بحث:شکرگزاری در اخلاق اسلامی
مقدمه
- شکرگذاری، ملکه‌ای است که موجب می‌‌شود، انسان نعمت را به یاد آورد، بر آن سپاس گوید و برای صاحب نعمت جزای خیر طلب نماید؛ حضرت حق این مطلب را این‌گونه به اشاره گرفته است:
فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ
[۱] - این فضیلت اخلاقی، از فضائلی است که در قرآن کریم به شدّت بر آن تأکید شده است؛ چه در بسیاری از آیات این کتاب آسمانی، عبارت مبارک لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ [۲] تکرار شده، تا نشان دهد که سپاسگذاری از اهداف نهایی نعمت‌هایی است که خداوند بر بندگان خود اعطا فرموده است. این مطلب به‌خوبی نشان میدهد که سپاسگذاری نعمت‌ها، محبوب حضرت حق میباشد[۳].
- در آیات بسیار دیگری نیز، به اشاره و یا به تصریح آمده است، که شکر نعمت موجب خیر دنیا و آخرت، و زیاد شدن نعمت‌ها خواهد بود؛ ما در اینجا به شماری از این آیات اشاره میکنیم: وَمَنْ شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ [۴]؛ مَا يَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذَابِكُمْ إِنْ شَكَرْتُمْ [۵]؛ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ [۶]؛ وَإِنْ تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ [۷]؛ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلَّهِ [۸]؛ بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ وَكُنْ مِنَ الشَّاكِرِينَ [۹]؛ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُكْرًا [۱۰][۱۱].
- اما صد افسوس! که تمامی مردمان جز انگشت‌شماری از آنان، به رذیلت ناسپاسی مبتلا می‌‌باشند؛ این مطلب نیز در بسیاری از آیات قرآن کریم ذکر شده، بر آن تأسف رفته و بندگان از آن باز داشته شده‌اند؛ در شمار این آیات است: وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ [۱۲]؛ وَقَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ [۱۳]؛ وَلَا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ [۱۴][۱۵].
انواع شکرگذاری نسبت به حضرت حق
- شکرگذاری از حضرت حق، خود به اقسامی چند تقسیم می‌‌شود. در اینجا به شماری از این اقسام اشاره میکنیم.
- شکر اعتقادی: منظور از این نوع از شکرگذاری، آن است که انسان بنا بر اعتقاد خود به سپاس از معبود بپردازد. این نوع از شکر، ویژه کسی است که در می‌‌یابد وفاء نسبت به حضرت حق با شکر نعمت‌های او تلازم داشته، نه تنها بدون این سپاس نمی‌توان به وفاداری نسبت به او پرداخت، که اگر کسی او را سپاس نگوید در حقیقت به کفران نعمت‌های او پرداخته است. این، "شکر عقلی" است که مرتبه‌ای از مراتب شکر را نمایش میدهد. پس از آن، کسی که از این مرتبه درگذرد و به آن ایمان و ایقان یابد، به "شکر قلبی" نائل می‌‌شود. آشکار است که رسیدن به آن مرتبه نخستین آسان، و نائل شدن به این مرتبه دوم سخت دشوار است؛ و تنها با انجام عبادات خاصّی ممکن می‌‌شود.
- شکر زبانی: شکر زبانی، آن است که انسان خداوند را در حالی شکر گوید، که اعتقاد کامل بدان داشته باشد که او نعمت‌هایی آشکار و پنهان بدو بخشیده است. به تعبیر دیگر، این نوع از شکرگذاری، بیان زبانی مکنونات قلبی است. این مقدار از سپاسگذاری، همان چیزی است که در عموم آیات و روایات مربوط به این مطلب، به اشاره گرفته شده است. شکر زبانی همان شکری است که ثواب‌های بسیاری در قرآن و حدیث بر آن مترتّب شده، و دست‌کم از مصادیق بارز آن است. اَوراد، اَذکار، حمدها و تقدیس‌هایی که در میان اهل دل مشهور شده و آنان بر خواندن آن مداومت می‌‌نمایند نیز، از همین نوع بوده؛ همان‌گونه که ختم‌های فراوانی که برای برآورده شدن حاجت‌های انسان و رفع بلاها از او وارد شده نیز، از همین نوع میباشد[۱۶].
