سوره ذاریات در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

پنجاه و یکمین [[سوره]] [[قرآن]] و شصت و هفتمین آن به [[ترتیب نزول]]، نازل شده در [[مکه]] با موضوعات [[قیامت]] و حتمی بودن آن، [[انکار]] کنندگان [[رستاخیز]]، [[عذاب]] [[قوم لوط]]، [[قوم فرعون]] و [[قوم عاد]]. این سوره با کلمه {{متن قرآن|الذَّارِيَاتِ}}، {{متن قرآن|وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا}}<ref>«سوگند به بادهای ابرگستر،» سوره ذاریات، آیه ۱.</ref> و با [[سوگند]] و اشاره به بادهای پراکنده‌گر و [[فرشتگان]] و نیز پدیده‌های شگرف [[آفرینش]] آغاز می‌شود. ذاریات جمع «ذاریه» به معنای بادها است. این کلمه فقط یک بار و آن هم در این سوره به کار رفته است. هفتمین سوره از سوره‌های سوگنددار است و با چهار سوگند پیاپی<ref>آیات ۱-۴.</ref> آغاز می‌گردد. [[دانشنامه]] خرمشاهی نوشته پنج سوگند پی در پی<ref>دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ص۱۲۵۲.</ref> در حالی که سوگند پنجم در [[آیه]] ۷ است. دارای ۶۰ آیه و ۳۶۰ کلمه است. از نظر حجم از سوره‌های «طوال مفصلات» و در حدود نیم [[حزب]] است.

در آغاز این سوره [[خداوند]] به پنج پدیده و [[آفریده]] خود سوگند میخورد که [[وعده الهی]] راست و درست است و جزای [[اخروی]] [[قطعی]] و [[واقعی]] است. با توصیف [[نیکوکاران]]، شمه‌ای از علائم و نشانه‌های آنان ذکر می‌شود. به [[نشانه‌های توحید]] و گوشه‌ای از داستان [[انبیای الهی]] اشاره می‌کند. [[معاد]] و نقش [[تربیتی]] و سازنده آن در [[اعمال]] این [[دنیا]]، [[توحید]] و نشانه‌های [[خدا]] در [[نظام آفرینش]]، زوجیت عمومی در [[جهان]] [[خلقت]] و [[هدف آفرینش]] [[جن]] و انس که [[عبادت]] است<ref>آیه ۵۶.</ref>، هشدارهایی به [[ستمگران]] و [[کافران]]، [[نهضت]] [[انبیا]]، داستان فرشتگانی که میهمان ابراهیم{{ع}} شدند و [[مأمور]] [[درهم]] کوبیدن شهرهای قوم لوط بودند، داستان موسی{{ع}} و [[فرعون]]، قوم عاد، [[قوم ثمود]] و [[قوم نوح]]؛ [[مبارزه]] [[اقوام]] [[طغیان‌گر]] با نهضت [[پیامبران پیشین]]، [[دلداری]] [[پیامبر]]{{صل}} در برابر [[مخالفان]] سرسخت و [[دعوت]] به [[استقامت]]، ذکر، عبادت و روزی‌بخشی در انحصار خدا، همه اینها از دیگر مطالبی است که در این سوره آمده است.

ساختار: بخش ۱. [[آیات]] ۱ - ۶: سوگندهای چهارگانه در [[آیات]]: {{متن قرآن|وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا}}<ref>«سوگند به بادهای ابرگستر،» سوره ذاریات، آیه ۱.</ref> [[سوگند]] به همه اسباب مؤثر در [[تدبیر]] سراسر [[جهان]] است، [[وعده]] جزای [[الهی]] در [[قیامت]] راست و حتمی است.

بخش ۲. آیات ۷-۱۱: سوگند به [[آسمان]] دارای راه‌های گوناگون که [[منکران]] قیامت مشرکند و در رای‌شان فاقد دلیل‌اند.

بخش ۳. آیات ۱۲-۱۹: توصیف جزای [[کافران]] و [[متقین]] و [[صفات متقین]].

