیاز به یک اعلان عمومی و تفسیر روشن از ولایت دارد. در این تفسیر، ضمیر مفرد غایب در کلمه ﴿رِسَالَتَهُ﴾ به ﴿مَا﴾ (که برای موصول) است، باز می‌گردد. برخی روایات، این احتمال را درباره آیه مذکور تأیید می‌کند.

پاسخ اهل سنت در این باره بر اساس برداشتی است که از تعبیر ﴿مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾ دارند؛ زیرا جمهور اهل سنت مورد خاص و تازه‌ای برای ﴿مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾، در نظر نمی‌گیرند و می‌گویند مراد از این شرط و جزا این است که اگر پیامبر خدا(ص) در تبلیغ برخی از تمام آنچه بر ایشان نازل شده، کوتاهی کنند و آن را نرسانند، گویی همه را نرسانده‌اند؛ زیرا کتمان برخی احکام خدا بدون توجه به درجه اهمیت آن، به کتمان کل دین می‌انجامد و آنچه را تبلیغ شده، تباه می‌کند و بی‌اعتبار می‌سازد؛ همانند ارکان نماز که اگر یکی از آنها انجام نگیرد، کل نماز را تباه می‌کند، یا همانند کشتن یک نفر است که گویی همه را کشته‌اند؛ چنان که قرآن می‌فرماید: ﴿مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا﴾. هر چند فخر رازی این پاسخ را ضعیف دانسته و کوشیده آن را ابطال کند، لیکن پاسخ وی با ابهام روبه‌رو است و همچنان اشکال بر جای خود باقی است. این پاسخ اهل سنت مبتنی بر روایتی از ابن عباس است. تمام مفسران اهل سنت این حدیث را از طریق عبدالله بن صالح از معاویه از علی بن ابی طلحة از ابن عباس، بدان‌گونه نقل کرده‌اند: قوله ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ...﴾ يعني إن كتمت آية مما أنزل إليك من ربك لم تبلغ رسالتي؛ تفسیر آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ﴾ بدین شرح است: ای پیامبر، اگر تو آیه‌ای از آنچه را از ناحیه پروردگارت بر تو نازل شده، کتمان کنی، رسالت من را به انجام ترسانده‌ای».

بر این اساس، خداوند همواره به پیامبرش هشدار می‌دهد که هر پیامی که بر او نازل می‌شود، بدون هیچ مصلحت‌اندیشی کتمان نکند و ابلاغ نماید و این در واقع تأدیبی برای پیامبر خداست. به نظر می‌رسد قول جمهور اهل سنت را می‌توان با رأی شیعه پیوند داد؛ زیرا اگر آیه بنا به قول آنان مورد نزول خاص ندارد، می‌تواند بر مصادیق متعدد تطبیق شود که از جمله این مصادیق طبق برخی احادیث خود اهل سنت (که متن برخی از آنها نیز دل‌نگرانی رسول خدا(ص) را درباره ابلاغ ولایت امام علی(ع) نشان می‌دهد) ابلاغ ولایت امام علی(ع) بوده است، ولی اگر بخواهیم هیچ نوع مصداقی برای آیه در نظر نگیریم، با جایگاه آیه که در اواخر بعثت نازل شده، سازگار نیست؛ زیرا خداوند چند سال پیش از این آیه به پیامبرش فرمود: ﴿فَاصْدَعْ بِمَا تُؤْمَرُ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ * إِنَّا كَفَيْنَاكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ﴾.

در طی سال‌های رسالت حضرت نیز هرگز کتمان پیام خدا مطرح نیست، به ویژه در تمام مواردی که به نوعی احساس سنگینی و دل‌نگرانی در آنها دیده می‌شود؛ مانند داستان زید - پسرخوانده رسول خدا(ص) - با همسرش زینب که در آیه ۳۷ سوره احزاب پیش از سوره مائده و آیه مورد بحث، نازل شده و ابلاغ گردیده است. دل‌نگرانی حضرت از ماجرای همسر زید به حدی بوده که از عایشه و انس نقل شده است: «اگر قرار بود پیامبر خدا(ص) چیزی از قرآن را کتمان کند، این آیه را کتمان می‌کرد». خداوند در پی همین ماجرا سنت خود را درباره انبیا و ابلاغ پیام‌های الهی گوشزد کرد و فرمود: ﴿مَا كَانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيمَا فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَرًا مَقْدُورًا * الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا﴾ در برابر رأی جمهور اهل سنت، برخی از آنان مورد نزول آیه را خاص دانسته، آرای گوناگونی را ابراز می‌کنند که خواهد آمد..

دل‌نگرانی و بیم رسول خدا(ص) از تبلیغ پیام آیه

سبک و سیاق آیه نشان می‌دهد، پیامبر اکرم(ص)، مأمور به ابلاغ پیامی بودند که نوعی دل‌نگرانی و بیم در ایشان ایجاد می‌کرد؛ از این رو، خداوند وعده به حفظ داد و فرمود: ﴿وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾. از نظر شیعه این مأموریت، ابلاغ ولایت امام علی(ع) بود که امکان داشت با تردید و حتی انکار و تکذیب برخی روبه‌رو شود و بر اثر دسیسه‌های منافقان و تبلیغات آنان، این پیام را به حساب‌های شخصی رسول خدا (و نه از ناحیه خدا) گذارند و در پی آن، زنگ خطر اضمحلال دین به صدا در آید. توضیح بیشتر درباره این مطلب خواهد آمد. از نظر اهل سنت نیز آنان که در پی شناسایی مورد نزول آیه‌اند، مواردی را نقل می‌کنند که همه آنها از مواردی است که به نوعی دل‌نگرانی و ترس بر تکذیب و... را به همراه خود دارد. فخر رازی و بدرالدین عینی که اقوال اهل سنت را در این زمینه تا حدودی استقصا کرده‌اند، ده وجه درباره سبب نزول آیه نقل می‌کنند که تقریباً همگی دارای این خصیصه‌اند و به زودی این موارد را بازگو خواهیم کرد؛ از این رو، می‌توان از این نظر نیز نقطه مشترکی در اقوال شیعه و اهل سنت یافت..

بررسی دیدگاه شیعه

مفسران و متکلمان شیعه آیه عصمت را به نحو تعیین یا احتمال موجه بدون تردید و انکار در آن، درباره ابلاغ ولایت امام علی(ع) می‌دانند و در این قول هم‌داستان‌اند. شیعه برای اثبات این امر به دو دسته دلیل «تحلیل درون‌متنی از آیه تبلیغ» با کمک آیات دیگر و «تحلیل برون‌متنی از روایات» در تبیین آیه مذکور استناد کرده که بدین شرح است:

تحلیل درون‌متنی از آیه

در بررسی درونی مفاد آیه تبلیغ به چند نکته پی می‌بریم؛ از جمله:

1. آنچه پیامبر خدا مأمور به ابلاغ آن بودند، از شؤون رسالت ایشان به شمار می‌آید؛ زیرا خداوند ایشان را با ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ...﴾ خطاب کرده است.
2. حکمی که پیامبر خدا(ص) مأمور به ابلاغ آن بود، به حدی اهمیت داشت که اگر ابلاغ نمی‌شد، گویی اصل دین و تمام گزاره‌های آن ابلاغ نشده و موجب بی‌نتیجه ماندن مقصود سایر آموزه‌های دین می‌گردید.
3. مأموریت پیامبر خدا(ص) در این آیه برای پیامی بوده که نوعی دل‌نگرانی و احساس خطر از تبلیغ آن داشته‌اند.
4. مخالفان این پیام، کافر قلمداد شده و خدا آنان را هدایت نمی‌کند.

