فیض در قرآن

مقدمه

«فیض» در کلام الهی، به معنای ریزش فراوان آب و یا امری دیگر است؛ خواه مادی باشد یا معنوی و دنیوی باشد یا اخروی. البته این کاربرد در آیات مختلف، همراه با ظرافت‌ها و تفاوت‌هایی است که ذیلاً به آن اشاره می‌شود^[۱]:

سیلان امری مادی؛ مانند: ﴿وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرَى أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ﴾^[۲]. ﴿تَفِيضُ﴾ در آیه، اشاره به شدت گریه آنها دارد که پس از شنیدن آیات الهی، نه تنها منقلب می‌شوند و چشمانشان اشک‌آلود می‌گردد، بلکه مملو از اشک شده و بر گونه‌هایشان جاری می‌شود.
حرکت جمعی انسان‌ها به صورت سیل‌آسا و هماهنگ؛ مانند: ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ﴾^[۳]. ﴿أَفَضْتُمْ﴾ در این آیه، به حرکت جمعی و هماهنگ حجاج بعد از غروب آفتاب روز نهم ذی‌الحجة به سوی مشعرالحرام برای وقوف در آن اشاره دارد.
سیلان نعمت‌های اخروی؛ چنان که جهنمیان در عذاب و حرارت آتش جهنم از بهشتیان درخواست آب می‌نمایند؛ مانند: ﴿وَنَادَى أَصْحَابُ النَّارِ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِيضُوا عَلَيْنَا مِنَ الْمَاءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُمَا عَلَى الْكَافِرِينَ﴾^[۴]. استفاده از واژه ﴿أَفِيضُوا﴾ در این آیه، اشاره به وفور و پری نعمت‌های بهشتی بر اهلش دارد؛ که جهنمیان از بهشتیان درخواست ریزش آن را می‌نمایند.
فرو رفتن کامل در امری؛ چنان که وقتی آب با شتاب از بالا بر چیزی فرود می‌آید و در آن نفوذ می‌کند، به آن «فیضان الماء» گفته می‌شود؛ مانند: ﴿وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ لَمَسَّكُمْ فِي مَا أَفَضْتُمْ فِيهِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾^[۵]. خداوند در این آیه شریفه، خطاب به سخن‌چینان درباره مؤمنین می‌فرماید: «اگر فضل و رحمت الهی بر شما نبود، قطعاً عذاب الهی به واسطه بهتان‌هایی که در آن فرو می‌روید و خوض می‌کنید، شما را در بر می‌گرفت».^[۶]

منابع

فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۳

پانویس

↑ مجمع البیان فی تفسیر القرآن (ط. ناصر خسرو. ۱۳۷۲ ه. ش)، ج۳، ص۳۶۰.
↑ «و هر گاه آنچه را بر پیامبر فرو فرستاده شده است بشنوند، با شناختی که از حق یافته‌اند چشمانشان را می‌بینی که از اشک لبریز می‌شود؛ می‌گویند: پروردگارا! ما ایمان آورده‌ایم ما را با گروه گواهان بنگار!» سوره مائده، آیه ۸۳.
↑ «بر شما گناهی نیست که (در ایام حج) بخششی از پروردگار خود بخواهید پس چون از عرفات رهسپار شدید در مشعر الحرام خداوند را یاد کنید و او را همان‌گونه که رهنمودتان داده است فرا یاد آورید و بی‌گمان پیش از آن از گمراهان بودید» سوره بقره، آیه ۱۹۸.
↑ «و دمسازان آتش بهشتیان را ندا می‌کنند که از آب یا از آنچه خداوند روزی شما کرده است بر ما (نیز) فرو ریزید! می‌گویند: خداوند هر دو را بر کافران حرام کرده است» سوره اعراف، آیه ۵۰.
↑ «و اگر بخشش و بخشایش خداوند در این جهان و در جهان واپسین بر شما نمی‌بود برای آنچه که در آن به سخن در آمدید عذابی سترگ به شما می‌رسید» سوره نور، آیه ۱۴.
↑ فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۳ ص ۱۳۱.

[1] مجمع البیان فی تفسیر القرآن (ط. ناصر خسرو. ۱۳۷۲ ه. ش)، ج۳، ص۳۶۰.

[2] «و هر گاه آنچه را بر پیامبر فرو فرستاده شده است بشنوند، با شناختی که از حق یافته‌اند چشمانشان را می‌بینی که از اشک لبریز می‌شود؛ می‌گویند: پروردگارا! ما ایمان آورده‌ایم ما را با گروه گواهان بنگار!» سوره مائده، آیه ۸۳.

[3] «بر شما گناهی نیست که (در ایام حج) بخششی از پروردگار خود بخواهید پس چون از عرفات رهسپار شدید در مشعر الحرام خداوند را یاد کنید و او را همان‌گونه که رهنمودتان داده است فرا یاد آورید و بی‌گمان پیش از آن از گمراهان بودید» سوره بقره، آیه ۱۹۸.

[4] «و دمسازان آتش بهشتیان را ندا می‌کنند که از آب یا از آنچه خداوند روزی شما کرده است بر ما (نیز) فرو ریزید! می‌گویند: خداوند هر دو را بر کافران حرام کرده است» سوره اعراف، آیه ۵۰.

[5] «و اگر بخشش و بخشایش خداوند در این جهان و در جهان واپسین بر شما نمی‌بود برای آنچه که در آن به سخن در آمدید عذابی سترگ به شما می‌رسید» سوره نور، آیه ۱۴.

[6] فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۳ ص ۱۳۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]