بخش ۴. آیات ۲۰-۲۳: نشانه‌های [[خدا]] در [[زمین]] و [[انفس]] برای موقنین. رزق‌رسانی خدا.

بخش ۵ به عنوان یک بلوک شش فصلی شامل آیات ۲۴- ۴۶:

۲۴-۳۰: تحقق [[وعده خدا]] به ابراهیم.

۳۱-۳۷: [[عذاب]] [[قوم لوط]].

۳۸-۴۰: هلاک [[لشکر]] [[فرعون]].

۴۱-۴۲: عذاب عاد.

۴۳-۴۵: عذاب [[ثمود]].

۴۶: عذاب [[قوم]] [[فاسق]] [[نوح]].

بخش ۶: آیات ۴۷-۴۹: نشانه‌های [[تدبیر الهی]] در جهان.

بخش ۷: آیات ۵۰-۵۱: پس برای خدا شریکی قرار ندهید.

بخش ۸ آیات ۵۲-۵۵: [[مخالفت]] [[مشرکین]] با [[جنبش]] [[انبیا]] و [[وظیفه]] [[آگاهی بخشی]] [[رسول]].

بخش ۹. آیات ۵۶ - ۵۸: [[معرفت]] و [[عبادت خدا]] [[هدف آفرینش]] است، [[رزاقیت]] الهی.

بخش ۱۰. آیات ۵۹-۶۰: هشدار عذاب [[ظالمین]] و کافرین.

