فرشته در نهج البلاغه

مقدمه

فرشتگان موجوداتی عظیم الشأن و دارای درک و شعوند. خداوند سبحان در قرآن کریم آن‌ها را بندگان صاحب کرامت توصیف کرده است.^[۱]. ایمان به فرشتگان از ارکان ایمان به غیب و جزو واجبات دینی و هم‌ردیف با ایمان به اصول دین است. فرشتگان همواره به تسبیح و عبادت خداوند مشغول‌اند. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: فرشتگان به سپاس پروردگارشان تسبیح می‌گویند و برای کسانی که در زمین هستند آمرزش می‌طلبند^[۲].

امام (ع) نیز در فرازهایی به این موضوع اشاره کرده است: فرشتگان در میان دیگر آفریدگان بیشترین شناخت و معرفت را نسبت به خداوند دارند و بیش از همه از او بیمناک و از همه به او نزدیک‌ترند^[۳]. امام در ذیل این فراز به نکته‌ای مهم در خصوص عظمت بارگاه خداوند اشاره می‌کند. فرشتگان با همه نزدیکی و مکانتی که در بارگاه الهی دارند و با آن‌که همه عشق و آرزوشان منحصر در خداست و طاعتشان به حدی است که ذره‌ای از امر خدا غفلت نمی‌ورزند، اما اگر از نادانسته‌های خود نسبت به ذات الهی باخبر شوند، چنین خواهند کرد: اعمال خود را حقیر شمرند و به تقصیر عبادت معترف شوند و خود را بس ملامت کنند و بدانند که خدا را آن‌سان که شایسته پرستش است، نپرستیده‌اند و آن‌سان که سزاوار فرمان‌برداری است، فرمان نبرده‌اند^[۴]. جایگاه فرشتگان، عرش برین است^[۵]، خلقت آن‌ها به‌طور مستقیم به‌دست خداوند صورت گرفته و والدینی نداشته‌اند.

نقش فرشتگان در پهنه آفرینش نقش واسطه میان پروردگار و جهان هستی است. آنان اجرا کننده فرمان خداوند در جهان هستند^[۶]. تفاوت آن‌ها با آدمیان در این است که خلقت فرشتگان ثابت است و در منتهای کمال استعدادی خویش آفریده شده‌اند، اما انسان‌ها بنابر حکمت الهی توانایی انتخاب خیر و شر را دارند و می‌توانند به بالاترین درجات کمال دست یابند و در مقام و سلوک از فرشتگان نیز برتری جویند، در عین این‌که می‌توانند به حضیض ذلت نیز تنزل یابند. فرشتگان دارای مراتب‌اند و اراده‌ای مستقل از اراده خدا ندارند، از این‌رو نمی‌توانند در برابر فرمان الهی تمرد کنند. خداوند سبحان در قرآن کریم به این امر اشاره دارد: و هیچ یک از ما [[[فرشتگان]]] نیست، مگر این‌که برای او [[[مقام]] و مرتبه‌ای معین است^[۷].

برترین فرشتگان که در ادعیه امامان شیعه نیز از آن‌ها نام برده شده و گرامی داشته شده‌اند، عبارت‌اند از: جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل^[۸].

فرشتگان در بارگاه الهی مسئولیت‌ها و وظایف متعدد دارند که از عهده آن‌ها به‌خوبی برمی‌آیند. از جمله وظایف آن‌ها عبارت است از: قبض روح^[۹]، مراقبت از اعمال بندگان^[۱۰]، محافظت از انسان‌ها در حوادث و بلایا^[۱۱] و حامل عرش الهی^[۱۲]. افزون بر این، فرشتگان می‌توانند به‌صورت انسان‌ها درآیند و مؤمنان را در پیشامدهای سخت مانند جنگ‌ها یاری دهند^[۱۳]. گروهی از فرشتگان به تدبیر امور جهان مشغول‌اند^[۱۴] و گروهی نیز مأمور اجرای عذاب الهی^[۱۵].

