احمد بن زین‌الدین احسایی (پدیدآورنده)

مقدمه

• شیخ احمد احسائی، فرزند زین الدین بن ابراهیم در رجب ۱۱۶۶ ق، در منطقه احساء در شرق عربستان چشم به جهان گشود و در ذیقعده سال ۱۲۴۱ ق به دیار باقی شتافت. وی، در سال ۱۱۸۶ ق برای تحصیل علم رهسپار عتبات شد. او افزون بر فقه و اصول و حدیث، در طب و نجوم و ریاضی قدیم و علم حروف و اعداد و طلسمات و فلسفه مطالعاتی داشته است.
• شیخ احمد احسائی در سال ۱۲۲۱ ق عازم زیارت مشهد رضوی شد و در راه بازگشت، در یزد توقفی کرد. اهل یزد، از او استقبال گرمی به عمل آوردند و وی به اصرار ایشان، در یزد مقیم شد و شهرت بسیاری کسب کرد.
• در این زمان که آوازه احسایی در ایران پیچیده بود، فتحعلی شاه قاجار از وی برای اقامت در تهران، دعوت به عمل آورد. احسایی ابتدا دعوت شاه را نپذیرفت؛ اما سرانجام به تهران رفت؛ ولی اصرار شاه را مبنی بر مقیم شدن در تهران نپذیرفت و در سال ۱۲۲۳ ق همراه خانواده‏‌اش به یزد بازگشت.
• شیخ احمد احسائی در سال ۱۲۲۹ ق در راه زیارت عتبات، به کرمانشاه وارد شد و با استقبال مردم و حاکم کرمانشاه روبه‌‏رو شد. که وی را به اقامت راضی‏ کرد. اقامت او در کرمانشاه ده سال طول کشید. شیخ احمد احسائی در سال ۱۲۴۱ ق راهی مکه شد؛ اما در دو منزلی مدینه درگذشت و در قبرستان بقیع دفن گردید.

مقام علمی و اجازه روایت‏

• شیخ احمد احسایی، تا بیست سالگی در احساء علوم دینی متداول را فرا گرفت؛ اما از زندگی تحصیلی وی چیزی در دسترس نیست. برخی از شیخی‌‏مذهبان بر این عقیده‏‌اند که وی در مراحل بعد، استاد خاصی نداشت و استفاده‌‏های او، از مجالس درس عالمان، تحصیل به معنای متعارف نبود؛ به ویژه آن‏که او در جایی از آثارش، با کسی با عنوان استاد، استناد نکرده است.
• احمد احسایی در سال ۱۱۸۶ ق، مقارن با آشوب‌‏های ناشی از حملات عبد العزیز حاکم سعودی به "احساء"، به کربلا و نجف مهاجرت کرد و در درس دانشورانی چون سید مهدی بحر العلوم و آقا محمد باقر وحید بهبهانی، حضور یافت و در مدمت اقامت در عتبات، اجازه‏‌های پرشماری گرفت. مهم‏ترین مشایخ اجازه روایی شیخ احمد احسایی عبارتند از: سید مهدی بحر العلوم، میرزا محمد مهدی شهرستانی، آقا سید علی طباطبایی "معروف به صاحب ریاض"، شیخ جعفر کاشف الغطاء، و شیخ حسین آل عصفور.
• احمد احسایی، شاگردان بسیار داشت که از میان ایشان، سید کاظم رشتی، پس از وفات او در گسترش و ترویج افکار او، کوشید و جانشین وی بود.
• شیخ احمد احسایی، گرچه به وارستگی و علم ستوده شده است، آرا و نظریاتش، از خطا مصون نبود و برخی از عالمان معروف آن عصر، با انتقاد جدی از اندیشه‌‏ها و لغزش‏‌های وی، او را غالی، منحرف و حتی کافر خواندند. در قزوین، ملا محمد تقی برغانی شیخ احمد را به دلیل دیدگاه‏ وی درباره معاد جسمانی تکفیر کرد.
• شیخ احمد احسایی معتقد بود انسان با جسم این جهان وارد قیامت نشده، بلکه با جسم هورقلیایی از قبر بیرون می‌‏آید.
• حکم تکفیر شیخ، در ایران، عراق و عربستان، نشر یافت.
• شاخص اندیشه غلوآمیز او که باعث تکفیر وی از سوی دانشمندان دیگر شهرها شد، این است که وی امامان(ع) را علل اربعه کائنات "علت فاعلی، مادّی، صوری و غایی" معرفی می‌‏کند. چنین دیدگاه غلوآمیزی، علاوه بر آن‏که خود گناه بزرگی است، زمینه پیدایش افکار دیگری "مثل ادعای الوهیت، تجلی ذات حق، و حلول حق‏تعالی در افراد و ..." شده است.
• پیروان این فرقه مجموعا از مردم بصره، حلّه، کربلا، قطیف، بحرین و بعضی از شهرهای ایران بودند.