سوگندهای چهارگانه در آیات: {{متن قرآن|وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا}}<ref>«سوگند به بادهای ابرگستر،» سوره ذاریات، آیه ۱.</ref> سوگند به همه اسباب مؤثر در تدبیر سراسر جهان است. و این که در این آیات پشت سر هم سوگند خورده، برای این بوده که مطلبی را که بر سر آن سوگند می‌خورد تأکید کند و آن مطلب عبارت است از آمدن روزی که در آن [[روز]] جزای [[اعمال]] داده می‌شود. در جمله {{متن قرآن|وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا}} سوگند میخورد به بادهایی که [[خاک]] را بلند می‌کند و به هوا می‌برد و جمله {{متن قرآن|فَالْحَامِلَاتِ وِقْرًا}}<ref>«که (ابرهای) گرانبار را برمی‌دارند،» سوره ذاریات، آیه ۲.</ref> با فایی که در آغازش دارد و تأخیر و ترتیب را میفهماند، جمله‌ای است که عطف بر جمله {{متن قرآن|الذَّارِيَاتِ}} شده و سوگندی است به ابرهای باردار و گرانبار از [[باران]] و جمله {{متن قرآن|فَالْجَارِيَاتِ يُسْرًا}}<ref>«و سبک روانه می‌شوند» سوره ذاریات، آیه ۳.</ref> که باز عطف به جمله قبلی است، سوگندی است به کشتی‌هایی که به سهولت در دریا روانند. و جمله {{متن قرآن|فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا}}<ref>«و کار پخش (باران در سرزمین‌ها) را انجام می‌دهند» سوره ذاریات، آیه ۴.</ref> که عطف بر جمله قبلی است سوگندی است به ملائکه‌ای که کارشان این است که به [[امر پروردگار]] عمل می‌کنند و [[اوامر خدا]] را در بین خود به [[اختلاف]] مقام‌هایی که دارند تقسیم می‌کنند. امر پروردگار صاحب [[عرش]]، در [[خلقت]] و [[تدبیر]]، امری است واحد، ولی وقتی این امر واحد را، ملائکه‌ای حمل می‌کنند که پست‌های مختلف و مأموریت‌های گوناگون دارند، قهراً همان امر واحد بر طبق اختلاف [[مقامات]] ایشان تقسیم و تکه تکه می‌شود و همچنین این تقسیم ادامه دارد تا به دست فرشتگانی برسد که [[مأمور]] پدید آوردن حوادث جزئی عالمند، در آنجا دیگر بیشتر تکثیر میپذیرد. این [[آیات]] چهارگانه، تمامی [[تدابیر]] عالم را در زیر [[پوشش]] خود میگیرد و به همه آنها اشاره دارد، چون هم نمونه‌ای از تدیبر امور خشکی‌ها را که همان {{متن قرآن|وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا}} باشد آورده و هم نمونه‌ای از تدابیر امور دریاها را در جمله {{متن قرآن|فَالْجَارِيَاتِ يُسْرًا}} ذکر کرده و هم نمونه‌ای از تدابیر مربوط به فضا را در عبارت {{متن قرآن|فَالْحَامِلَاتِ وِقْرًا}} خاطرنشان ساخته و هم تدابیر مربوط به تمامی موجودات اطراف [[جهان]] و بالاخره مجموع عالم را در عبارت {{متن قرآن|فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا}} اشاره کرده که گفتیم منظور از آن [[ملائکه]] است که واسطه‌های تدبیر هستند و [[اوامر]] [[خدای تعالی]] را تقسیم می‌کنند. پس این آیات چهارگانه، به این معنا است که: [[سوگند]] می‌خورم به تمامی اسبابی که در تدبیر سراسر جهان مؤثرند که مطلب چنین و چنان است. در روایاتی از [[طرق شیعه]] و [[سنی]] از علی{{ع}} آیات مزبور به همان معنایی که گذشت [[تفسیر]] شده است. جمله {{متن قرآن|إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ}}<ref>«که بی‌گمان آنچه به شما نوید می‌دهند، راستین است» سوره ذاریات، آیه ۵.</ref> جواب قسم است، یعنی همان مطلبی است که برای [[اثبات]] و تأکید ثبوت آن سوگندها خورد. و جمله {{متن قرآن|وَإِنَّ الدِّينَ لَوَاقِعٌ}}<ref>«و (روز) پاداش و کیفر، رخ‌دادنی است» سوره ذاریات، آیه ۶.</ref> عطف بر آن و به منزله [[تفسیر]] آن است. و معنای مجموع [[کلام]] این است که: به چه و چه [[سوگند]] میخورم که آنچه [[وعده]] داده شده‌اید (یعنی آن وعده‌هایی که در [[قرآن]] هست و یا [[رسول خدا]]{{صل}} به وسیله [[وحی]] به شما وعده می‌دهد که [[روز]] جزایی هست و به زودی در آن روز به [[پاداش]] و جزای اعمال‌تان میرسید) صادق است و روز [[جزاء]] آمدنی است<ref>تفسیر الجلالین، المیزان.</ref>.

افتتاح (بخش ۱) و اختتام [[سوره]] (بخش۱۰) دارای تقارن مبتدا و خبرند. بدین معنی که در افتتاح، سوگند به [[صدق]] و [[قطعی]] بودن [[قیامت]] میخورد و در اختتام، خبر قطعی می‌دهد که با وجود بینه‌های [[عقلی]] و [[تجربی]]، اگر کسی [[انکار]] قیامت کند، با [[عذاب اخروی]] روبه‌رو می‌شود. در عین حال هر دو بخش، مفهوم اصلی مندرج در [[آیات]] سوره را مشترکاً دارا می‌باشند.

