احمد بن زکریا

مقدمه

در متون روایی چندین روایت با نام احمد بن زکریا از قول ائمه‌(ع) نقل شده است^[۱]. او را «احمد بن ذکری» هم گفته‌اند. شیخ صدوق روایتی از وی ذکر کرده و در آن به پیشگویی حضرت درباره محله کرخ بغداد پرداخته است. این روایت را محمد بن مهران از قول دایی‌اش احمد بن زکریا نقل کرده که در آن آمده است: امام از احمد بن زکریا پرسید: در کجای بغداد منزل داری؟ احمد پاسخ داد: در محله کرخ. حضرت فرمود: بدان که آنجا سالم‌ترین مکان است، اما ناچار فتنه‌ای سخت و هولناک در آن رخ خواهد داد و در آن هر دوستی و صمیمیتی ساقط خواهد شد و آن وقتی است که جمعیت شیعه، سومین فرد از فرزندانم را از دست بدهند^[۲].

این روایت به استناد همین منبع در متون دیگر راه یافته است. با این حال، در این کتب نیز توصیفی از احمد بن زکریا ذکر نشده است^[۳]. در میان منابع رجالی هم‌عصر با صدوق و پس از آن نیز احمد بن زکریا در زمره راویان حضرت رضا (ع) دانسته نشده و اطلاعی از وی در این متون منعکس نشده است.

در متون رجالی معاصر نیز اظهارنظری در این‌باره نیامده و همین امر شناخت و تشخیص وی را از سایر راویان با این نام دشوار می‌کند. در این میان، تنها عطاردی با ذکر نام وی در زمره راویان امام رضا (ع) او را با احمد بن زکریا بن بابا یکی دانسته است و در ادامه، از قول فضل بن شاذان، او را از دروغگویان مشهور دانسته است^[۴]. برقی در کتاب الرجال، احمد بن زکریا بن بابا را نام برده است و او را به قمی توصیف کرده است^[۵]. طوسی نیز وی را از راویان امام هادی (ع) برشمرده است^[۶]. به هر حال، این ادعای عطاردی بدون ذکر دلیل مطرح شده است و به نظر می‌رسد نمی‌توان چنین نظری را بدون دلیلی موجه پذیرفت^[۷].^[۸]

از طرفی نیز درباه ایشان گفته شده است: احمد بن زکریا از راویان مشترک است که در اسناد روایات و کتب رجالی واقع شده است؛ مانند: «احمد بن زکریا الکسائی»، «احمد بن زکریا الصیدلانی»، «احمد بن زکریا القطان»، «احمد بن زکریا بن بابا»، «احمد بن زکریا بن بابا القمی» و «احمد بن زکریا بن طحان» ^[۹]، ولی قرینه‌ای بر اتحاد معنون با یکی از این راویان یافت نشده است.

البته صاحب جامع الرواة آن را با «احمد بن زکریا بن بابا قمی» که از اصحاب امام هادی (ع) شمرده شده^[۱۰] و در طریق شیخ طوسی به «محمد بن علی بن عیسی قمی»^[۱۱] واقع گردیده^[۱۲] متحد دانسته است^[۱۳]، بدون آن‌که شاهدی برای آن ذکر کرده باشد، ولی با ملاحظه طبقه، احتمال اتحاد معنون با «احمد بن زکریا» اهل کرخ که در سند روایت کمال الدین قرار گرفته و از امام رضا (ع) روایت کرده است وجود دارد^[۱۴]، چون در هر دو سند (سند روایت تفسیر کنز الدقائق و سند کمال الدین)، محمد بن یحیی با دو واسطه از «احمد بن زکریا» روایت کرده است.

بر این اساس، احتمال اتحادش با احمد بن زکریا که در طریق شیخ طوسی به محمد بن علی بن عیسی واقع گردیده و احمد بن ابی عبدالله برقی از او روایت کرده، تقویت می‌شود^[۱۵]. وی از محمد بن خالد بن میمون روایت نقل کرده و محمد بن مسلم از او. احمد بن زکریا از محمد بن علی بن عیسی نیز روایت نقل کرده است^[۱۶].