در بررسی محتوای آیه تبلیغ با توجه به آیات دیگر قرآن نیز به چند نکته اساسی دیگر بر می‌خوریم که عبارت‌اند از:

عدم ارتباط مفاد آیه با اهل کتاب

آیه مورد بحث با آیه قبل و آیه بعد خود هیچ ارتباطی ندارد. خطاب در آن دو آیه درباره اهل کتاب است. قرآن در آیه قبل از این آیه می‌فرماید: ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ﴾.

در آیه بعدی نیز می‌فرماید: ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَى شَيْءٍ حَتَّى تُقِيمُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ...﴾. علت عدم ارتباط موضوع این آیه با اهل کتاب، عبارت ﴿...وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ...﴾ می‌باشد؛ این تعبیر نشان می‌دهد حکمی که رسول خدا(ص) مأمور به تبلیغ آن شده، امری مهم بوده است آنچنان که بیم خطر بر جان ایشان یا بر پیشرفت دینشان می‌رود، ولی اوضاع و احوال اهل کتاب در آن زمان که مأمور به ابلاغ این دستور بودند، یعنی در حجة الوداع و آخرین روزهای عمر حضرت، طوری نبوده که از ناحیه آنان خطری متوجه رسول خدا(ص) شود تا خداوند بر اساس آن، بر حفظ و حراست پیامبر از خطر دشمن تضمین دهد؛ زیرا مسئله یهود و نصارا در سال دهم هجرت تمام شده بود و قبایل گوناگون یهودیان مانند بنی قریظه، بنی النضیر، بنی قینقاع، یهودیان خیبر و دیگران یا تسلیم مسلمانان شده و جزیه می‌پرداختند و یا ترک وطن کرده بودند. نزول سوره مائده نیز در اواخر عمر شریف پیامبر پس از سال دهم هجری بوده و در آن زمان همه اهل کتاب از قدرت و عظمت مسلمانان در گوشه‌ای غنوده بودند. افزون بر آن، در این آیه و پس از آن تکلیفی طاقت فرسا برای اهل کتاب نبود تا در ابلاغ آن خطری متوجه رسول خدا(ص) شود؛ بنابراین، آیه تبلیغ در بین آیات قبل و بعد خود در یک سیاق نیست و پیامی مستقل القا می‌کند..

تهدید از ناحیه کفار و مشرکان

آیه شریفه از امری خطیر که به تمام دین وابسته است، سخن می‌گوید، به گونه‌ای که رسول خدا(ص) از تبلیغ آن نگران است و آن را به تأخیر می‌اندازد تا در شرایطی مناسب ابلاغ کند؛ زیرا اگر نگرانی آن حضرت و تأخیرشان نبود، قرآن تهدید نمی‌فرمود: ﴿وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ...﴾. از این تهدید استفاده می‌شود حکم این آیه که به تبلیغ آن دستور داده شده، به گونه‌ای است که انتظار می‌رود برخی علیه آن شورش کنند و اصل دین را منکر شوند. این انتظار از سوی مشرکان و سایر کفار نیست؛ زیرا قرآن انواع کارشکنی‌ها، تبلیغ‌های سوء و افتراهای دروغین که از سوی کفار و مشرکان از اول بعثت تا کنون صورت گرفته را نقل کرده است؛ مانند اینکه به حضرت می‌گفتند: ﴿مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ﴾ و گاهی می‌گفتند: ﴿...إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ...﴾ گاه شاعرش می‌خواندند و چنین افترا می‌زدند: ﴿...شَاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَيْبَ الْمَنُونِ﴾ شاعری است که منتظریم همانند سایر شاعران دستخوش حوادث روزگار شده، خودش و نام و نشانش از میان رود» و.... این نوع برخوردها از کافران و مشرکان تازگی نداشت و باعث وهن و سستی در ارکان دین نشد و حضرت نیز از سخن آنان نگران نبود. نقشه برای قتل رسول خدا(ص) از سوی مشرکان نیز در همان اوایل بعثت در «لیلة المبیت» سابقه داشته است و افزون بر آن، این افتراها و تهمت‌ها و توطئه‌ها برای قتل و غیر آن، مختص به اسلام و پیامبر بزرگوار آن نیست، بلکه سایر انبیا نیز همواره به همین گونه ابتلاها گرفتار بودند، بدون آنکه در ابلاغ پیام خدا کوچک‌ترین قصور یا تقصیری کنند. در نتیجه، خطر محتمل را نمی‌توان از ناحیه مشرکان و سایر کفار دانست و آن را از قبیل افتراها و توطئه‌های اوایل بعثت به شمار آورد، بلکه این خطر باید مربوط به پس از هجرت و پس از پای گرفتن دین در جامعه اسلامی باشد..

تهدید و خطر منافقان

پس از آنکه روشن شد خطر از سوی اهل کتاب، مشرکان و کافران متوجه سازمان دین و جامعه اسلامی نیست، باید به خطر منافقان اندیشید. آن روزها افراد جامعه اسلامی تازه به اسلام گرویده بودند و هنوز تعالیم اسلام در بین آنان رسوخ نکرده بود؛ از این رو احتمال می‌رفت منافقان که تعداد قابل ملاحظه‌ای از آنها در صفوف مسلمانان بودند، با انکار و تکذیب آنچه رسول خدا(ص) مأمور به ابلاغ آن شده بود، دسیسه کرده، در اذهان چنین القا کنند که رسول خدا(ص) از پیش خود حکمی صادر می‌کند و آن را به اسم دین خدا منتشر می‌سازد. پیشینه توطئه‌گری منافقان و به پیروی از آنان، افراد بیماردل در قضایایی مانند جریان «افک» در جامعه اسلام نشان می‌دهد زمینه برای پذیرش فتنه‌گری‌های منافقان وجود داشته، عده‌ای ساده دل شایعه‌های دروغین آنان را درست می‌پنداشته و منتشر می‌کردند.

اعتراض گروهی از اصحاب نسبت به برخی کارهای پیامبر خدا(ص) که پیش از این نیز سابقه داشت، خود به این زمینه مساعد کمک می‌کرد؛ مانند داستان «سَدَّ الْأَبْوَابَ‌»؛ «بستن درهای مسجد» که با تردید و عکس العمل منفی برخی صحابه روبه‌رو شد، احمد بن شعیب نسائی (م.۳۰۵ق) که از محدثان نامور اهل سنت است، با سند خود از زید بن ارقم (از اصحاب رسول خدا(ص)) چنین آورده است: «كَانَ لِنَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ(ص) أَبْوَابٌ شَارِعَةٌ فِي الْمَسْجِدِ فَقَالَ يَوْماً سُدُّوا هَذِهِ الْأَبْوَابَ إِلَّا بَابَ عَلِيٍّ فَتَكَلَّمَ فِي ذَلِكَ النَّاسُ قَالَ فَقَامَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّي أَمَرْتُ بِسَدِّ هَذِهِ الْأَبْوَابِ غَيْرَ بَابِ عَلِيٍّ فَقَالَ فِيهِ قَائِلُكُمْ وَ إِنِّي وَ اللَّهِ مَا سَدَدْتُ شَيْئاً وَ لَا فَتَحْتُهُ وَ لَكِنِّي أُمِرْتُ بِشَيْ‌ءٍ فَاتَّبَعْتُهُ»؛ درهای خانه گروهی از یاران رسول خدا(ص) به مسجد گشوده می‌شد؛ پس رسول خدا(ص) فرمود: «تمام این در شما جز در خانه علی را ببندید. برخی از مردم در این باره، به بگو مگو پرداختند. پس رسول خدا(ص) به پا خواست و حمد و ستایش خدا را به جای آورد و سپس فرمود: من دستور دارم تمام این درها جز در خانه علی را ببندم؛ برخی از شما زبان به اعتراض گشوده‌اید، به خدا سوگند من از پیش خود، دری را نیستم و نگشودم، بلکه [از ناحیه خدا] دستور گرفتم و پیروی کردم».