امام (ع) در فرازی از خطبه اول و به توصیف و شرح برخی وظایف فرشتگان پرداخته است: گروهی (از فرشتگان) سجده‌گزارند که به رکوع برنخیزند. برخی معتکف آستان رکوع‌اند که به قیام نپردازند. سه دیگر ایستاده نیایشگرند و از رازگویی با خدا آزرده و ملول نشوند و آنان را خواب و بیهوشی و فراموشی درنگیرد. دسته‌ای امین وحی خداوند و پیام‌رسان به سفیران او و پیک فرمان و قضای الهی‌اند. دیگر گروه، محافظان بندگان و پاسداران بهشت‌اند. دیگر آنان‌که اعماق زمین را زیر پا دارند و از فراسوی آسمان‌ها برترند و در اقطار زمین نگنجند و دوش‌هاشان پایگاه عرض الهی است و بال‌هاشان فروتنانه آن را به پرواز آرد و حجاب‌هایی از عزت و قدرت الهی از دیگر فرشتگان، ممتازشان ساخته است. آنان پروردگار را در پرده پندار نبینند و سیمای آفریدگان را بر جمال ذاتش سایه نزنند و "اوج" بی‌نهایت را در "بُعد" مکان محدود نسازند و با همتاسازی بدو اشارت نکنند^[۱۶]^[۱۷].

منابع

دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۲

پانویس

↑ ﴿ وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَنُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُّكْرَمُونَ ﴾؛ سوره انبیاء، آیه ۲۶
↑ ﴿تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ وَالْمَلائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَن فِي الأَرْضِ أَلا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ﴾؛ سوره شوری، آیه ۵.
↑ «مِنْ مَلَائِكَةٍ أَسْكَنْتَهُمْ سَمَاوَاتِكَ وَ رَفَعْتَهُمْ عَنْ أَرْضِكَ هُمْ أَعْلَمُ خَلْقِكَ بِكَ وَ أَخْوَفُهُمْ لَكَ وَ أَقْرَبُهُمْ مِنْكَ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۰۸
↑ «وَ إِنَّهُمْ عَلَى مَكَانِهِمْ مِنْكَ وَ مَنْزِلَتِهِمْ عِنْدَكَ وَ اسْتِجْمَاعِ أَهْوَائِهِمْ فِيكَ وَ كَثْرَةِ طَاعَتِهِمْ لَكَ وَ قِلَّةِ غَفْلَتِهِمْ عَنْ أَمْرِكَ لَوْ عَايَنُوا كُنْهَ مَا خَفِيَ عَلَيْهِمْ مِنْكَ لَحَقَّرُوا أَعْمَالَهُمْ وَ لَزَرَوْا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَ لَعَرَفُوا أَنَّهُمْ لَمْ يَعْبُدُوكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ وَ لَمْ يُطِيعُوكَ حَقَّ طَاعَتِكَ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۰۸
↑ «وَ الْمُنَاسِبَةُ لِقَوَائِمِ الْعَرْشِ أَكْتَافُهُمْ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱
↑ ﴿لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ ﴾؛ سوره انبیاء، آیه ۲۷
↑ ﴿وَمَا مِنَّا إِلاَّ لَهُ مَقَامٌ مَّعْلُومٌ ﴾؛ سوره صافات، آیه ۱۶۴.
↑ نک: صحیفه سجادیه.
↑ ﴿ وَلَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُو رُؤُوسِهِمْ عِندَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ ﴾؛ سوره سجده، آیه۱۱
↑ ﴿إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِيدٌ مَا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلاَّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ ﴾؛ سوره ق، آیه ۱۷، ۱۸
↑ ﴿لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلاَ مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَالٍ ﴾؛ سوره رعد، آیه ۱۱
↑ ﴿الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَّحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ ﴾؛ سوره غافر، آیه۷
↑ ﴿فَاتَّخَذَتْ مِن دُونِهِمْ حِجَابًا فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا ﴾؛ سوره مریم، آیه ۱۷ و ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا ﴾؛ سوره احزاب، آیه ۹
↑ ﴿فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا ﴾؛ سوره نازعات، آیه ۵
↑ ﴿وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا لُوطًا سِيءَ بِهِمْ وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا وَقَالَ هَذَا يَوْمٌ عَصِيبٌ﴾؛ سوره هود، آیه ۷۷.
↑ «ثُمَّ فَتَقَ مَا بَینَ السَّمَوَاتِ الْعُلَا فَمَلَأَهُنَّ أَطْوَاراً مِنْ مَلَائِكَتِهِ، مِنْهُمْ سُجُودٌ لَا یرْكَعُونَ وَ رُكُوعٌ لَا ینْتَصِبُونَ وَ صَافُّونَ لَا یتَزَایلُونَ وَ مُسَبِّحُونَ لا یسْأَمُونَ لَا یغْشَاهُمْ نَوْمُ الْعُیونِ وَ لَا سَهْوُ الْعُقُولِ وَ لَا فَتْرَةُ الْأَبْدَانِ وَ لَا غَفْلَةُ النِّسْیانِ، وَ مِنْهُمْ أُمَنَاءُ عَلَى وَحْیهِ وَ أَلْسِنَةٌ إِلَى رُسُلِهِ وَ مُخْتَلِفُونَ بِقَضَائِهِ وَ أَمْرِهِ، وَ مِنْهُمُ الْحَفَظَةُ لِعِبَادِهِ وَ السَّدَنَةُ لِأَبْوَابِ جِنَانِهِ، وَ مِنْهُمُ الثَّابِتَةُ فِی الْأَرَضِینَ السُّفْلَى أَقْدَامُهُمْ وَ الْمَارِقَةُ مِنَ السَّمَاءِ الْعُلْیا أَعْنَاقُهُمْ وَ الْخَارِجَةُ مِنَ الْأَقْطَارِ أَرْكَانُهُمْ وَ الْمُنَاسِبَةُ لِقَوَائِمِ الْعَرْشِ أَكْتَافُهُمْ نَاكِسَةٌ دُونَهُ أَبْصَارُهُمْ مُتَلَفِّعُونَ تَحْتَهُ بِأَجْنِحَتِهِمْ مَضْرُوبَةٌ بَینَهُمْ وَ بَینَ مَنْ دُونَهُمْ حُجُبُ الْعِزَّةِ وَ أَسْتَارُ الْقُدْرَةِ لَا یتَوَهَّمُونَ رَبَّهُمْ بِالتَّصْوِیرِ وَ لَا یجْرُونَ عَلَیهِ صِفَاتِ الْمَصْنُوعِینَ وَ لَا یحُدُّونَهُ بِالْأَمَاكِنِ وَ لَا یشِیرُونَ إِلَیهِ بِالنَّظَائِرِ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص۶۰۹ ـ ۶۱۰.

