آزر

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آزر در قرآن - آزر در حدیث - آزر در کلام اسلامی

مقدمه

آزر از کلمه "أزِرّ" به معنی حمایت و پشتیبانی کردن آمده است^[۱].

آزر نامی اعجمی و اسم پدر حضرت ابراهیم است^[۲]. عده‌ای معتقدند که آزر در فرهنگ زمانه ابراهیم(ع) مذموم و به معنی خطا کار می‌باشد^[۳].

در آیاتی چند از قرآن، قصه مجادله حضرت ابراهیم(ع) با پدرش بیان شده است. جمعی از مفسران اهل تسنن، آزر را پدر واقعی ابراهیم می‌دانند در حالی که تمام مفسران و دانشمندان شیعه معتقدند آزر، پدر ابراهیم نبود. بعضی او را پدر مادر و بسیاری او را عموی ابراهیم دانسته‌اند^[۴]. بر اساس آنچه در تورات آمده نام پدر حضرت ابراهیم تارخ است^[۵] و معرّب آن آزر شده است^[۶].

آزر نامی غیر عربی است و در منابع تاریخی کهن (جز قرآن) دیده نشده است ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾^[۷]. بیشتر مفسران به استناد این آیه، آزر را پدر صلبی ابراهیم(ع) دانسته‌اند و در مقابل مؤرخانی که نام پدر ابراهیم(ع) را "تارخ" یا "تارح" یاد کرده‌اند، احتمال می‌دهند که از این دو نام، یکی نام پدر ابراهیم و دیگری لقب او بوده است.

عده‌ای معتقدند که آزر در برخی زبان‌های غیر عربی کلمه‌ای نکوهش‌آمیز است و گروهی آن را نام بتی دانسته‌اند که معبود پدر ابراهیم(ع) بوده است^[۸]. و عده‌ای از دانشمندان نیز آزر را جد مادری یا عموی حضرت ابراهیم(ع) می‌دانند؛ زیرا بر این باورند که پدران حضرت محمد(ص) تا آدم ابوالبشر همه یکتاپرست بوده‌اند^[۹].

سعید بن عبدالعزیز، آزر را نام دیگر پدر حضرت ابراهیم دانسته است و برخی هم آزر را عموی ابراهیم پنداشته‌اند و اطلاق سمت پدری را بر وی، اطلاق مجازی دانسته‌اند. بر اساس کتب لغت، آزر نام اعجمی می‌باشد و چون حضرت ابراهیم در بابل می‌زیسته و پدرانش در بابل اقامت داشته‌اند این نام بابلی یا آریایی است.

یوسبیس یونانی بنابر نقل "ینابیع الاسلام" تألیف عبدالمسیح، نام پدر ابراهیم را آزر ضبط کرده است^[۱۰]. بر اساس آیه ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾^[۱۱] که اظهار برائت ابراهیم را از آزر بیان می‌دارد و آیه ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾^[۱۲]، ﴿رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ﴾^[۱۳] که آن حضرت برای پدرش در اواخر عمر شریفش استغفار می‌کند معلوم می‌شود که آزر پدر اصلی ابراهیم نبوده؛ زیرا پس از اظهار برائت از آزر معنا ندارد که دوباره برای او استغفار کند. منظور از ابیه، عمو یا جد مادری بوده است، چنان که در آیه ﴿أَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلَهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾^[۱۴] از اسماعیل به پدر یعقوب یاد شده با اینکه اسماعیل عموی یعقوب است^[۱۵].

با توجه به اینکه آیاتی که در مورد آزر در قرآن وجود دارد مربوط به مجادله ابراهیم با اوست، بیشترین بحث در مورد ترک بت‌پرستی آزر است که علاوه بر سرزنش وی که بت‌های ساخته شده از سنگ و چوب را می‌پرستند، آزر و قومش را به یکتاپرستی دعوت می‌کند و به آزر وعده می‌دهد که در صورت ایمان به خدای یکتا، مغفرت الهی را برای وی طلب کند و به وعده خود نیز وفا نمود، ولی زمانی که مشاهده کرد آزر در حالت کفر از دنیا رفت ناامید شد و دیگر برای وی طلب آمرزش و مغفرت نکرد.