باز این اعتراض از عباس - عموی پیامبر - نیز در این ماجرا رسیده است که به حضرت می‌گوید: يا رسول الله أخرج أصحابك و أعمامك و أسكنت هذا الغلام فقال رسول الله(ص): «ما أنا أمرت بإخراجكم ولا بإسكان هذا الغلام إن الله هو أمر به؛ گفت: ای رسول خدا(ص)، یاران و عموهایت را بیرون می‌کنی و این جوان را جای می‌دهی؟! رسول خدا(ص) فرمود: «من از ناحیه خود به اخراج شما و جای دادن این جوان دستور دادم؛ خداوند خود به این کار دستور داد». و همین طور نمونه‌های دیگری که در میان مدارک تاریخی فراوان است و کافی است در این باره مطالعه‌ای در روحیات قریش و توطئه‌های منافقان در قتل رسول خدا(ص) و مخالفت‌هایی که برخی صحابه با پیامبر خدا(ص) می‌کردند- مانند مخالفت با «نگاشتن وصیت‌نامه» و «عدم همراهی با سپاه اسامه» که به وقوع پیوست و دستور پیامبر خدا(ص) در این دو مورد (و امثال آن) نادیده گرفته شد- داشته باشیم، آنگاه درک فضای نزول آیه و دل‌نگرانی پیامبر خدا(ص) آسان‌تر خواهد شد.

گویی منافقان که در هر فرصتی برای ضربه زدن به اسلام استفاده می‌کردند، ولی نقشه‌هایشان به ثمر نمی‌نشست، تنها امیدشان به پس از وفات رسول خدا(ص) بود. آنان تصور می‌کردند پس از پیامبر خدا(ص) می‌توانند ضربه جدی بر پیکر اسلام وارد کنند؛ از این رو، مسئله جانشینی پیامبر اکرم(ص) می‌توانست تمام نقشه‌های آنان را نقش بر آب کنند؛ بنابراین طبیعی بود آنان با اعلان عمومی و رسمیت بخشیدن به مسئله جانشینی از جانب خدا، آن را تکذیب و در میان مردم چنین شایعه کنند که پیامبر از ناحیه خود بر این کار اقدام کرده و مقام خلافت را به داماد و پسر عموی خود بخشیده است، به ویژه با کینه‌ای که منافقان نسبت به امام علی(ع) به خاطر خشم الهی و شمشیر برنده‌اش داشتند که در خطبه حضرت زهرا(س) به آن تصریح شده است و بر این مشکل می‌افزود (مانند زمانی که پیامبر خدا(ص) امام علی(ع) را در مدینه جانشین خود قرار داد و به جنگ تبوک رفت، منافقان شایعه کردند که پیامبر(ص) از علی(ع) بستوه آمده، همراهی‌اش را نمی‌پسندد، در آنجا پیامبر خدا(ص) فرمود: تو برای من به منزله هارون برای موسی، هستی). روشن است اگر چنین توهم و شبهه‌ای در دل‌ها بنشیند تا چه اندازه برای از بین بردن دین و ناکام گذاشتن رسالت پیامبر خدا(ص) تأثیر دارد؛ از جمله شواهدی که این مطلب را تأیید می‌کند، مطالعه در نصوصی است که جریان نزول آیه مورد بحث را تشریح می‌کند. در متن برخی از آنها که با سند صحیح از طریق شیعه از امام باقر(ع) نقل شده، چنین آمده است: «فَأَمَرَ اللَّهُ مُحَمَّداً(ص) أَنْ يُفَسِّرَ لَهُمُ الْوَلَايَةَ كَمَا فَسَّرَ لَهُمُ الصَّلَاةَ وَ الزَّكَاةَ وَ الصَّوْمَ وَ الْحَجَّ فَلَمَّا أَتَاهُ ذَلِكَ مِنَ اللَّهِ ضَاقَ بِذَلِكَ صَدْرُ رَسُولِ اللَّهِ(ص) وَ تَخَوَّفَ أَنْ يَرْتَدُّوا عَنْ دِينِهِمْ وَ أَنْ يُكَذِّبُوهُ فَضَاقَ صَدْرُهُ وَ رَاجَعَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ- ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ...﴾ فَصَدَعَ بِأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ»؛ خداوند به محمد(ص) فرمان داد، ولایت را برای آنان تفسیر کند؛ همان‌گونه که احکام نماز و زکات و روزه و حج را تفسیر می‌کند. چون این فرمان رسید، حضرت دلتنگ شد و نگران بود نکند مردم از دینشان برگردند و ایشان را تکذیب کنند. حضرت به پروردگارش رجوع کرد [و چاره خواست] پس خداوند چنین وحی فرستاد: «ای رسول، آنچه بر تو نازل شده ابلاغ کن.»... پس حضرت به فرمان خدا، امر ولایت را آشکار ساخت.»...

همین مضمون نیز از قول ابن عباس در مصادر فریقین یافت می‌شود. وی می‌گوید: «قال: نزلت الآية في علي - كرم الله وجهه - حيث أمر سبحانه أن يخبر الناس بولاية فتخوف رسول الله أن يقولوا حابي ابن عمه و أن يطعنوا في ذلك فأوحى الله تعالى إليه هذه الآية فقام بولايته يوم غدير خم و أخذ بيده فقال: من كنت مولاه فعلي مولاه و...»؛ این آیه درباره علی(ع) نازل شد در آن هنگام که خدای سبحان به پیامبر(ص) دستور داد به مردم ولایت را اعلان کند، رسول خدا(ص) نگران شد آنان منافقان و بیماردلان بگویند وی این مقام را از ناحیه خود به پسر عمویش بخشید و در این باره طعنه زنند؛ پس خداوند این آیه را بر پیامبر(ص) وحی کرد؛ آن‌گاه حضرت برای ابلاغ ولایت امام علی(ع) در روز غدیرخم برخاست و دست امام علی(ع) را گرفت و فرمود: «هر کس من مولای اویم پس علی مولای او است». این حدیث از طریق ابن عباس اسانید گوناگونی دارد و ابن طاووس به برخی از آنها اشاره کرده است.