- شکر عملی: شکر عملی آن است که آدمی نعمت‌های حضرت حق را در آنچه موجب رضای اوست به کار گیرد. این نوع از شکرگذاری، همان شکر حقیقی بوده، رسیدن به آن در غایت صعوبت و سختی است؛ به ویژه آنکه مراتب این نوع از شکرگذاری خود بسیار بوده و رسیدن به برخی از این مراتب، به حقیقت به عمری مجاهده و تلاش نیازمند است. نمونه را، خداوند متعال قلب انسان را به عنوان محلّ انوار خود آفریده است، حال هرکس قلب را از آن انوار انباشته نماید و چیزی جز از آن را در آن راه ندهد، شکر او را بر این نعمت گذاره است؛ امّا آن کس که هوای خویش را بر قلبش حکمران سازد و یا آن را با رذائلی چند آلوده و تباه سازد، این نعمت را کفران کرده از عهده شکر آن برنیامده است. به همین ترتیب هرکس عمر خویش را در راهی غیر از رضایت او صرف نماید، به کفران نعمت پرداخته است؛ چه فرصت حیات از ارزشمندترین نعمت‌ها است، از این رو شکرگذار این نعمت کسی است که آن را در آنچه هدف آفرینش آن است، صرف نموده به تحصیل مراتب عالی انسانی بپردازد، تا سرانجام به مراتب والای لقاء الهی نائل شود.
- به همین ترتیب هرکس اعضاء بدنش را در به دست آوردن کمال آن به کار گیرد، ثروت خود را در به دست آوردن رضایت او صرف نماید، و... نه در شمار منکران نعمت او، که در شمار سپاسگذاران و شاکران خواهد بود.
- حال اضافه میکنیم که خوشا به حال آنان که از شکری مرکّب از هر سه جزء زبانی و عقلی و قلبی برخوردارند!؛ اینان به نعمت‌های او اقرار می‌‌کنند، به مقتضای آن عمل می‌‌نمایند، و سراسر جانشان از اعتقاد آن انباشته می‌‌گردد. رسیدن به فضیلت شکر و آثار بسیار گران‌بار آن، بدون ترکیب این سه باهم ممکن نخواهد بود. آری! آن کس که بر زبانش عبارت مبارک "الحمد لله" یا "شکراً لله" را جاری می‌‌سازد، از ثوابی بهره‌مند خواهد شد؛ اما اگر قلب او نیز زبان را در این مرتبه همراهی نماید، از ثوابی برتر بهره‌مند خواهد گردید.
- رسیدن به مقام شاکران امّا، بدون ترکیب شکر از این هر سه ممکن نخواهد نبود، که به دست آوردن آن تنها پس از انجام مجاهدت‌ها و ریاضت‌های شرعی، ممکن می‌‌نماید.
- خداوند این مرتبه رفیع را نصیب ما و شما بگرداناد – بمّنِّه وکرمه!..-[۱۷].
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:
- ↑ «پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و مرا سپاس بگزارید و با من ناسپاسی نورزید» سوره بقره، آیه ۱۵۲.
- ↑ «باشد که سپاس بگزارید» سوره بقره، آیه ۵۲.
- ↑ مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ج۴، ص ۱۹.
- ↑ «و هر که سپاس گزارد تنها به سود خویش گزارده است» سوره نمل، آیه ۴۰.
- ↑ «اگر سپاسگزار باشید و ایمان آورید خداوند را با عذاب شما چه کار؟» سوره نساء، آیه ۱۴۷.
- ↑ «اگر سپاسگزار باشید به یقین بر (نعمت) شما می‌افزایم» سوره ابراهیم، آیه ۷.
- ↑ «و اگر سپاسگزار باشید سپاسگزاری را برای شما می‌پسندد» سوره زمر، آیه ۷.
- ↑ «هان ای مؤمنان! از چیزهای پاکیزه‌ای که روزیتان کرده‌ایم بخورید و خداوند را سپاس بگزارید» سوره بقره، آیه ۱۷۲.
- ↑ «بلکه تنها خداوند را پرستش کن و از سپاسگزاران باش!» سوره زمر، آیه ۶۶.
- ↑ «ای خاندان داوود! سپاس گزارید!» سوره سبأ، آیه ۱۳.
- ↑ مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ج۴، ص ۲۰.
- ↑ «اما بیشتر مردم سپاس نمی‌گزارند» سوره بقره، آیه ۲۴۳.
- ↑ «و اندکی از بندگان من سپاسگزارند» سوره سبأ، آیه ۱۳.
- ↑ «و بیشتر آنان را سپاسگزار نخواهی یافت» سوره اعراف، آیه ۱۷.
- ↑ مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ج۴، ص ۲۰.
- ↑ مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ج۴، ص ۲۹.
- ↑ مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ج۴، ص ۳۰-۳۱.