واژه آزر فقط یک بار در قرآن آمده است. در این آیه، ابراهیم(ع)، پدر خویش را به دلیل بت‌پرستی مورد سرزنش قرار می‌دهد و اعلام می‌کند که او و قومش در گمراهی آشکار هستند؛ ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾^[۱۶] و در دوازده مورد دیگر بدون ذکر نام، از او به صورت "أب ابراهیم" یاد شده است.

در آیاتی از سوره مریم، ابراهیم با حجت و هدایت فطری و معرفت یقینی که خداوند به او داده بود به احتجاج با پدر درباره بت‌ها میپردازد و در جایی دیگر سخن از طلب آمرزش ابراهیم(ع) از خداوند برای پدرش به میان آمده است ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾^[۱۷]. در سوره شعراء نیز سخن از طلب آمرزش برای آزر از جانب ابراهیم(ع) است؛ البته این طلب آمرزش براساس وعده‌ای بود که ابراهیم(ع) به او داده بود.

فخر رازی در تفسیر خود علاوه بر ترجمه آیات، وجوه معنایی آن را بیان کرده است؛ مثلاً ذیل آیه ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾^[۱۸]، بیان می‌کند که به اعتقاد گروهی از مفسران منظور از استغفار ابراهیم برای پدرش، دعوت او به ایمان و اسلام بود. همچنین علت مشخص شدن این مسئله که پدر ابراهیم دشمن خداست مورد اختلاف است. چندین آیه از قرآن (آیات ﴿وَاغْفِرْ لِأَبِي إِنَّهُ كَانَ مِنَ الضَّالِّينَ﴾^[۱۹]، ﴿رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ﴾^[۲۰]، ﴿قَالَ سَلَامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيًّا﴾^[۲۱]، ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ﴾^[۲۲] دلالت می‌کند که ابراهیم برای پدرش طلب مغفرت کرد در حالی که استغفار برای کافران جایز نیست و خداوند در آیه ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾^[۲۳] به این اشکال، پاسخ می‌دهد که دارای دو وجه معنایی است:

وعده‌ دهنده، پدر ابراهیم است که وعده داد ایمان بیاورد و ابراهیم نیز برای تحقق این وعده برای وی طلب مغفرت نمود.
وعده ‌دهنده، ابراهیم است که به پدرش وعده داد برای او طلب مغفرت کند به این امید که او ایمان بیاورد^[۲۴].

بر اساس عهدین، تارح پدر ابراهیم(ع) است که در هفتاد سالگی صاحب فرزند شد. در تورات، جریان مهاجرت آزر (تارح) به کنعان و سکونت وی به همراه خانواده‌اش در حاران بیان شده است و سن تارح ۲۰۵ سال ذکر شده و وفات او را در حاران عنوان کرده‌اند^[۲۵].^[۲۶]

جستارهای وابسته

حضرت ابراهیم (برادرزاده)

منابع

کدخدایی، مرضیه السادات، مقاله «آزر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس

