اسماعیل بن ابراهیم
اسماعیل بن ابراهیم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسماعیل بن ابراهیم در حدیث - اسماعیل بن ابراهیم در تاریخ اسلامی - اسماعیل بن ابراهیم در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
به عنوان راوی امام رضا(ع). اسماعیل بن ابراهیم فرزند موسی بن جعفر(ع) و برادرزاده امام رضا(ع) است[۱]. در منابع کهن، حدیثی از معمر بن خلاد روایت شده است که می‌گوید: شنیدم اسماعیل بن ابراهیم در محضر امام رضا(ع) از لکنت زبانی که پسرش دچار آن بود سخن به میان می‌آورده و اجازه می‌خواهد فردای آن روز پسرش را نزد امام بفرستد تا حضرت دستی بر سر او بکشد و برای بهبودش دعا کند. اسماعیل در ادامه می‌گوید: پسرم غلام شماست. امام رضا(ع) در جواب فرمود: او غلام ابوجعفر است، او را فردا نرد او بفرست[۲]. این حدیث را که از نصوص امامت حضرت جواد(ع) و در باب اشاره امام رضا(ع) به امامت فرزندش ابو جعفر محمد بن علی(ع) بعد از ایشان است، نخستین بار کلینی ذکر کرده است[۳] و پس از آن به کتب حدیثی و روایی دیگر نیز راه یافته است[۴].
درباره شرح حال و زندگی‌نامه اسماعیل بن ابراهیم بن موسی بن جعفر(ع) اطلاعات دقیقی در دست نیست و با وجود نسبت خویشاوندی میان اسماعیل و امام رضا(ع) در هیچ یک از متون رجالی قدیم از وی با عنوان راوی حدیث حضرت یاد نشده است. تنها روایت مزبور که راوی آن نیز خود اسماعیل نیست، بلکه معمر بن خلاد است، به مصاحبت و محاوره او با امام رضا(ع) اشاره دارد. چنین روایتی اگر چه در کتب حدیثی معتبر مانند الکافی موجود است[۵]، هیچ دلالتی بر راوی بودن اسماعیل بن ابراهیم ندارد. بنابر این، چنین داده تاریخی نمی‌تواند مستند کسانی قرار گیرد که او را در زمره راویان امام رضا(ع) جای داده‌اند. در میان متون رجالی و روایی فرزندی با نام محمد[۶]، مکنی به ابوعلی[۷]، برای اسماعیل بن ابراهیم یاد شده است که او روایت‌هایی را از حضرت رضا(ع) نقل کرده است[۸]، اما در سلسله راویان آن احادیث هم نامی از پدرش اسماعیل نیاورده است. یکی از احادیثی را که محمد بن اسماعیل بن ابراهیم نقل کرده و کلینی آن را در الکافی ذکر کرده است، میرزا حسین نوری طبرسی در کتاب خویش آورده و ذیل آن مدعی شده است که ظاهراً لفظ ابراهیم در سند روایت توسط کاتب (نسخه‌بردار) حدیث اضافه شده است. وی بر ادعای خویش به این دلیل تمسک جسته است که در میان فرزندان ابراهیم بن موسی(ع) اصلاً کسی با نام اسماعیل وجود ندارد! به علاوه، در بعضی نسخه‌های الکافی نیز اسم ابراهیم ساقط است و در برخی نسخ دیگر نیز جای این نام خالی و سفید است[۹]. دیگران چون اردبیلی در جامع الرواة و سید علی اصغر بروجردی در طرائف المقال نیز با مطرح نمودن ادعای او، خالی بودن جای اسم ابراهیم را در سند روایت با علت احراز از وقوع اشتباه محتمل دانسته‌اند، اما نظری قطعی در این باب ارائه نکرده‌اند[۱۰]. این نظریه از سویی وجود شخصیتی با نام اسماعیل بن ابراهیم را که معمر بن خلاد از او سخن گفته به چالش می‌کشد و از سویی دیگر راوی آن حدیث، محمد را فرزند اسماعیل بن موسی بن جعفر(ع) می‌داند.
اسماعیل بن ابراهیم در منابع رجالی و حدیثی مشترک میان افراد بسیاری است و قرینه متقنی مبنی بر اینکه اسماعیل بن ابراهیم در حدیث معمر بن خلاد همان ابن موسی(ع) و برادر زاده امام رضا(ع) باشد، وجود ندارد، اما به نظر می‌رسد تنها کسی که هم‌عصر امام رضا(ع) و به این نام موسوم است، اسماعیل بن ابراهیم بن موسی بن جعفر(ع) می‌باشد.[۱۱]
منابع
پانویس
- ↑ جمهرة أنساب العرب، ص۶۳.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۳۲۱؛ کتاب الوافی، ج۲، ص۳۷۹؛ بحار الأنوار ج۵۰ ص۳۶؛ مدینة المعاجز، ج۷، ص۲۹۵؛ مرآة العقول، ج۳، ص۳۷۷.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۳۲۱.
- ↑ کتاب الوافی، ج۲، ص۳۷۹؛ بحار الأنوار، ج۵، ص۳۶.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۳۲۱.
- ↑ قاموس الرجال، ج۹، ص۱۰۹.
- ↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۶، ص۴۵۶؛ معجم رجال الحدیث، ج۱۶، ص۱۱۵.
- ↑ الأمالی، طوسی، ص۵۷۱؛ بحار الأنوار، ج۵، ص۳۰۵، ۳۲۸؛ مسند الإمام علی(ع)، ج۱۰، ص۳۱۰؛ دلائل الإمامة، ص۶۹.
- ↑ خاتمة المستدرک، ج۹، ص۲۱.
- ↑ جامع الرواة، ج۲، ص۶۸؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۵۲.
- ↑ روحانی، فاطمه، مقاله «اسماعیل بن ابراهیم»، دانشنامه امام رضا ج۲ ص ۲۱۹.