در بخش دوم، سوگند یاد می‌کند به [[آسمان]] که منکرین [[معاد]] به خاطر [[نادانی]]، در گفتار خود متشتت هستند. {{متن قرآن|وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْحُبُكِ}}<ref>«سوگند به آسمان آراسته به راه‌های ستارگان» سوره ذاریات، آیه ۷.</ref>. سوگند با جوابش مناسب است، چون جواب قسم عبارت است از [[اختلاف مردم]] و تشتت آنان در طریقه‌هایی که دارند<ref>آیه ۸.</ref>. هم چنان که [[ظهور]] قسم‌های سه گانه قبل، یعنی ذاریات و حاملات و جاریات، در معنای [[جری]] و [[سیر]] با جوابش که جمله {{متن قرآن|إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَصَادِقٌ}}<ref>«که بی‌گمان آنچه به شما نوید می‌دهند، راستین است» سوره ذاریات، آیه ۵.</ref> می‌باشد، در معنای جری مشترک است زیرا جواب قسم نیز متضمن معنای [[رجوع]] و سیر به سوی [[خدا]] می‌باشد. بخش دوم با بخش ۹ در تقارن متعارضند. در این بخش برخلاف بخش دوم، [[هدف آفرینش]] [[معرفت]] از طریق [[عبادت]] بیان شده است. {{متن قرآن|ذُوقُوا}} در بخش ۲ و {{متن قرآن|الرَّزَّاقُ}} در [[آیه]] ۵۸ متقارنند.

طباطبایی در [[المیزان]] نوشته است: نوزده آیه اول [[سوره]] در [[حقیقت]] آغاز گفتار است و در آن خاطرنشان میسازد این وعده‌ای که داده شده‌اند و عده‌ای است [[حق]] و [[صدق]] و انکارشان نسبت به آن و لجبازی‌شان در [[انکار]] آن، به جز تخمین و احتمال دلیلی ندارد، آنگاه به توصیف [[روز]] [[جزاء]] میپردازد که متقین در آن روز چه وصفی دارند و منکرین چه حالی وی [[آیات]] ۲۰ تا ۵۱ را که به تعدادی از نشانه‌های دلالت کننده بر [[وحدانیت]] [[خدای تعالی]] در [[ربوبیت]] و نیز برگشت امر [[تدبیر]] در [[آسمان]] و زمین و [[مردم]] و [[ارزاق]] آنان به [[خدای سبحان]]، اشاره می‌کند که لازمه آن این است که چنین خدایی می‌تواند از طریق [[رسالت]]، [[دینی]] را بفرستد و نه تنها می‌تواند بلکه [[واجب]] است که بفرستد. لازمه این [[وجوب]] [[ارسال پیامبران]]، آن است که مردم هم، [[دعوت نبوی]] را در آنچه که [[دین]] او متضمن آن است از [[وعده]] [[بعث]] و [[جزا]] [[تصدیق]] کنند و بپذیرند که آنچه [[پیامبران]] [[وعده]] می‌دهند درست است. و [[دین]] که همان [[روز جزا]] است واقع شدنی است و نیز [[آیات]] ۵۲ تا ۶۰ را که خاتمه [[سوره]] است، با هم [[تفسیر]] فرموده است. در این آیات پایانی<ref>۵۲-۶۰.</ref> به همان مطالبی که سوره با آن آغاز شده بود برگشت شده که همان [[انکار معاد]] [[مشرکین]] و معارضه با [[مقام رسالت]] با سخنانی مختلف بود و سپس ایشان را به [[روز]] [[موعود]] [[تهدید]] میکرد<ref>المیزان.</ref>. این در حالی است که خامه‌گر سوره را به سه گفتمان تقسیم کرده است که هرکدام زیرمجموعه‌های دارند. آیات ۱-۱۹؛ ۲۰ - ۵۱: ۵۲- ۶۰<ref>ساختار سوره‌های قرآن.</ref>.