باز در این حدیث که از قول امام علی(ع) می‌گوید: «حيث نزلت ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ فأمر الله - عز وجل - نبيه أن يعلمهم ولاة أمرهم و أن يفسر لهم من الولاية ما فسر لهم من صلاتهم و زكاتهم و حجهم فنصبني للناس بغدير خم، ثم خطب و قال: أيها الناس! إن الله أرسلني برسالة ضاق بها صدري، و ظننت أن الناس مكذبي فأوعدني لأبلغها أو ليعذبني، ثم أمر فنودى بالصلاة جامعة ثم خطب فقال...»؛ چون آیه اطاعت از اولی الامر نازل شد، خداوند به پیامبرش دستور داد تا حاکمان و والیان آنان را به آنان معرفی کند و برای آنان – همان‌گونه که نماز و زکات و حجشان را تفسیر می‌کند - ولایت را نیز تفسیر کند؛ پس پیامبر خدا من را در غدیرخم نصب کرد و خطبه‌ای خواند و فرمود: مردم! خداوند من را مأموریت داده رسالتی را برسانم، من به واسطه آن دلتنگ شده، گمان بردم مردم آن را تکذیب کنند، پس خداوند من را تهدید کرد که یا آن را برسانم و یا من را عذاب می‌کند؛ پس فرمان داد تا مردم گرد آیند و سپس خطبهای خواند و فرمود.»...

ابوالعباس بن عقده شبیه همین حدیث را از امام علی(ع) در احتجاج با معاویه آورده که خطاب به دو پیک معاویه، یعنی ابوالدرداء و ابوهریره می‌فرماید: «چون آیه «ولی شما خدا و رسول او و مؤمنانی هستند که نماز به پا می‌دارند و در حال رکوع، زکات می‌دهند» بر رسول خدا(ص) نازل شد، خداوند به پیامبرش دستور داد ولایت کسی را که خداوند [در این آیه] به مردم دستور داده ولایتش را گردن نهند، یاد دهد و برای آنان معنای ولایت [در این آیه] را تفسیر کند؛ همان‌گونه که نماز و زکات و... آنان را تفسیر می‌کند. پس علی(ع) فرمود: رسول خدا(ص) بر اساس این دستور من را در غدیر خم [به جانشینی] نصب کرد و فرمود: خداوند من را برای ابلاغ پیامی مأموریت داد که از آن دلتنگ شدم و گمان بردم مردم من را تکذیب می‌کنند؛ پس خداوند مرا تهدید کرد که یا آن پیام را برسانم و یا من را عذاب خواهد کرد؛ از این رو رسول خدا(ص) به من فرمود: برخیز یا علی، و ولایت من را در غدیر خم اعلان کرد.»...

ابن طاووس نیز به نقل از کتاب تفسیر ابوالعباس بن عقده - که هم‌اکنون مفقود است- مضمون همین حدیث را آورده و می‌گوید: «وی با سندهای متعدد آن را نقل کرده است». به زودی نصوص و اخبار متعدد دیگر در تأیید این مطلب در بحث «استناد به روایات فریقین» خواهد آمد. خداوند در چنین فضایی که بیم و نگرانی از ناحیه رسول خدا(ص) کاملاً قابل درک است، به پیامبرش به طور اکید امر می‌کند بدون هیچ ترسی، مأموریت را به انجام رساند و ولایت امام علی(ع) را ابلاغ کند و به ایشان وعده می‌دهد و می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ خداوند مخالفانی که در صدد کفر ورزیدن به این دستور برآیند و به کارشکنی و مخالفت و شایعه‌سازی برای تکذیب این پیام همت گمارند هدایت نمی‌کند؛ یعنی توطئه آنان را به ثمر نمی‌رساند..

نهراسیدن رسول خدا(ص) از قتل

هر چند رسول خدا(ص) از ابلاغ این مأموریت هراس داشته و دل‌نگران بوده است، لیکن هرگز این خوف به خاطر جان خودشان نبود و تضمین الهی در این آیه که می‌فرماید: ﴿وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ نیز ضمانت برای حفظ جان حضرت نیست، بلکه این تضمینی است برای برداشتن هراس پیامبر(ص) از تکذیب مردم و دسیسه‌های فتنه‌گران که ممکن بود اثر کند و به انکار اصل رسالت بینجامد و دین خدا به نتیجه مطلوب خود نرسد. این مطلب با سه دلیل قابل اثبات است:

1. بررسی فضای نزول سوره مائده و آیه مورد بحث که در بررسی نقاط مشترک دیدگاه شیعه و اهل سنت گذشت.
2. بررسی نصوص که در منابع فریقین درباره آیه مورد نظر به چشم می‌خورد. در آن نصوص علت دل‌نگرانی پیامبر خدا(ص) از تبلیغ این پیام، اساساً تکذیب رسالت شمرده شده، بدون آنکه در آنها سخنی از خوف از قتل به میان آمده باشد. پیش از این، تعدادی از این نصوص را ملاحظه کردید و پس از این نیز تعدادی دیگر را خواهید دید.
3. بررسی سیره پیامبر خدا(ص) در امر تبلیغ دین. در یک بررسی اجمالی در آیات قرآن خواهیم دید رسول خدا(ص) میثاق بر نبوت داشته و از جانب خدا مأمور به استقامت و صبر شده است؛ از این رو در تبلیغ دین خدا و رساندن پیام‌ها هیچ کوتاهی نکرده و در برابر درخواست غیر معقول و بهانه‌جویی‌ها هرگز سر تسلیم فرود نیاورده است. پیامبر خدا(ص) در ابلاغ پیام‌ها حتی در مواردی که به نوعی تحمل آن برای دیگران سنگین بود، مانند داستان زینب همسر زید، استحیای از مؤمنان، ابلاغ همین آیه مورد بحث و...، چیزی را به دلیل ترس و یا امر دیگر فروگذار نکرد؛ برای نمونه در آیه ۵۳ سوره احزاب می‌فرماید: «... پیامبر از شما حیا می‌کند ولی خداوند از حق حیا ندارد.».. إعلان این پیام و نظایر آن بدون هیچ درنگ و تردید صورت گرفته است. قرآن در برخی آیات اشاره می‌کند که اگر پیامبر (بر فرض محال) احتمال فروگزاری قسمت‌هایی از وحی را دارد و احساس دلتنگی می‌کند، نه به دلیل آن است که از قتل خود می‌ترسد، بلکه به دلیل جهالت و حماقت عده‌ای بود که نمی‌توانستند مقام نبوت را درک کنند و آن را با معیارها و ارزش‌های مادی دنیوی می‌سنجیدند. از نظر قرآن، پیامبر خدا(ص) مأمور به قتال در راه خداست و تنها ایشان مکلف به این امر می‌باشد. قرآن می‌فرماید: ﴿فَقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا تُكَلَّفُ إِلَّا نَفْسَكَ وَحَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ...﴾.

بنابراین، حضرت برای جان‌فشانی در راه خدا دریغ نداشتند. پیش از ماجرای ابلاغ مأموریت در آیه مورد بحث نیز نقشه قتل رسول خدا(ص) در بازگشت از جنگ تبوک از سوی منافقان طراحی شد، ولی به نتیجه نرسید؛ بنابراین، هرگز رسول خدا(ص) از این توطئه ترسی به خود راه نداد تا خداوند حفظ جان او را تضمین کند و ترس از قتل را از ایشان بزداید. قرآن کریم نیز بر طهارت دامن انبیا از این‌گونه ترس‌ها شهادت داده، می‌فرماید: ﴿الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا﴾. خداوند عده‌ای از بندگان خود را در شرایطی که دشمن آنان را تهدید می‌کند، با این ویژگی ستوده، می‌فرماید: ﴿الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ﴾.