↑ فرهنگ معاصر عربی فارسی.
↑ لسان العرب، ج۴، ص۱۸.
↑ التحقیق، ج۱، ص۷۵.
↑ تفسیر نمونه، ج۱۰، ص۳۷۲.
↑ تورات، سفر تکوین، ۱۹.
↑ مفردات، ص۷۴ و ۷۵؛ فرهنگ قرآن، شوشتری، ص۳۸.
↑ «و یاد کن که ابراهیم به پدرش آزر گفت: آیا بت‌ها را به خدایی می‌گزینی؟ من، تو و قوم تو را در گمراهی آشکاری می‌یابم» سوره انعام، آیه ۷۴.
↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۲۶.
↑ دائرة المعارف تشیع، ج۱، ص۵۴.
↑ اعلام قرآن، ص۵۷-۵۸.
↑ «و آمرزش خواهی ابراهیم برای پدرش جز بنا به وعده‌ای نبود که به وی داده بود و چون بر او آشکار گشت که وی دشمن خداوند است از وی دوری جست؛ بی‌گمان ابراهیم دردمندی بردبار بود» سوره توبه، آیه ۱۱۴.
↑ «سپاس خداوند را که با پیری، اسماعیل و اسحاق را به من بخشید به راستی پروردگارم شنوای دعاست» سوره ابراهیم، آیه ۳۹.
↑ «پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و مؤمنان را در روزی که حساب برپا می‌شود بیامرز!» سوره ابراهیم، آیه ۴۱.
↑ «مگر هنگامی که مرگ یعقوب فرا رسید گواه بودید، آنگاه که از پسران خود پرسید: پس از من چه می‌پرستید؟ گفتند: خدای تو و خدای پدرانت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق را می‌پرستیم که خدایی یگانه است و ما فرمانبردار اوییم» سوره بقره، آیه ۱۳۳.
↑ فرهنگ قرآن، شوشتری، ج۵، ص۳۰۲.
↑ «و یاد کن که ابراهیم به پدرش آزر گفت: آیا بت‌ها را به خدایی می‌گزینی؟ من، تو و قوم تو را در گمراهی آشکاری می‌یابم» سوره انعام، آیه ۷۴.
↑ «و آمرزش خواهی ابراهیم برای پدرش جز بنا به وعده‌ای نبود که به وی داده بود و چون بر او آشکار گشت که وی دشمن خداوند است از وی دوری جست؛ بی‌گمان ابراهیم دردمندی بردبار بود» سوره توبه، آیه ۱۱۴.
↑ «و آمرزش خواهی ابراهیم برای پدرش جز بنا به وعده‌ای نبود که به وی داده بود و چون بر او آشکار گشت که وی دشمن خداوند است از وی دوری جست؛ بی‌گمان ابراهیم دردمندی بردبار بود» سوره توبه، آیه ۱۱۴.
↑ «و از پدرم درگذر که او از گمرهان است» سوره شعراء، آیه ۸۶.
↑ «پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و مؤمنان را در روزی که حساب برپا می‌شود بیامرز!» سوره ابراهیم، آیه ۴۱.
↑ «گفت: درود بر تو، از پروردگارم برای تو آمرزش خواهم خواست که او با من مهربان است» سوره مریم، آیه ۴۷.
↑ «بی‌گمان برای شما ابراهیم و همراهان وی نمونه‌ای نیکویند آنگاه که به قوم خود گفتند: ما از شما و آنچه به جای خداوند می‌پرستید بیزاریم، شما را انکار می‌کنیم و میان ما و شما جاودانه دشمنی و کینه پدید آمده استتا زمانی که به خداوند یگانه ایمان آورید؛ جز (این) گفتار ابراهیم که به پدرش گفت: برای تو از خداوند آمرزش خواهم خواست و من برای تو در برابر خداوند هیچ اختیاری ندارم؛ پروردگارا! ما بر تو توکل داریم و به سوی تو روی می‌آوریم و بازگشت (هر چیز) به سوی توست» سوره ممتحنه، آیه ۴.
↑ «و آمرزش خواهی ابراهیم برای پدرش جز بنا به وعده‌ای نبود که به وی داده بود و چون بر او آشکار گشت که وی دشمن خداوند است از وی دوری جست؛ بی‌گمان ابراهیم دردمندی بردبار بود» سوره توبه، آیه ۱۱۴.
↑ مفاتیح الغیب، ج۱۶، ص۱۶۰-۱۵۹.
↑ تورات، سفر تکوین، ۱۹.
↑ کدخدایی، مرضیه السادات، مقاله «آزر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۴۵-۴۶.

[1] فرهنگ معاصر عربی فارسی.

[2] لسان العرب، ج۴، ص۱۸.

[3] التحقیق، ج۱، ص۷۵.

[4] تفسیر نمونه، ج۱۰، ص۳۷۲.

[5] تورات، سفر تکوین، ۱۹.

[6] مفردات، ص۷۴ و ۷۵؛ فرهنگ قرآن، شوشتری، ص۳۸.