منابع

پانویس

↑ الکافی، ج۲، ص۱۸۷؛ بصائر الدرجات، ص۲۰۱؛ کامل الزیارات، ص۲۵۰.
↑ کمال الدین و تمام النعمة، ص۳۷۱.
↑ مستدرک سفینة البحار، ج۱۰، ص۵۰۹؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ج۱، ص۲۲۲.
↑ جامع الرواة، ج۱، ص۵۰؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۷.
↑ کتاب الرجال، برقی، ص۶۰.
↑ رجال الطوسی، ص۳۸۴.
↑ منابع: بصائر الدرجات فی فضائل آل محمدی، محمد۔ بن حسن معروف به صفار قمی (۲۹۰ق)، تحقیق: محسن کوچه باغی، تهران، اعلمی، ۱۴۰۴ق؛ جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، مکتبة المحمدی، بی تاء رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ قی)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، سید علی اصغر بن محمد شفیع بروجردی (۱۳۱۳ق)، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۰ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، کامل الزیارات، جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه (۳۶۸ق)، تحقیق: عبدالحسین امینی، نجف، الدار المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ش؛ کتاب الرجال، احمد بن محمد برقی (۲۷۴ق)، تهران، دانشگاه تهران، اول، ۱۳۴۲ش؛ کمال الدین و تمام النعمة، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۳۹۵ق؛ مستدرک سفینة البحار، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تحقیق: حسن نمازی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۸ق؛ مسند الإمام الرضا (ع) عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا (ع)، اول، ۱۴۰۶ق.
↑ امیری، زکیه سادات، مقاله «احمد بن زکریا»، دانشنامه امام رضا ص ۶۸۹.
↑ ر. ک: المحاسن، ج۲، ص۵۱۳، ح۶۹۶؛ الکافی، ج۵، ص۱۱۱، ح۶؛ الخصال، ج۲، ص۴۰۰، ح۱۰۹؛ رجال الطوسی، ص۳۸۴، ش۵۶۴۵؛ رجال البرقی، ص۶۰؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۲۳، ح۱۳۳.
↑ ر.ک: رجال البرقی، ص۶۰؛ رجال الطوسی، ص۳۸۴، ش۵۶۴۷.
↑ از اصحاب امام هادی و امام عسکری (ع) است؛ رجال البرقی، ص۵۹؛ رجال الطوسی، ص۳۹۱، ش۵۷۶۰؛ رجال النجاشی، ص۳۷۱، ش۱۰۱۰.
↑ ... الحمیری و محمد بن أبی القاسم، عن أحمد بن أبی عبدالله، عن أحمد بن زکری و عنقویه، عن محمد بن علی بن عیسی، الفهرست (طوسی)، ص۴۴۱، ش۷۰۷.
↑ أحمد بن زکریا بن بابا [دی] ابن بابا القمی من الکذابین المشهورین قاله الفضل بن شاذان [صه] عنه محمد بن مسلم (أسلم خ) فی [فی] فی باب تذاکر الأخوان؛ جامع الرواة، ج۱، ص۵۰. یادآوری می‌شود که فضل بن شاذان، چند نفر از راویان را با تعبیر من الکذابین المشهورین یاد کرده که از جمله آنها حسن بن محمد المعروف بابن بابا القمی» است، نه احمد بن زکریا: «قال نصر بن الصباح: الحسن بن محمد المعروف بابن بابا و محمد بن نصیر النمیری، و فارس بن حاتم القزوینی لعن هؤلاء الثلاثة علی بن محمد العسکری (ع). و ذکر أبومحمد الفضل بن شاذان فی بعض کتبه أن من الکذابین المشهورین ابن بابا القمی؛ رجال الکشی (إختیار معرفة الرجال)، ج۲، ص۸۰۵، ش۹۹۹.
↑ «حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَطَّارُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ خَالِهِ أَحْمَدَ بْنِ زَكَرِيَّا قَالَ: قَالَ لِيَ الرِّضَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى (ع) أَيْنَ مَنْزِلُكَ بِبَغْدَادَ قُلْتُ الْكَرْخُ قَالَ أَمَا إِنَّهُ أَسْلَمُ مَوْضِعٍ وَ لَا بُدَّ مِنْ فِتْنَةٍ صَمَّاءَ صَيْلَمٍ تَسْقُطُ فِيهَا كُلُّ وَلِيجَةٍ وَ بِطَانَةٍ وَ ذَلِكَ عِنْدَ فِقْدَانِ الشِّيعَةِ الثَّالِثَ مِنْ وُلْدِي»؛ کمال الدین، ص۳۷۱، ح۴.
↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص ۲۷۳-۲۷۵.
↑ معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خویی، ج۲، ص۱۲۵.

[1] الکافی، ج۲، ص۱۸۷؛ بصائر الدرجات، ص۲۰۱؛ کامل الزیارات، ص۲۵۰.

[2] کمال الدین و تمام النعمة، ص۳۷۱.

