خوش‌گویی

خوش‌گویی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خوش‌گویی در قرآن - خوش‌گویی در حدیث - خوش‌گویی در اخلاق اسلامی - خوش‌گویی در فقه سیاسی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

یکی دیگر از نشانه‌های حسن خلق، خوش‌گویی است. خوش‌گویی عبارت از آن است که با مردم چنان سخن بگویی که میل داری با تو سخن بگویند. یعنی به جای تحقیر، تشویق کنی؛ به جای عیب‌جویی، تشکر و تقدیر و تحسین کنی؛ به جای ملامت و سرزنش پروبال دهی و امید بیافرینی؛ و به جای زخم‌زبان، مرهم بگذاری و تسلی دهی. خوش‌گویی آثار دنیوی و اخروی فراوان دارد. در دنیا موجب رشد شخصیت انسان می‌شود، پیوندها را استوار می‌سازد، به رابطه‌ها رنگ و بوی صمیمیت می‌بخشد، دل‌ها را نرم می‌کند و عاطفه‌ها را بر می‌انگیزد. زیبا سخن گفتن صرف‌نظر از تأثیری که بر مخاطب می‌گذارد، برای خودگوینده مفید است. در روایتی است که خوکی از کنار حضرت عیسی روح‌الله رد می‌شد، حضرت فرمود: به سلامت. گفتند: ای روح‌الله به خوک می‌گویی به سلامت؟ فرمود: نمی‌خواهم زبانم به بد عادت کند.

در یکی از روزهای واقعه صفین امیرالمؤمنین با خبر شد که چند نفر از لشکریانش با برخی از سپاهیان شام روبه‌رو شده و به هم سخنان زشت و ناسزا می‌گویند. حضرت به سراغ آنها رفت و آنها را از ادامه آن کار بازداشت، و در جواب ایشان که دشمن را سزاوار آن سخنان می‌دانستند، فرمود: با این حال من دوست ندارم شما بدگو باشید. کسی که زیبا سخن بگوید جواب زیبا می‌شنود. امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «أَجْمِلُوا فِي‏ الْخِطَابِ‏ تَسْمَعُوا جَمِيلَ‏ الْجَوَابِ‏»؛

شنیدن سخنان درشت و جواب ناهنجار در ازای بدگویی بسیار طبیعی است که به قول مولانا جلال‌الدین رومی: این جهان کوه است و فعل ما ندا از نداها سوی ما آید صَدا کسی که نرم و زیبا سخن می‌گوید سخنش در مخاطب تأثیر می‌کند و او را به عقیده و مرام خود جلب می‌کند. طبق گزارش قرآن کریم خداوند متعال وقتی به حضرت موسی و هارون مأموریت می‌دهد به سراغ فرعون رفته و او را به راه راست بخوانند: ﴿فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى﴾.

از این آیه کریمه استفاده می‌شود که اثر طبیعی نرم‌گویی، جلب مخاطب است، هر چند که ممکن است این طبیعت در پاره‌ای از افراد با موانع سختی روبه‌رو شود و اثر خود را آشکار نکند، همان‌طور که در فرعون اثر نکرد؛ به عبارت دیگر، نرم سخن گفتن علت تامه جلب مخاطب نیست، بلکه مقتضی است که اگر با مانعی برخورد نکند، اثر می‌کند. خوش‌گویی آثار اخروی زیادی دارد. رسول خدا (ص) می‌فرماید: «مَنْ أَكْرَمَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ بِكَلِمَةٍ يُلْطِفُهُ بِهَا وَ فَرَّجَ عَنْهُ كُرْبَتَهُ لَمْ‏ يَزَلْ‏ فِي‏ ظِلِّ اللَّهِ‏ الْمَمْدُودِ عَلَيْهِ‏ (مِنَ الرَّحْمَةِ) مَا كَانَ فِي ذَلِكَ»؛

امام صادق (ع) می‌فرماید: «مَنْ قَالَ لِأَخِيهِ: مَرْحَباً كَتَبَ‏ اللَّهُ‏ لَهُ‏ مَرْحَباً إِلى‏ يَوْمِ الْقِيَامَةِ»؛

و از رسول خدا (ص) روایت شده: در بهشت غرفه‌هایی است که از شدت درخشش، اندرون آنها از بیرون و خارج آنها از داخل دیده می‌شود. کسانی در این غرفه‌ها ساکن می‌شوند که به مردم غذا می‌دهند و با ایشان به نیکی سخن می‌گویند.

به دلیل این همه آثار و برکات است که قرآن کریم همدوش نماز و زکات که از ارکان مهم دین به شمار می‌روند، به طور صریح مخاطبان خود را به خوش‌گویی فرمان داده، می‌فرماید: ﴿وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ﴾.

امام باقر (ع) می‌فرماید: منظور از خوش‌گفتن در این آیه کریمه این است که بهترین سخنی را که دوست دارید مردم به شما بگویند، به آنها بگویید. قرار گرفتن خوش‌گفتاری در کنار تکالیف مهمی چون نماز و زکات، از اهمیت و جایگاه رفیع این خصلت زیبا نشان دارد. گفتنی است که مراعات خوش‌گویی تنها در مواجهه با اهل ایمان توصیه نشده، بلکه در برخورد با همه انسان‌ها سفارش شده است. چنان‌که قرآن کریم در مأموریت حضرت موسی و هارون (ع) از جانب خدای تعالی گزارش کرده و پیش از این نقل شد. ملاحظه این آیه کریمه و روایاتی که از سیره حضرت عیسی روح‌الله و امیرالمؤمنین (ع) نقل شد، نشان می‌دهد که یک مسلمان با صرف‌نظر از کیستی مخاطب، به خوش‌گویی موظف است؛ و حتی آنجا که لازم است، محکم و قاطعانه سخن بگوید، حق ندارد سخن محکم خویش را به ناسزا و سخنان درشت آلوده کند..

جستارهای وابسته

• بدگویی

منابع

1. تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج۱۴