این سوره متعرض مسئله [[معاد]] و [[انکار]] مشرکین نسبت به آن است. و با این مسئله ختم می‌شود، اما نه از این جهت که خود معاد را [[اثبات]] کند (همچنان که در مواردی از [[کلام]] مجیدش، معاد بدان جهت که معاد است مورد توجه قرار گرفته)، بلکه از این جهت متعرض آن شده که روز [[جزاء]] است و کسی که وعده آن را داده خدای تعالی است و خدای تعالی هم یگانه رب ایشان است و وعده او صادق است و در آن شکی نیست. و به همین منظور، هنگامی که رشته کلام به [[احتجاج]] بر مسئله معاد میکشد، بر مسئله [[توحید]] احتجاج می‌کند و آیات بیرونی [آفاقی] - از زمینی و آسمانی - و آیات درونی [انفسی] را به رخ میکشد. و عذاب‌هایی که با آن عذاب‌ها امت‌های گذشته را به دنبال [[دعوت به توحید]] [[عقوبت]] کرد - وقتی [[دعوت انبیا]] را نپذیرفتند و نبوت‌شان را [[تکذیب]] کردند - ذکر می‌کند و این نیست مگر برای همین منظور که با [[اثبات]] [[توحید]]، [[روز]] [[جزاء]] را که خدای واحد [[وعده]] داده اثبات کند، خدایی که هرگز [[خلف وعده]] نمی‌کند. از سوی دیگر، روز جزاء را اثبات کند که [[دعوت]] [[نبویه]] از آن خبر داده، (دعوتی که هرگز [[دروغ]] و [[فریب]] در آن وجود ندارد)، تا در نتیجه راهی برای [[انکار معاد]] برای‌شان باقی نماند و نتوانند از راه انکار معاد، مسئله توحید و [[نبوت]] را هم [[لغو]] جلوه دهند.

نکات: از نکات بارز این [[سوره]]، اشاره به [[عذاب]] دسته جمعی جامعه‌های [[سرکش]] و گنه‌کار است. در حالی که در بسیاری [[آیات]] دیگر به عذاب فردی یا برخی گروه‌های [[اجتماعی]] اشاره دارد. [[متقین]] بر خلاف [[تصور]] عام، فقط به صفت [[تهجد]] توصیف نشده‌اند بلکه صفت مشارکت در [[تعاون اجتماعی]] و [[انفاق]] و [[ایثار]] [[اقتصادی]] نیز از ویژگی‌های آنان است. [[سیر]] آفاقی و انفسی برای [[معرفت]]، توصیه و [[هدف آفرینش]] معرفت ربانی معرفی شده است. غرض نهایی از [[خلقت]] همان [[حقیقت]] [[عبادت]] است، یعنی این است که [[بنده]] از خود و از هر چیز دیگر [[بریده]]، به یاد [[پروردگار]] خود باشد و او را ذکر گوید. همچنین دستور ذکر و [[رزاق]] [[علی الاطلاق]] بودن [[خدا]] بیان شده است.

[[مولوی]] با [[الهام]] از این سوره سروده است: {{متن قرآن|كَانُوا قَلِيلًا مِنَ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ * وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ}}<ref>«آنان اندکی از شب را می‌خفتند * و سحرگاهان آمرزش می‌خواستند» سوره ذاریات، آیه ۱۷-۱۸.</ref>. شو قلیل النوم مما یهجعون/ باش در اسحار از یستغفرون<ref>مثنوی، ج۱، ص۳۱۷۹.</ref>. {{متن قرآن|وَفِي السَّمَاءِ رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ}}<ref>«و روزی شما و آنچه به شما نوید می‌دهند در آسمان است» سوره ذاریات، آیه ۲۲.</ref>. فی السماء رزقکم بشنیده‌ای / اندرین [[پستی]] چه بر چفسیده‌ای<ref>مثنوی، ج۲، ص۱۹۵۶.</ref>؛ {{متن قرآن|وَالْأَرْضَ فَرَشْنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ}}<ref>«و زمین را گسترانیدیم که نیکو گستراننده‌ایم» سوره ذاریات، آیه ۴۸.</ref>. خنک آن دم که فراش فرشنا اندرین [[مسجد]]/ درین قندیل [[دل]] ریزد ز زیتون [[خدا]] روغن<ref>کلیات شمس، ۴، ص۱۸۵.</ref>؛ {{متن قرآن|وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ}}<ref>«و پریان و آدمیان را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند» سوره ذاریات، آیه ۵۶.</ref> ما [[خلقت]] الجن والانس این بخوان / جز [[عبادت]] نیست مقصود از [[جهان]]<ref>مثنوی، ج۳، ص۲۹۸۸.</ref>.