تمیم بن زید انصاری مازنی
مقدمه
در نام خودش اختلاف نیست، ولی نام پدرش را «یزید»[۱]، «عبدعمرو»[۲] و براساس نسبی که برخی برای او گفته‌اند، «غَزیه» آورده‌اند[۳] که مورد نخست، تصحیف «زید» است. ابن اثیر[۴] از ابن عبدالبر نقل کرده که نام پدرش را عاصم نیز گفته‌اند، اما ابن اثیر به ظاهر اشتباه کرده است؛ زیرا ابن عبدالبر[۵]، می‌گوید: او را «تمیم بن عبد عمرو» و «تمیم بن زید بن عاصم» برادر «حبیب و عبدالله، پسران زید بن عاصم» نیز گفته‌اند. شاید ابن اثیر از نسخه‌ای استفاده کرده که نام «زید» از این نسب افتاده است.
بیشتر منابع، وی را در شمار صحابه آورده و او را با عنوان پدر عباد و برادر «عبدالله بن زید» معرفی کرده[۶] و نسبش را «تمیم بن زید بن عاصم بن عمرو» از بنی‌مازن بن نجار آورده‌اند[۷]. اما بنا بر نقلی، وی برادر مادری «عبدالله بن زید بن عاصم» بوده است[۸] و بر این اساس، نام پدر و نسبش را «غزیة بن عمرو بن عطیة بن خنساء بن مبذول»[۹] از بنی‌مازن بن نجار[۱۰] آورده‌اند. البته ابن حجر[۱۱]، غزیة بن عبدعمرو آورده که خطاست، او ساکن مدینه[۱۲] و کنیه‌اش «ابوالحسن» بود[۱۳]. ابن عبدالبر [۱۴] نام مادرش، «ام‌عماره»، نَسیبه انصاریه بود و فرزندان او به «بنی ام‌عماره» شناخته می‌شوند[۱۵].
منشأ صحابی دانستن وی، خبری است که درباره وضوی رسول خدا(ص) نقل کرده است. او در این خبر می‌گوید: دیدم رسول خدا(ص) وضو گرفت و روی پاهایش مسح کشید[۱۶]. ابن عبدالبر[۱۷]، به روایت بالا اشاره کرده، ولی اسناد آن را ضعیف و غیر قابل استناد دانسته است؛ در حالی که به گفته ابن حجر[۱۸]، این روایت را بخاری، احمد بن ابی‌شیبه، ابن ابی‌عمرو بغوی، طبرانی، باوردی و دیگران و همگی از طریق ابوالاسود (راوی) از عباد بن تمیم از پدرش نقل کرده‌اند و رجال آن ثقه هستند. ابن حجر[۱۹] سپس می‌گوید: اینکه وی گفته است: اطلاع ندارم که عباد جز این روایت را از پدرش نقل کرده باشد و عده‌ای از او پیروی کرده‌اند، مورد تردید است؛ چراکه ابن منده، از «عباد» دو حدیث دیگر کرده است. البته می‌‌توان احتمال داد که ابن حجر در برداشت از سخن بَغَوی اشتباه کرده یا نسخه‌ای دیگر از وی در دست داشته است؛ زیرا وی گفته است: اطلاع ندارم که عباد بن تمیم از پدرش از رسول خدا(ص) روایت نقل کرده باشد، بلکه او تنها از عمویش عبدالله بن زید حدیث نقل کرده است. دو حدیثی که ابن حجر[۲۰] بدان اشاره کرده، یکی درباره شک نمازگزار در طهارت[۲۱] و دیگری درباره چگونه خوابیدن رسول خدا(ص)در مسجد[۲۲] است که برخی منابع بدان اشاره کرده‌اند[۲۳].
ابن عبدالبر[۲۴]، پس از اشاره به روایت مربوط به وضو و تضعیف آن می‌گوید: روایتی که «عباد بن تمیم» از عمویش نقل کرده، صحیح است، ولی برای تمیم جز این روایت نمی‌شناسم و این روایت و صحابی بودن «تمیم» مورد تردید است. به نظر می‌رسد منظور ابن عبدالبر از این روایت، روایت مربوط به خوابیدن رسول خدا(ص) باشد که - چنان که گذشت - «عباد بن تمیم» از عمویش نقل کرده است؛ در حالی که برخی آن را از پدرش دانسته‌اند[۲۵].
ابن حجر[۲۶]، برای حل اختلاف در راوی این روایت می‌گوید: معروف است که «عباد» روایت مربوط به خواب را از عمویش نقل کرده، ولی مانعی ندارد که آن را، هم از پدر و هم از عمویش نقل کرده باشد؛ چنان که برخی بدان اشاره کرده‌اند[۲۷].
ابن اثیر[۲۸] با نقد نظر ابن عبدالبر می‌گوید: چطور ابن عبدالبر برادر وی - عبدالله بن زید - را معرفی و روایتی از پسر برادرش - عباد بن تمیم - نقل کرده، ولی می‌گوید تمیم شناخته شده نیست. به نظر می‌رسد ابن اثیر اشتباه کرده باشد؛ چون ابن عبدالبر نمی‌گوید «تمیم» شناخته شده نیست، بلکه می‌گوید: برای تمیم جز روایت یاد شده، روایتی شناخته شده نیست. به ظاهر ابن اثیر «لتمیم» را «تمیم» خوانده که دچار این اشتباه شده است. برخی «تمیم بن زید» را با «تمیم بن یزید» (صحابی دیگری که مدخل مستقل دارد) یکی پنداشته‌اند[۲۹] که اگرچه ممکن است در نام پدرشان «زید» و «یزید» تصحیف صورت گرفته باشد، مصداق این دو نام، یکی نیست. نکته قابل توجه اینکه روایت عباد درباره وضوی رسول خدا(ص) و مسح سر و پا که از صحابه و راویان دیگر نیز فراوان نقل شده است، از نظر فقه شیعه نیز مهم بوده و مورد استناد فقهای شیعه قرار گرفته است[۳۰].[۳۱].[۳۲]
منابع
پانویس
- ↑ ابن قانع، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ ابن عبدالبر، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ ر.ک: ابن حجر، ج۱، ص۴۹۰.