رسول خدا(ص) برای این قبیل موضع‌گیری به مراتب از مؤمنان سزاوارترند. امیرمؤمنان نیز درباره ویژگی‌های رسول خدا(ص) در امر تبلیغ دین می‌فرماید: «پیام‌های پروردگارش را بدون هیچ‌گونه سستی و کوتاهی رساند و در راه خدا با دشمن او جهاد کرد، بدون آنکه ضعف و ناتوانی بر او راه یابد و یا آنکه عذر و بهانه آورد». و درباره شجاعت رسول خدا(ص) و نهراسیدن از مرگ می‌فرماید: «چون [در معرکه جنگ] کارزار دشوار می‌شد، ما خود را به رسول خدا(ص) نگاه می‌داشتیم؛ چنان که هیچ یک از ما از وی به دشمن نزدیک‌تر نبود».

بنابراین، دلیل دل‌نگرانی پیامبر خدا(ص) را باید در جای دیگر (نه از ترس قتل) جستجو کرد که همان پیامدهای وخیم تکذیب منافقان و عکس العمل منفی برخی یاران حضرت در برابر این پیام بوده که به حبط عمل آنان و شدت نفاق و کفر منافقان منجر می‌شد. قرآن این نکته را با صراحت چنین بیان کرده است: ﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾. در این آیه، قرآن تسلیم قلبی محض به پیامبر(ص) را ایمان می‌داند. این تسلیم، اختصاصی به داوری حضرت ندارد و در همه موارد جاری است. قرآن در آیه ۳۶ سوره احزاب نیز می‌فرماید: ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ...﴾.

با این حال، بر فرض که رسول خدا(ص) از کشته شدن هراسان باشند، هرگز این هراس به خاطر شخص خودشان نیست، بلکه به دلیل پیامدهای بسیار وخیم این قتل بود که از یک‌سو دامن‌گیر امت می‌شد- همان‌گونه که درباره امت‌های پیشین رخ داد- و از سوی دیگر با تکذیب و قتل، ادامه رسالت و حتی اصل رسالت ناکام می‌ماند و موجب نابودی دین می‌شد. نمونه این مطلب در جنگ احد رخ داد. عده‌ای پس از آنکه گمان کردند پیامبر خدا(ص) در جنگ کشته شده است، دست از نبرد کشیده و همه چیز را پایان یافته تلقی کردند. قرآن در برابر این تلقی خطرناک واکنش نشان داده، می‌فرماید: ﴿وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ﴾..

تحلیل برون‌متنی (استناد به روایات)

گفتیم که دیدگاه شیعه در تفسیر این آیه بر دو دسته دلیل درون‌متنی و برون‌متنی استوار است. تحلیل درون‌متنی از مفاد آیه تبلیغ را بیان کردیم. اکنون باید دید چه مقدار از روایات فریقین به عنوان دلیل برون‌متنی بر این دیدگاه دلالت دارد و آن را تأیید می‌کند. این روایات را به دو دسته کلی می‌توان تقسیم کرد:

روایات در مصادر شیعی

روایاتی که در مصادر شیعه درباره مورد نزول آیه تبلیغ وارد شده، همه پیرامون اعلان ولایت امام علی(ع) است و آن را مربوط به روز غدیرخم می‌داند. در این روایات، آیه مذکور از یک‌سو با آیات ولایت (آیه ۵۵ سوره مائده)، اولی الامر (آیه ۵۹ سوره نساء) و اکمال (آیه ۳ سوره مائده) و از سوی دیگر با حدیث ثقلین پیوند خورده است.

ابوجعفر کلینی (م. ۳۲۸ق) با سند صحیح از زراره، فضیل بن یسار، بکیر بن اعین، محمد بن مسلم، برید بن معاویه و أبی الجارود جملگی از امام باقر(ع) چنین نقل می‌کنند: «أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ رَسُولَهُ بِوَلَايَةِ عَلِيٍّ(ع) وَ أَنْزَلَ عَلَيْهِ- ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ﴾ وَ فَرَضَ وَلَايَةَ أُولِي الْأَمْرِ فَلَمْ يَدْرُوا مَا هِيَ فَأَمَرَ اللَّهُ مُحَمَّداً(ص) أَنْ يُفَسِّرَ لَهُمُ الْوَلَايَةَ كَمَا فَسَّرَ لَهُمُ الصَّلَاةَ وَ الزَّكَاةَ وَ الصَّوْمَ وَ الْحَجَّ فَلَمَّا أَتَاهُ ذَلِكَ مِنَ اللَّهِ ضَاقَ بِذَلِكَ صَدْرُ رَسُولِ اللَّهِ(ص) وَ تَخَوَّفَ أَنْ يَرْتَدُّوا عَنْ دِينِهِمْ وَ أَنْ يُكَذِّبُوهُ فَضَاقَ صَدْرُهُ وَ رَاجَعَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهِ ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ فَصَدَعَ بِأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ فَقَامَ بِوَلَايَةِ عَلِيٍّ(ع) يَوْمَ غَدِيرِ خُمٍّ فَنَادَى الصَّلَاةَ جَامِعَةً وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ يُبَلِّغَ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ...»؛ خداوند، پیامبرش را به ولایت علی(ع) فرمان داد و بر او چنین نازل کرد: «تنها ولی شما خدا و رسول و مؤمنانی هستند که نماز به پا می‌دارند و در رکوع زکات می‌دهند» و [نیز] خداوند ولایت اولی الامر را واجب کرد، آنان نمی‌دانستند این ولایت چیست، پس خداوند به محمد(ص) فرمان داد ولایت را برای آنان تفسیر کند، همان‌گونه که احکام نماز و زکات و روزه و حج را تفسیر می‌کنند. چون این فرمان رسید، حضرت دلتنگ و نگران شد که نکند مردم از دینشان برگردند و ایشان را تکذیب کنند. حضرت به پروردگارشان رجوع کردند [و چاره خواستند] پس خداوند چنین وحی فرستاد: «ای رسول، آنچه بر تو نازل شد، ابلاغ کن؛ اگر نکنی رسالت آن خدا را به انجام نرسانده‌ای و خدا تو را از مردم نگه می‌دارد.».... پس حضرت به فرمان خدا امر ولایت را آشکار ساخت و به معرفی ولایت علی(ع) در روز غدیرخم پرداخت... و به مردم فرمان داد تا حاضران به غایبان اطلاع دهند.»...