[7] «و یاد کن که ابراهیم به پدرش آزر گفت: آیا بت‌ها را به خدایی می‌گزینی؟ من، تو و قوم تو را در گمراهی آشکاری می‌یابم» سوره انعام، آیه ۷۴.

[8] دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۲۶.

[9] دائرة المعارف تشیع، ج۱، ص۵۴.

[10] اعلام قرآن، ص۵۷-۵۸.

[11] «و آمرزش خواهی ابراهیم برای پدرش جز بنا به وعده‌ای نبود که به وی داده بود و چون بر او آشکار گشت که وی دشمن خداوند است از وی دوری جست؛ بی‌گمان ابراهیم دردمندی بردبار بود» سوره توبه، آیه ۱۱۴.

[12] «سپاس خداوند را که با پیری، اسماعیل و اسحاق را به من بخشید به راستی پروردگارم شنوای دعاست» سوره ابراهیم، آیه ۳۹.

[13] «پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و مؤمنان را در روزی که حساب برپا می‌شود بیامرز!» سوره ابراهیم، آیه ۴۱.

[14] «مگر هنگامی که مرگ یعقوب فرا رسید گواه بودید، آنگاه که از پسران خود پرسید: پس از من چه می‌پرستید؟ گفتند: خدای تو و خدای پدرانت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق را می‌پرستیم که خدایی یگانه است و ما فرمانبردار اوییم» سوره بقره، آیه ۱۳۳.

[15] فرهنگ قرآن، شوشتری، ج۵، ص۳۰۲.

[16] «و یاد کن که ابراهیم به پدرش آزر گفت: آیا بت‌ها را به خدایی می‌گزینی؟ من، تو و قوم تو را در گمراهی آشکاری می‌یابم» سوره انعام، آیه ۷۴.

[17] «و آمرزش خواهی ابراهیم برای پدرش جز بنا به وعده‌ای نبود که به وی داده بود و چون بر او آشکار گشت که وی دشمن خداوند است از وی دوری جست؛ بی‌گمان ابراهیم دردمندی بردبار بود» سوره توبه، آیه ۱۱۴.

[18] «و آمرزش خواهی ابراهیم برای پدرش جز بنا به وعده‌ای نبود که به وی داده بود و چون بر او آشکار گشت که وی دشمن خداوند است از وی دوری جست؛ بی‌گمان ابراهیم دردمندی بردبار بود» سوره توبه، آیه ۱۱۴.

[19] «و از پدرم درگذر که او از گمرهان است» سوره شعراء، آیه ۸۶.

[20] «پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و مؤمنان را در روزی که حساب برپا می‌شود بیامرز!» سوره ابراهیم، آیه ۴۱.

[21] «گفت: درود بر تو، از پروردگارم برای تو آمرزش خواهم خواست که او با من مهربان است» سوره مریم، آیه ۴۷.

[22] «بی‌گمان برای شما ابراهیم و همراهان وی نمونه‌ای نیکویند آنگاه که به قوم خود گفتند: ما از شما و آنچه به جای خداوند می‌پرستید بیزاریم، شما را انکار می‌کنیم و میان ما و شما جاودانه دشمنی و کینه پدید آمده استتا زمانی که به خداوند یگانه ایمان آورید؛ جز (این) گفتار ابراهیم که به پدرش گفت: برای تو از خداوند آمرزش خواهم خواست و من برای تو در برابر خداوند هیچ اختیاری ندارم؛ پروردگارا! ما بر تو توکل داریم و به سوی تو روی می‌آوریم و بازگشت (هر چیز) به سوی توست» سوره ممتحنه، آیه ۴.

[23] «و آمرزش خواهی ابراهیم برای پدرش جز بنا به وعده‌ای نبود که به وی داده بود و چون بر او آشکار گشت که وی دشمن خداوند است از وی دوری جست؛ بی‌گمان ابراهیم دردمندی بردبار بود» سوره توبه، آیه ۱۱۴.

[24] مفاتیح الغیب، ج۱۶، ص۱۶۰-۱۵۹.

[25] تورات، سفر تکوین، ۱۹.

[26] کدخدایی، مرضیه السادات، مقاله «آزر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۴۵-۴۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]