- ↑ ابن اثیر، ج۱، ص۴۳۲.
- ↑ ابن عبدالبر، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ ابن حبان، ج۳، ص۴۱؛ ابونعیم، ج۱، ص۴۵۲؛ ابن عبدالبر، ج۱، ص۲۷۱؛ ابن اثیر، ج۱، ص۴۳۱؛ ابن حجر، ج۱، ص۴۹۰.
- ↑ ابن عبدالبر، ج۱، ص۲۷۱؛ و برای اطلاع از نسب کامل وی، ر.ک: ابن کلبی، ج۲، ص۴۹.
- ↑ مزی، ج۱۴، ص۱۰۸؛ ابن حجر، ج۱، ص۴۹۰.
- ↑ ابن سعد، ج۵، ص۶۰؛ ابن حبان، ج۵، ص۱۴۱؛ و ر.ک: ابن حجر، ج۱، ص۴۹۰.
- ↑ ر.ک: ابن کلبی، ج۲، ص۵۱.
- ↑ ابن حجر، ج۱، ص۴۹۰.
- ↑ بغوی، ج۱، ص۳۷۸؛ ابونعیم، ج۱، ص۴۵۲؛ ابن اثیر، ج۱، ص۴۳۱.
- ↑ ابن عبدالبر، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ ابن عبدالبر، ج۱، ص۲۷۱..
- ↑ ابن عبدالبر، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ احمد بن حنبل، ج۴، ص۱۴۰؛ ابن ابی عاصم، ج۴، ص۲۰۸؛ ابن قانع، ج۱، ص۱۱۵؛ طبرانی، المعجم الاوسط، ج۹، ص۱۳۲.
- ↑ ابن عبدالبر، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ ابن حجر، ج۱، ص۴۹۰.
- ↑ ابن حجر، ج۱، ص۴۹۰.
- ↑ ابن حجر،
- ↑ ر.ک: بخاری، صحیح، ج۱، ص۵۲؛ بیهقی، ج۲، ص۲۵۴.
- ↑ ر.ک: مالک، ج۱، ص۱۷۲.
- ↑ ر.ک: بخاری، الادب المفرد، ص۲۵۳؛ خطیب بغدادی، ج۱۳، ص۱۰۱؛ ابن عساکر، ج۵۸، ص۸۷.
- ↑ ابن عبدالبر، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ ر.ک: خطیب بغدادی، ج۸، ص۵۸؛ ابن حجر، ج۱، ص۴۹۰.
- ↑ ابن حجر، ج۱، ص۴۹۰.
- ↑ ر.ک: ابن قانع، ج۱، ص۱۱۵.
- ↑ ابن اثیر، ج۱، ص۴۳۲.
- ↑ ر.ک: مغلطای، ج۱، ص۱۱۷.
- ↑ برای نمونه، ر.ک: طوسی، ج۱، ص۲۰۶؛ حلی، ج۲، ص۷۰.
- ↑ ماخذ: ابن ابی عاصم / الآحاد و المثانی + ابن اثیر / اسد الغابه + ابن حبان / الثقات + ابن حجر / الاصابه + ابن سعد / الطبقات الکبری + ابن عبدالبر / الاستیعاب + ابن عساکر / تاریخ مدینة دمشق + ابن قانع / معجم الصحابه + ابونعیم / معرفة الصحابه + احمد بن حنبل / مسند + بخاری / صحیح + بغوی / معجم الصحابه - مزی / تهذیب الکمال + ابن خزیمه، ابوبکر محمد بن اسحاق، صحیح، تحقیق محمد مصطفی الاعظمی، المکتب الاسلامی، ۱۴۱۲؛ ابن کلبی، هشام بن محمد (م ۲۰۴)، نسب مغد والیمن الکبیر، تحقیق محمود فردوس العظم، دمشق، دارالیقظة العربیة؛ احمد بن محمد بن سلمه (م ۳۲۱)، شرح معانی الآثار، تحقیق محمد زهری النجار، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶؛ بخاری، محمد بن اسماعیل (م ۲۵۶)، الأدب المفرد، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، موسسة الکتب الثقافیه، ۱۴۰۹؛ بیهقی، احمد بن الحسین (م ۴۵۸)، السنن، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۴؛ حلی، حسن بن یوسف (م ۷۲۶)، منتهی المطلب، تبریز، حاج احمد، ۱۳۳۳؛ خطیب بغدادی، احمد بن بلی (م ۴۶۳)، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷؛ طبرانی، سلیمان بن احمد (م ۳۶۰)، المعجم الاوسط، تحقیق ابراهیم الحسینی، دارالحرمین، ۱۴۱۵؛ طوسی، محمد بن حسن (م۴۶۰)، الخلاف، سید علی خراسانی، سید جواد شهرستانی و محمدمهدی نجف، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷؛ مالک بن انس (م ۱۷۹)، کتاب الموطأ، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۷؛ مغلطای علاء الدین بن قلیج (م ۷۶۲)، الانابة الی معرفة المختلف فبهم من الصحابه، تحقیق عزت المرسی و دیگران، ریاض، مکتبة الرشد، ۱۴۲۰.
- ↑ خانجانی، قاسم، مقاله «تمیم بن زید انصاری مازنی»، دانشنامه سیره نبوی ج۲، ص ۲۸۳-۲۸۴.