این حدیث، مأموریتی را که خداوند در آیه تبلیغ بر عهده پیامبر نهاده، به خوبی تبیین می‌کند و آن را با آیه ولایت و اولی الامر و اکمال پیوند می‌دهد. ابوجعفر کلینی مضمون این حدیث را از طرف دیگر نیز نقل کرده است. ابن طاووس نیز آن را از الرسالة الواضحة با سند مؤلف آن مظفر بن جعفر بن حسن، از امام رضا(ع) از جدشان امام صادق(ع) نقل کرده است. محمد بن مسعود عیاشی نیز از ابن عباس، جابر بن عبدالله، امام صادق(ع) و امام باقر(ع) (با چند طریق) از مورد نزول آیه مذکور در حجة الوداع درباره ولایت امام علی(ع)، احادیثی متعدد نقل کرده است. در تفسیر [منسوب به]علی بن ابراهیم نیز همین مضمون با طرق گوناگون نقل و در برخی از آنها به پیوند آیه مذکور با حدیث ثقلین اشاره شده است. شیخ صدوق (م. ۳۸۶ق) نیز در ذیل روایتی دراز دامن از پیامبر خدا(ص) و عبدالله بن عباس به مورد نزول این آیه درباره ولایت امام علی، تصریح می‌کند و شیخ طوسی (م. ۴۶۰ق) نیز از امام صادق(ع) دعای پس از نماز غدیر را ذکر می‌کند که در آن به تفسیر آیه اشاره شده است. طبرسی صاحب کتاب الاحتجاج هم در ضمن گزارش واقعه غدیر و خطبه آن، مورد نزول این آیه را یادآور می‌شود..

روایات در مصادر اهل سنت

روایات اهل سنت در این باره دو گروه‌اند؛ برخی در بیان مورد نزول آیه درباره امام علی(ع) و روز غدیر صراحت دارند و برخی صراحت ندارند که با قرائن و شواهد می‌توان برخی از آنها را با گروه اول یکسان دانست. در برخی از این روایات، آیه تبلیغ با آیه اکمال پیوند خورده است. دانشمندان اهل سنت به نقل از صحابه و تابعین روایاتی متعدد را از گروه اول ذکر کرده‌اند. در این میان، تعداد قابل ملاحظه‌ای روایت از صحابه به چشم می‌خورد که از جمله آنان می‌توان به این افراد اشاره کرد:

١. زید بن ارقم: ابن جریر طبری (م.۳۱۰ق) در کتاب الولایة فی طرق حدیث الغدیر که هم‌اکنون مفقود است، به نقل از زید بن ارقم می‌نویسد: لما نزل النبي بغدير خم في رجوعه من حجة الوداع... خطب خطبة بالغة ثم قال: إن الله تعالى أنزل إلي: ﴿بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ...﴾. پیامبر(ص) پس از بازگشت از حجة الوداع، در غدیر خم فرود آمدند... [و] خطبه‌ای غرا خواندند و سپس فرمودند: خداوند بلند مرتبه بر من چنین نازل کرد: «آنچه بر تو از جانب پروردگارت نازل شده، برسان».

٢. ابوسعید خدری: ابن ابی‌حاتم رازی (م. ۳۲۷ق) به نقل از پدر خود از ابوسعید خدری چنین می‌آورد: نزلت هذه الآية ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾ في علي بن أبي طالب. این آیه: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾ درباره علی بن ابی طالب نازل شده است».

ابن مردویه (م. ۴۱۰ق)، ابونعیم اصفهانی (م. ۴۳۰ق)، واحدی نیشابوری (م.۴۶۸ق)، حاکم حسکانی (از دانشمندان قرن پنجم)، ابن عساکر (م. ۵۷۱ق) و نظام الدین القمی نیشابوری هر یک با سند خود از ابوسعید خدری این حدیث را نقل کرده‌اند.

٣. عبدالله بن عباس: ابو عبدالله محاملی (م.۳۲۰ق) در کتاب امالی خود به نقل از ابن عباس می‌نویسد: ... حتى إذا كان رسول الله(ص) بغدير خم أنزل الله: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾ فقام مناد فنادى الصلاة جامعة؛ تا آنکه رسول خدا(ص) در غدیر خم آمدند، خداوند چنین نازل کرد: «ای رسول، آنچه بر تو نازل شده برسان.»... پس منادی صدا زد: مردم! گرد هم آیید.»... ابوبکر فارسی شیرازی (م. ۴۰۷ یا ۴۱۱ق) و ابن مردویه (م.۴۱۰ق)، ابواسحاق ثعلبی (م. ۴۲۷ق)، ابوسعید سجستانی (م. ۴۷۷ق)، حاکم حسکانی (از دانشمندان قرن پنجم) با چند سند و عزالدین الرَّسعَنی (م.۶۶۱ق) نیز از ابن عباس این حدیث را نقل کرده‌اند.

۴. عبدالله بن مسعود: ابن مردویه (م. ۴۱۰ق) به نقل از عبدالله بن مسعود چنین می‌آورد: «كُنَّا نَقْرَأُ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ‌(ص) ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ...﴾ أَنَّ عَلِيّاً مَوْلَى الْمُؤْمِنِينَ ﴿وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ...﴾»؛ ما در عهد رسول خدا(ص) این آیه را چنین قرائت می‌کردیم: «ای رسول، آنچه بر تو از پروردگارت نازل شده - به اینکه علی مولای مؤمنان است - برسان و اگر چنین نکنی، رسالت پروردگارت را نرسانده‌ای.»...

۵. جابر بن عبدالله الانصاری: حاکم حسکانی - از دانشمندان قرن پنجم - به نقل از ابن عباس و جابر بن عبدالله می‌گوید: أمر الله محمداً أن ينصب عليا للناس ليخبرهم بولايته فتخوف رسول الله(ص) أن يقولوا حابي ابن عمه و أن يطعنوا في ذلك عليه، فأوحى الله إليه: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ...﴾ فقام رسول الله بولايته يوم غدير خم؛ خداوند به پیامبرش محمد(ص) دستور داد علی(ع) را برای مردم منصوب کرده، آنان را از ولایتش آگاه کند؛ پس رسول خدا(ص) نگران بودند که مردم بگویند وی این مقام را از سوی خود به پسر عمویش بخشید و در این باره طعنه زنند؛ پس خداوند به ایشان وحی کرد: «ای رسول، آنچه بر تو نازل شده، برسان.»... پس رسول خدا(ص) به اعلان ولایت علی(ع) در روز غدیر اقدام فرمود.

۶. ابوهریره: حاکم حسکانی مذکور به نقل از ابوهریره نیز آن را بدین‌گونه آورده است: فأنزل الله عزوجل ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ...﴾ فی علی بن أبی طالب ﴿وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ...﴾. خداوند - عز وجل - چنین نازل کرد: «ای رسول، آنچه بر تو از پروردگارت درباره علی بن ابی طالب(ع) نازل شده، برسان و اگر چنین نکنی، رسالت پروردگارت را نرسانده‌ای». ابواسحاق جوینی حموئی (م. ۷۳۰ق) نیز از سه استاد خود از ابوهریره این حدیث را نقل کرده است.

۷. عبدالله بن ابی اوفی أسلمی: حاکم حسکانی با سندی دیگر از عبدالله بن أبی أوفی می‌نویسد: سمعت رسول الله(ص) يقول يوم غدير خم و تلا هذه الآية ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ...﴾ ثم قال: ألا من كنت مولاه فعلي مولاه...؟؛ از رسول خدا(ص) در روز غدیرخم شنیدم که این آیه را تلاوت کرد: ای رسول، آنچه از پروردگارت بر تو نازل شده، برسان.».. سپس پیامبر فرمود: آگاه باشید! هر کس من مولای اویم پس علی مولای او است.

