فضل در معارف دعا و زیارات
این مدخل زیرشاخهٔ بحث فضل است. فضل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فضل در قرآن - فضل در معارف دعا و زیارات - فضل در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
فضل، به معنای زیادت، فزونی، برتری، و هر عطیه‌ای است که اعطای آن بر دهنده آن واجب نیست. مثلاً فضل خداوند، آفرینش مخلوقات و نعمت‌هایی است که به آنها می‌دهد، زیرا چیزی از آفرینش و نعمت‌ها بر خدا واجب نیست و هیچ کس حقی در نزد خداوند ندارد، بلکه همه اینها فضل الهی است: ﴿وَلَكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾[۱]. همچنین پاداش‌های چند برابری که خداوند به مؤمنان نیکوکار می‌دهد، فضل الهی است: ﴿فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ﴾[۲].
فضل خداوند بر دو قسم مادی و معنوی است. قرآن کریم درباره فضل مادی می‌فرماید: خداوند بعضی از شما را بر بعضی دیگر از نظر روزی برتری داد[۳]. درباره فضل معنوی نیز می‌فرماید: بعضی از رسولان را بر بعضی دیگر برتری دادیم[۴].
سخنان امام سجاد (ع) در صحیفه درباره فضل خدا بسیار است. این سخنان را می‌توان در چند محور دسته‌بندی کرد: انصاف خداوند به فضل و رحمت؛ نیاز به فضل و رحمت الهی؛ و دعا و و درخواست فضل الهی از خداوند. نمونه‌هایی از این سخنان درباره هر یک از محورهای فوق چنین است: اتّصاف خداوند به فضل: امام در توصیف پروردگار عزیز بیان می‌دارد: «ای خداوندی که احسان و فضل خویش به بندگانت عطا کرده‌ای»[۵]. در جای دیگر می‌فرماید: «تو آن پروردگار بزرگ هستی که فضل خود را از کسی باز نداری»[۶].
اساساً امام فضل و احسان خدا را بسیار بزرگ می‌داند: «إِنَّكَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ»[۷]؛ «تویی صاحب فضل بزرگ. و به ما می‌آموزد که: خزاین فضل تو (خدا) را نقصانی نیست»[۸]. نیاز به فضل الهی: هیچ انسانی و هیچ مخلوقی بدون فضل و رحمت الهی امکان ادامه حیات و وصول به سعادت ندارد: «(ای خداوند) مرا آنچه سبب آمرزش تو شود در دست نیست و کاری نکرده‌ام که به پاداش آن شایسته عفو تو باشم و چون بدین‌سان خویشتن را محکوم کرده‌ام دیگر جز فضل و احسان تو پناهی ندارم!»[۹].
در جای دیگر عرض می‌کند: «ای خداوند اگر تو... مرا از فضل و احسان عظیم خویش منع فرمایی... باز هم برای رسیدن به آرزوهایم راهی جز تو نمی‌یابم و برای رسیدن به رحمت تو جز تو یاوری نمی‌جویم!»[۱۰].
طلب و درخواست فضل الهی: حال که چنین است باید همواره امید به رحمت و احسان الهی داشت و فضل و مرحمت وی را درخواست نمود: «(خداوندا) بامدادان و شامگاهان (این روز) را برای ما پر از سپاس و... و بخشش و نیکی گردان»[۱۱] و می‌فرماید: «بر محمد و خاندانش درود بفرست و رحمت خود نصیب من کن و به فضل خود بر من مهربان باش»[۱۲] همچنین در مناجاتی زیبا عرضه مرا می‌دارد: کس نیست که به درگاه تو شفیع من شود. فضل و کرم توست که بایست صحیفه کند[۱۳].
این‌طلبیدن‌ها و درخواست‌ها در واقع پیروی از دستور خدای مهربان است که ما را به سوی خویش خوانده و در خزانه فضلش را بر ما گشوده است؛ ﴿وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾[۱۴][۱۵].[۱۶]
منابع
پانویس
- ↑ «امّا خداوند بر جهانیان بخششی (بزرگ) دارد» سوره بقره، آیه ۲۵۱.
- ↑ «اما (خداوند) پاداش آن کسان را که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند تمام خواهد داد و از بخشش خویش به آنان خواهد افزود» سوره نساء، آیه ۱۷۳.
- ↑ {{متن قرآن| ﴿وَاللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ فَمَا الَّذِينَ فُضِّلُوا بِرَادِّي رِزْقِهِمْ عَلَى مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَهُمْ فِيهِ سَوَاءٌ أَفَبِنِعْمَةِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ﴾ «و خداوند برخی از شما را بر برخی دیگر در روزی، برتری داده است و برتری یافتگان روزی‌های خود را به بردگان خویش باز نمی‌گردانند تا با همه در آن برابر گردند. آیا نعمت خداوند را انکار می‌کنند؟» سوره نحل، آیه ۷۱.
- ↑ {{متن قرآن|﴿تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَلَكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلَكِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ﴾ «برخی از آن پیامبران را بر برخی دیگر برتری دادیم؛ از ایشان یکی آن است که خداوند با وی سخن گفت و پایگاه‌های برخی از ایشان را بالا برد. و ما به عیسی پسر مریم، برهان‌ها (ی روشن) دادیم و او را با روح القدس پشتیبانی کردیم و اگر خداوند می‌خواست پس از آنان کسانی که این برهان‌ها (ی روشن) به آنان رسید، با هم جنگ نمی‌کردند ولی اختلاف ورزیدند و برخی از ایشان مؤمن و برخی کافر شدند و اگر خداوند می‌خواست با یکدیگر به پیکار بر نمی‌خاستند اما خداوند آنچه بخواهد، همان می‌کند» سوره بقره، آیه ۲۵۳.
- ↑ نیایش چهلوپنجم.
- ↑ نیایش چهل‌ونهم.
- ↑ دعای ۲.
- ↑ نیایش چهلوپنجم.
- ↑ نیایش بیستم.
- ↑ نیایش بیست‌ویکم.
- ↑ نیایش ششم.
- ↑ نیایش چهل‌وهشتم.
- ↑ نیایش سی‌ویکم.
- ↑ «و بخشش خداوند را درخواست کنید که خداوند به هر چیزی داناست» سوره نساء، آیه ۳۲.
- ↑ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۳۰، چاپ سوم؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، سروش، تهران، ۱۳۷۵، چاپ دوم؛ قاموس قرآن، سیدعلی اکبر قرشی، دارالکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۷۱، چاپ ششم؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.
- ↑ شیرزاد، امیر، مقاله «فضل»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۳۵۳.