[3] مستدرک سفینة البحار، ج۱۰، ص۵۰۹؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ج۱، ص۲۲۲.

[4] جامع الرواة، ج۱، ص۵۰؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۷.

[5] کتاب الرجال، برقی، ص۶۰.

[6] رجال الطوسی، ص۳۸۴.

[7] منابع: بصائر الدرجات فی فضائل آل محمدی، محمد۔ بن حسن معروف به صفار قمی (۲۹۰ق)، تحقیق: محسن کوچه باغی، تهران، اعلمی، ۱۴۰۴ق؛ جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، مکتبة المحمدی، بی تاء رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ قی)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، سید علی اصغر بن محمد شفیع بروجردی (۱۳۱۳ق)، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۰ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، کامل الزیارات، جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه (۳۶۸ق)، تحقیق: عبدالحسین امینی، نجف، الدار المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ش؛ کتاب الرجال، احمد بن محمد برقی (۲۷۴ق)، تهران، دانشگاه تهران، اول، ۱۳۴۲ش؛ کمال الدین و تمام النعمة، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۳۹۵ق؛ مستدرک سفینة البحار، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تحقیق: حسن نمازی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۸ق؛ مسند الإمام الرضا (ع) عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا (ع)، اول، ۱۴۰۶ق.

[8] امیری، زکیه سادات، مقاله «احمد بن زکریا»، دانشنامه امام رضا ص ۶۸۹.

[9] ر. ک: المحاسن، ج۲، ص۵۱۳، ح۶۹۶؛ الکافی، ج۵، ص۱۱۱، ح۶؛ الخصال، ج۲، ص۴۰۰، ح۱۰۹؛ رجال الطوسی، ص۳۸۴، ش۵۶۴۵؛ رجال البرقی، ص۶۰؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۲۳، ح۱۳۳.

[10] ر.ک: رجال البرقی، ص۶۰؛ رجال الطوسی، ص۳۸۴، ش۵۶۴۷.

[11] از اصحاب امام هادی و امام عسکری (ع) است؛ رجال البرقی، ص۵۹؛ رجال الطوسی، ص۳۹۱، ش۵۷۶۰؛ رجال النجاشی، ص۳۷۱، ش۱۰۱۰.

[12] ... الحمیری و محمد بن أبی القاسم، عن أحمد بن أبی عبدالله، عن أحمد بن زکری و عنقویه، عن محمد بن علی بن عیسی، الفهرست (طوسی)، ص۴۴۱، ش۷۰۷.

[13] أحمد بن زکریا بن بابا [دی] ابن بابا القمی من الکذابین المشهورین قاله الفضل بن شاذان [صه] عنه محمد بن مسلم (أسلم خ) فی [فی] فی باب تذاکر الأخوان؛ جامع الرواة، ج۱، ص۵۰. یادآوری می‌شود که فضل بن شاذان، چند نفر از راویان را با تعبیر من الکذابین المشهورین یاد کرده که از جمله آنها حسن بن محمد المعروف بابن بابا القمی» است، نه احمد بن زکریا: «قال نصر بن الصباح: الحسن بن محمد المعروف بابن بابا و محمد بن نصیر النمیری، و فارس بن حاتم القزوینی لعن هؤلاء الثلاثة علی بن محمد العسکری (ع). و ذکر أبومحمد الفضل بن شاذان فی بعض کتبه أن من الکذابین المشهورین ابن بابا القمی؛ رجال الکشی (إختیار معرفة الرجال)، ج۲، ص۸۰۵، ش۹۹۹.

[14] «حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَطَّارُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ خَالِهِ أَحْمَدَ بْنِ زَكَرِيَّا قَالَ: قَالَ لِيَ الرِّضَا عَلِيُّ بْنُ مُوسَى (ع) أَيْنَ مَنْزِلُكَ بِبَغْدَادَ قُلْتُ الْكَرْخُ قَالَ أَمَا إِنَّهُ أَسْلَمُ مَوْضِعٍ وَ لَا بُدَّ مِنْ فِتْنَةٍ صَمَّاءَ صَيْلَمٍ تَسْقُطُ فِيهَا كُلُّ وَلِيجَةٍ وَ بِطَانَةٍ وَ ذَلِكَ عِنْدَ فِقْدَانِ الشِّيعَةِ الثَّالِثَ مِنْ وُلْدِي»؛ کمال الدین، ص۳۷۱، ح۴.

[15] جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۲ ص ۲۷۳-۲۷۵.

[16] معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خویی، ج۲، ص۱۲۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]