[1] ﴿ وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَنُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُّكْرَمُونَ ﴾؛ سوره انبیاء، آیه ۲۶

[2] ﴿تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ وَالْمَلائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَن فِي الأَرْضِ أَلا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ ﴾؛ سوره شوری، آیه ۵.

[3] «مِنْ مَلَائِكَةٍ أَسْكَنْتَهُمْ سَمَاوَاتِكَ وَ رَفَعْتَهُمْ عَنْ أَرْضِكَ هُمْ أَعْلَمُ خَلْقِكَ بِكَ وَ أَخْوَفُهُمْ لَكَ وَ أَقْرَبُهُمْ مِنْكَ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۰۸

[4] «وَ إِنَّهُمْ عَلَى مَكَانِهِمْ مِنْكَ وَ مَنْزِلَتِهِمْ عِنْدَكَ وَ اسْتِجْمَاعِ أَهْوَائِهِمْ فِيكَ وَ كَثْرَةِ طَاعَتِهِمْ لَكَ وَ قِلَّةِ غَفْلَتِهِمْ عَنْ أَمْرِكَ لَوْ عَايَنُوا كُنْهَ مَا خَفِيَ عَلَيْهِمْ مِنْكَ لَحَقَّرُوا أَعْمَالَهُمْ وَ لَزَرَوْا عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَ لَعَرَفُوا أَنَّهُمْ لَمْ يَعْبُدُوكَ حَقَّ عِبَادَتِكَ وَ لَمْ يُطِيعُوكَ حَقَّ طَاعَتِكَ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۰۸

[5] «وَ الْمُنَاسِبَةُ لِقَوَائِمِ الْعَرْشِ أَكْتَافُهُمْ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱

[6] ﴿لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُم بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ ﴾؛ سوره انبیاء، آیه ۲۷

[7] ﴿وَمَا مِنَّا إِلاَّ لَهُ مَقَامٌ مَّعْلُومٌ ﴾؛ سوره صافات، آیه ۱۶۴.

