خیبر

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جنگ خیبر است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

جغرافیای خیبر

خیبر، جلگه وسیع و حاصل‌خیزی است؛ در شمال مدینه و در فاصله دو فرسنگی آن قرار دارد که با مدینه ۸ منزل (چاپار) یعنی سه روز راه و به گزارشی ۵ روز مطابق ۱۶۵ کیلومتر فاصله داشت. ساکنان آنها یهودیانی بودند که به این سرزمین مهاجرت کرده و با دیگر قبایل مناطق مجاور خود، از جمله غطفان، هم‌پیمان بودند. یهودیان برای مبارزه و براندازی حکومت اسلامی، در زمان رسول اکرم(ص)، در آنجا دژهای هفت‌گانه محکم خود را ساخته بودند.

آب و خاک این منطقه، برای کشاورزی آمادگی کامل داشت و ساکنان این سرزمین در امور زراعت مهارت کاملی داشتند. جمعیت این منطقه، در حدود بیست هزار نفر بود.

حَمَوی درباره نامگذاری خیبر، دو نظریه یاد می‌کند:

1. خیبر در زبان عِبری به معنای قلعه و دژ است و از آنجا که خود، شامل چندین قلعه بود، به آن "خیابر" هم اطلاق کرده‌اند.
2. ابوالقاسم زجاجی، آن را منسوب به "خیبر بن قانیة بن مهلائیل" از نوادگان حضرت نوح (ع) دانسته است.

منطقه خیبر سه بخش داشت: نطات؛ شِق؛ کتیبه که با یکدیگر اندکی فاصله داشتند. قلعه‌های صعب بن معاذ، ناعم و زبیر در بخش نطات قرار داشتند و بخش شِقّ، دو قلعه اُبی و نِزار را در بر می‌گرفت و بخش کتیبه، شامل قلعه‌های قَمُوص، وَطیح و سُلالِم بود. یاقوت حموی آن را ۷ قلعه و یعقوبی ۶ قلعه دانسته و نام‌های غیر مشهور قصاره و مربطه را افزوده است.

مستحکم‌ترین قلعه از این مجموعه، «نُطاة» بود که از سه دژ متشکل می‌شد و مهم‌ترین آنها «ناعم» نام داشت. در کنار هر دژ، برجی برای مراقبت ساخته شده بود تا نگهبانانی که در آنها جای دارند بتوانند جریان حوادث خارج قلعه را به داخل گزارش دهند. به گفته مورخینی که از فتح خیبر سخن گفته‌اند: در داخل هر دژ یا چاه‌های آب وجود داشت که بخشی از آب لازم را برای اهل دژ فراهم می‌ساختند یا از طریق راه‌های مخفی که به قنات یا چاه‌ها و چشمه‌های بیرون متصل بودند، آب به داخل قلعه وارد می‌شد و از حیث آب هیچ مضیقه‌ای وجود نداشت. آذوقه موجود در درون قلعه‌ها هم به اندازه کافی بود و برای خوراک اهالی قلعه‌ها در مدت طولانی نیز جوابگو بود. از دید اقتصادی، خیبر اهمیت کشاورزی و بازرگانی داشت: خرمای آن زبانزد و مشهور بود و در ضرب‌المثلی آمده که "بردن خرما به خیبر بیهوده است". آیات قرآن و گزارش‌های تاریخی نیز نشانه اهمیت اقتصادی خیبر هستند و قرار گرفتن آنجا در مسیر تجاری به خیبر اهمیت بازرگانی نیز داده بود.

برخی از پژوهشگران، زیر عنوان غزوه خیبر، می‌نویسند: «خیبر نام هفت قلعه سخت و محکم بوده... و ساکنین آن، یهودی عرب زبان بودند. نام این هفت حصار استوار بدین ترتیب بوده: ۱. ناعم ۲. قموس ۳. شق ۴. نطاق ۵، سلالم ۶. وطیخ ۷. کستیبه.

در کتاب تاریخ سیاسی اسلام، در مورد خیبر می‌نویسد: «خیبر منطقه‌ای حاصل‌خیز، با آب و آبادانی فراوان، از بهترین مناطق حجاز است. بیشترین محصول آن خرما بوده است. منطقه مزبور در حدود ۱۶۵ کیلومتری شمال مدینه در راه شام واقع و اکنون مرکز شهر الشریف است».

برخی از نویسندگان فرهنگ‌نامه‌ها نیز گفته‌اند: «خیبر، قلعه‌ای واقع در نزدیکی مدینه، که مقر یهودیان بود و در آغاز ظهور اسلام، به دست علی بن ابیطالب گشوده شد».

خَیبر

خیبر سرزمینی است پر آب و زراعت و با ساکنان بسیار، که از آن به عنوان «ریف حجاز» یاد می‌‌شود. بیشتر محصولات آن خرما است و کثرت درختان خرمای آن را تا میلیون‌ها اصله تخمین زده‌اند. خیبر دارای دره‌های معروفی است که آب چشمه‌های پر آبش بر روی زمین جاری است. خیبر در ۱۶۵ کیلومتری شمال مدینه بر راه شام ​​که از خیبر و سپس تیماء می‌‌گذرد، قرار دارد. مرکز آن شهر «الشُّرَیف» است و صاحبان آن بیشتر، از قبیله عنزه هستند. مردم خیبر آمیزه ای از مردمان مختلف و مردمانی از نسل بردگان با پوستی تیره‌اند. از این موضع که در گذشته شامل هفت قلعه: ناعم، القموص، الشّقّ، النطاة، السلالم، وطیح و الکتیبه و مزارع و نخل‌های بسیار می‌‌شد، در کتب و منابع جغرافیایی و تاریخ بسیار یاد شده است. از مهمترین حوادث به وقوع پیوسته در آن می‌‌توان به غزوه خندق اشاره کرد.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، غزوه خیبر، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲
2. صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲
3. عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید
4. جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر
5. بلادی، عاتق بن غيث، معجم المعالم الجغرافیة فی السیرة النبویة