۸. براء بن عازب انصاری: فخر رازی (م. ۶۰۶ق) پس از آنکه اقوال گوناگون را در تفسیر آیه مذکور ذکر می‌کند، در دهمین وجه می‌نویسد: نزلت الآية في فضل علي و لما نزلت هذه الآية أخذ بيده و قال: «من كنت مولاه فعلي مولاه... اللهم وال من والاه... و هو قول ابن عباس و البراء بن عازب و محمد بن علي؛ این آیه در فضل علی(ع) نازل شده و چون این آیه نازل شد پیامبر خدا(ص) دست علی(ع) را گرفتند و فرمودند: «هر کس من مولای اویم، پس علی مولای او است.... خدایا! هر کس او را دوست دارد، دوست دار.».. و این قول ابن عباس، براء بن عازب و محمد بن علی (امام باقر(ع)) است». سید علی همدانی (م. ۷۸۶ق) و سید عبدالوهاب بخاری (م. ۹۳۲ق) نیز از براء بن عازب همین مضمون را آورده‌اند.

از تابعین نیز آنان که نزول آیه را درباره امام علی(ع) و روز غدیر می‌دانند، عبارت‌اند از:

۱. ابوجعفر امام باقر(ع): ابواسحاق ثعلبی (م. ۴۲۷ق) از امام باقر(ع) درباره معنای آیه چنین نقل می‌کند: إن معناها: ﴿بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ في فضل علي فلما نزلت اخذ رسول الله(ص) بيد علي فقال: من كنت مولاه فعلي مولاه؛ معنای آیه این است: آنچه از پروردگارت درباره فضل علی(ع) بر تو نازل شده برسان، پس رسول خدا(ص) دست علی(ع) را گرفتند و فرمودند: هر کس من مولای اویم پس علی مولای او است».

حاکم حسکانی نیز به نقل از امام باقر(ع) چنین می‌آورد: «فَقَالَ [جبرئيل]: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكَ أَنْ تَدُلَّ أُمَّتَكَ عَلَى وَلِيِّهِمْ- عَلَى مِثْلِ مَا دَلَلْتَهُمْ عَلَيْهِ مِنْ صَلَاتِهِمْ وَ زَكَاتِهِمْ وَ صِيَامِهِمْ وَ حَجِّهِمْ- لِيَلْزَمَهُمُ الْحُجَّةُ فِي جَمِيعِ ذَلِكَ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): يَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي قَرِيبُو عَهْدٍ بِالْجَاهِلِيَّةِ وَ فِيهِمْ تَنَافُسٌ وَ فَخْرٌ، وَ مَا مِنْهُمْ رَجُلٌ إِلَّا وَ قَدْ وَتَرَهُ وَلِيُّهُمْ وَ إِنِّي أَخَافُ- فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ﴾ يُرِيدُ فَمَا بَلَّغْتَهَا تَامَّةً... فَلَمَّا ضَمِنَ اللَّهُ لَهُ بِالْعِصْمَةِ وَ خَوَّفَهُ أَخَذَ بِيَدِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ثُمَّ قَالَ: يَا أَيُّهَا النَّاسُ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ...»؛ جبرئیل به پیامبر خدا(ص) عرض کرد: خداوند به تو دستور می‌دهد امت خود را در مورد پیشوایشان [پس از خود] راهنمایی کنی، همان‌گونه که آنان را نسبت به نماز و زکات و روزه و حجشان راهنمایی کرده‌ای، تا حجت بر آنان در تمام این امور تمام شود. پس رسول خدا(ص) فرمود: پروردگارا! قوم من به عصر جاهلیت نزدیک‌اند [هنوز در آنها اندیشه‌های جاهلی زنده است] برای رسیدن به ریاست تلاش می‌کنند و فخر می‌فروشند. هیچ کدام از آنان نیست جز آنکه ولی‌شان امام علی(ع) دوست و یار او را کشته است و من نگرانم! پس خداوند چنین نازل کرد: ای رسول، آنچه بر تو نازل شده، برسان، اگر نرسانی رسالت پروردگارت را انجام نداده‌ای»؛ یعنی رسالت پروردگارت را به طور کامل و تمام به انجام نرسانده‌ای... پس چون خداوند، حفظ پیامبرش را تضمین کرد... پیامبر(ص) دست علی بن ابی طالب را گرفت و فرمود: ای مردم! هر کس من مولای اویم، پس علی مولای او است». چنان که پیش‌تر گذشت، فخر رازی نیز همین مضمون را از امام باقر(ع) نقل کرده است. بدرالدین عینی (م. ۸۵۵ق) همان معنایی را که ثعلبی نقل کرده، آورده، و احمد بن محمد الطبری - معروف به خلیلی - نیز از امام باقر(ع) این مضمون را نقل کرده است. ابوالفتح نطنزی (م. حدود ۵۵۰ق) نیز با سند خود به نقل از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) همین قول را آورده است.

٢. ابوعبدالله امام صادق(ع): ابی‌بکر محمد بن ابی الثلج به نقل از امام صادق(ع) چنین می‌آورد: «أَنْزَلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى نَبِيِّهِ‌(ص): ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ فِي عَلِيٍّ ﴿وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ...﴾»؛ خداوند تبارک و تعالی بر پیامبر خود چنین نازل کرد: «ای رسول، آنچه از پروردگار تو، درباره علی(ع) نازل شده، برسان و اگر انجام ندهی.»...

۳. عطیة بن سعد العوفی: حافظ ابونعیم اصفهانی (م. ۴۳۰ق) از قول عطیه عوفی می‌نویسد: نزلت هذه الآية على رسول الله في علي يوم غدير خم؛ «این آیه بر رسول خدا(ص) درباره علی روز غدیر خم نازل شده است».

۴. زید بن علی: در کتاب تفسیر غریب القرآن منسوب به زید بن علی آمده است: «این آیه تنها درباره علی بن ابی طالب(ع) نازل شده است». ابن مردویه (م. ۴۱۰ق) نیز از زید بن علی چنین نقل می‌کند: لما جاء جبرئيل بأمر الولاية ضاق النبي بذلك ذرعاً و قال: «قومي حديثوا عهد بجاهلية» فنزلت؛ چون جبرائیل امر ولایت را آورد، پیامبر احساس دلتنگی کردند و فرمودند: «قوم من تازه، روی به اسلام آورده‌اند و به عصر جاهلی نزدیک‌اند [و ممکن است اعلان ولایت امام علی(ع) را با معیارهای عصر جاهلی بسنجند و رسالت را تکذیب کنند] پس آیه عصمت تبلیغ نازل شد».

۵. ابوحمزه ثمالی: ابن مردویه از ابوحمزه چنین می‌آورد: «قَالَ: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ نَزَلَتْ فِي شَأْنِ الْوَلَايَةِ»؛ آیه «ای رسول، آنچه از پروردگارت بر تو نازل شده، برسان» در شأن ولایت نازل شده است».

دسته دوم از این روایات که در مورد نزول این آیه درباره امام علی(ع) می‌باشد، غیر صریح از این افراد (از صحابه و تابعین) نقل شده است:

۱. عبدالله بن عباس: حدیثی از طریق عبدالله بن صالح از معاویه از علی بن ابی طلحة از ابن عباس بدین‌گونه نقل شده است: قوله ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ...﴾ يعني إن كتمت آية مما أنزل إليك من ربك لم تبلغ رسالتي؛ تفسیر آیه مذکور بدین شرح است: اگر تو [ای پیامبر] آیه‌ای از آیاتی که پروردگارت بر تو نازل کرده، کتمان کنی، رسالت من را انجام نداده‌ای». این قول ابن عباس تنها از یک طریق نقل شده، بر فرض صحت صدور در صدد تفسیر آیه است نه بیان مورد نزول آیه؛ بنابراین، با روایات دیگر از جمله روایاتی که از خود ابن عباس نقل شد (که مورد نزول آیه را درباره امام علی(ع) و روز غدیر می‌دانست) منافاتی ندارد و قابل جمع است؛ زیرا ابلاغ ولایت امام علی(ع) یکی از مصادیق این برداشت از آیه به شمار می‌آید.