[8] نک: صحیفه سجادیه.

[9] ﴿ وَلَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُو رُؤُوسِهِمْ عِندَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ ﴾؛ سوره سجده، آیه۱۱

[10] ﴿إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِيدٌ مَا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلاَّ لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ ﴾؛ سوره ق، آیه ۱۷، ۱۸

[11] ﴿لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لاَ يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلاَ مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَالٍ ﴾؛ سوره رعد، آیه ۱۱

[12] ﴿الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَّحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ ﴾؛ سوره غافر، آیه۷

[13] ﴿فَاتَّخَذَتْ مِن دُونِهِمْ حِجَابًا فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا ﴾؛ سوره مریم، آیه ۱۷ و ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَّمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا ﴾؛ سوره احزاب، آیه ۹

[14] ﴿فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا ﴾؛ سوره نازعات، آیه ۵

[15] ﴿وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا لُوطًا سِيءَ بِهِمْ وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا وَقَالَ هَذَا يَوْمٌ عَصِيبٌ﴾؛ سوره هود، آیه ۷۷.

[16] «ثُمَّ فَتَقَ مَا بَینَ السَّمَوَاتِ الْعُلَا فَمَلَأَهُنَّ أَطْوَاراً مِنْ مَلَائِكَتِهِ، مِنْهُمْ سُجُودٌ لَا یرْكَعُونَ وَ رُكُوعٌ لَا ینْتَصِبُونَ وَ صَافُّونَ لَا یتَزَایلُونَ وَ مُسَبِّحُونَ لا یسْأَمُونَ لَا یغْشَاهُمْ نَوْمُ الْعُیونِ وَ لَا سَهْوُ الْعُقُولِ وَ لَا فَتْرَةُ الْأَبْدَانِ وَ لَا غَفْلَةُ النِّسْیانِ، وَ مِنْهُمْ أُمَنَاءُ عَلَى وَحْیهِ وَ أَلْسِنَةٌ إِلَى رُسُلِهِ وَ مُخْتَلِفُونَ بِقَضَائِهِ وَ أَمْرِهِ، وَ مِنْهُمُ الْحَفَظَةُ لِعِبَادِهِ وَ السَّدَنَةُ لِأَبْوَابِ جِنَانِهِ، وَ مِنْهُمُ الثَّابِتَةُ فِی الْأَرَضِینَ السُّفْلَى أَقْدَامُهُمْ وَ الْمَارِقَةُ مِنَ السَّمَاءِ الْعُلْیا أَعْنَاقُهُمْ وَ الْخَارِجَةُ مِنَ الْأَقْطَارِ أَرْكَانُهُمْ وَ الْمُنَاسِبَةُ لِقَوَائِمِ الْعَرْشِ أَكْتَافُهُمْ نَاكِسَةٌ دُونَهُ أَبْصَارُهُمْ مُتَلَفِّعُونَ تَحْتَهُ بِأَجْنِحَتِهِمْ مَضْرُوبَةٌ بَینَهُمْ وَ بَینَ مَنْ دُونَهُمْ حُجُبُ الْعِزَّةِ وَ أَسْتَارُ الْقُدْرَةِ لَا یتَوَهَّمُونَ رَبَّهُمْ بِالتَّصْوِیرِ وَ لَا یجْرُونَ عَلَیهِ صِفَاتِ الْمَصْنُوعِینَ وَ لَا یحُدُّونَهُ بِالْأَمَاكِنِ وَ لَا یشِیرُونَ إِلَیهِ بِالنَّظَائِرِ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱

[17] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص۶۰۹ ـ ۶۱۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]