٢. مجاهد بن جبر: از قول مجاهد با سند مقطوع درباره این آیه چنین نقل شده است: لما نزلت ﴿بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ...﴾ قال: یا رب، إنما أنا واحد کیف أصنع لیجتمع علی الناس؟ فنزلت ﴿وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ﴾؛ چون آیه «آنچه بر تو نازل شده، برسان...) نازل شد، پیامبر(ص) فرمود: پروردگار من، همانا من تنهایم اگر مردم بر علیه من شورش کنند، چه کنم؟ پس چنین نازل شد: اگر انجام ندهی، رسالت پروردگارت را انجام نداده‌ای». هر چند تعبیر أنا واحد؛ «من تنهایم» با اوایل بعثت پیامبر خدا(ص) سازگار است، لیکن ۔ چنان که پیش از این ملاحظه شد- چون این آیه در سوره مائده در اواخر بعثت بر پیامبر خدا(ص) نازل شده و کسی در این تردید نکرده است؛ از این رو، شاید تعبیر «من تنهایم» برای مبالغه به کار رفته باشد. این مطلب با بررسی سیره تبلیغی پیامبر خدا(ص) که به تفصیل بحث شد، قابل درک خواهد بود؛ بنابراین، در اینجا نیز احساس دل‌نگرانی پیامبر خدا(ص) بر اساس نصوص متعددی که گذشت، در مورد ابلاغ ولایت امام علی(ع) است.

٣. حسن بصری: سیوطی (م.۹۱۱ق) در این باره می‌نویسد: أخرج أبو الشيخ عن الحسن أن رسول الله(ص) قال: «إن الله بعثني برسالة فضقت بها ذرعا و عرفت أن الناس مكذبي فوعدني لأبلغن أو ليعذبني» فأنزل: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ...﴾؛ ابوالشیخ از قول حسن بصری می‌نویسد: پیامبر خدا(ص) فرمود: خداوند من را به رسالتی برانگیخت و من از آن دلتنگ شدم و دانستم مردم من را تکذیب می‌کنند، پس خداوند من را تهدید کرد که یا آن را برسانم و یا من را عذاب خواهد کرد و چنین نازل کرد: «ای رسول، آنچه بر تو نازل شده، برسان.»... ثعلبی و واحدی نیشابوری نیز این حدیث را به طور مرسل از حسن بصری نقل کرده‌اند. با توجه به مفاد روایاتی دیگر که پیش از ملاحظه کردید، آنچه رسول خدا(ص) را دل‌نگران کرده بود، ابلاغ ولایت امام علی(ع) بود که احتمال تکذیب مردم را در پی داشت (و این آیه در همین باره نازل شد)، بنابراین پیام این روایت نیز می‌تواند همسان با روایات پیشین باشد.

برخی مفسران و متکلمان شیعه در تأیید نزول آیه مورد بحث درباره ولایت امام علی(ع)، به شأن نزول آیات اول و دوم سوره معارج تمسک کرده‌اند. بخشی از روایاتی که درباره شأن نزول این آیات وارد شده، به طور خلاصه چنین است: «اعلان ولایت امام علی(ع) در روز غدیر به حارث بن نعمان فهری رسید. وی سوار بر مرکب شد و رسول خدا(ص) را در أبطح ملاقات کرد. پس از آنکه به پیامبر گفت: تو ما را به توحید و نماز و روزه و حج دعوت کردی و ما پذیرفتیم، هم‌اکنون به ما می‌گویی «هر کس من مولای اویم پس علی مولای او است.»... آیا این امر از خود تو است یا از ناحیه خدا؟ حضرت فرمود: از ناحیه خدا... وی که خشمگین شده بود گفت: خدایا! اگر آنچه محمد(ص) می‌گوید راست باشد، پس بر ما سنگی از آسمان فرود آر... و بر ناقه خود سوار شد؛ همین که اندکی دور شد، سنگی از آسمان بر سر او فرود آمد و او را از پای درآورد و در پی آن آیات ﴿سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ * لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ * مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ﴾ نازل شد».

هر چند روایاتی درباره این جریان در مصادر فریقین یافت می‌شود، لیکن قلت طرق و اضطراب در متن آنها، از اعتبار این روایات می‌کاهد؛ از این رو، علامه طباطبایی روایات این حادثه را آحاد می‌داند و می‌گوید: «قرینه قطعی، این روایات را همراهی نمی‌کند؛ از این رو، نمی‌توان به آنها در تفسیر آیه تبلیغ استناد کرد». آنان که این حادثه را با سند نقل کرده‌اند، جملگی به نقل از سفیان بن عیینة از امام صادق(ع) است. حاکم حسکانی نیز به سه سند دیگر از امام باقر(ع)، حذیفة بن یمان و ابوهریره آن را آورده است.

در برخی نصوص به جای حارث بن نعمان، جابر بن نضر بن حارث و در برخی، نعمان بن المنذر الفهری نقل شده و درباره محل حادثه و انگیزه آن نیز اختلاف در نقل به چشم می‌خورد. طبق روایت کلینی از ابی بصیر (و وی با سند مقطوع) در جلسه‌ای که رسول خدا(ص) در میان برخی اصحاب خود در مدینه حضور داشته‌اند، حارث بن عمرو فهری در آنجا درباره مناقب امام علی(ع) از زبان رسول خدا(ص) خشمگین شده، بر خود نفرین می‌کند و همین که از مدینه بیرون می‌رود، گرفتار عذاب شده و در پی آن آیات ﴿سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ * لِلْكَافِرِينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ * مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ﴾ بر پیامبر خدا(ص) نازل می‌شود. بر همین اساس، در برخی از این احادیث در مورد این آیات چنین وارد شده است: «﴿سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ * لِلْكَافِرِينَ﴾ بِوِلَايَةِ عَلِيٍّ ﴿لَيْسَ لَهُ دَافِعٌ﴾»؛ روشن است این احادیث در مقام تأویل آیه‌اند نه آنکه شأن نزول آیه را بیان کرده باشند؛ یعنی همان‌گونه که معاندان رسالت، پس از آنکه حقانیت توحید و رسالت برای آنان کشف شود، اگر بر آنان نفرین شود یا درخواست عذاب کنند، عذاب خدا در دنیا یا آخرت دامن‌گیر آنان خواهد شد، درباره ولایت امام علی(ع) نیز به همان معیار، گرفتار عذاب خواهند شد. به هر حال باید بررسی بیشتری درباره این حادثه و پیوند آن با آیات سوره معارج صورت گیرد..

منابع

1. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی
2. خراسانی، علی، مقاله «آیه تبلیغ»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱
3. سرمدی، محمود، مقاله «آیه تبلیغ»، دانشنامه معاصر قرآن کریم