جامع در قرآن

مقدمه

یکی از نام‌های نیکوی خدا. «جامع»، اسم فاعل از «جمع» است. به بیان لغت‌شناسان، جمع، نزدیک کردن اجزای چیزی بدان گونه است که برخی به برخی بپیوندد^[۱]. در قرآن کریم، خداوند به نام «جامع» خوانده نشده، بلکه این معنا سیزده مرتبه به خدا نسبت داده شده است. در آیه نهم آل عمران، خداوند به «جامع الناس» و در آیه ﴿وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذًا مِثْلُهُمْ إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا﴾^[۲] به ﴿جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ﴾^[۳] توصیف شده است. در یازده آیه نیز «جمع» به گونه فعلی به خداوند نسبت داده شده است. تمامی آیاتی که «جمع» را به خداوند نسبت داده‌اند، درباره گردآوری مردم در روز قیامت‌اند و البته در این دست آیات، به‌ویژه آیه سوم قیامت درباره جمع‌آوری استخوان‌های مردگان به روز قیامت است. از این روی، خداوند در دو آیه؛ هفتم شوری و نهم تغابن روز قیامت، را «یوم الجمع» نامیده است. در دو آیه ﴿قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾^[۴]، ﴿يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذَلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئَاتِهِ وَيُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾^[۵] خداوند وعده داده است که مردمان را به روز قیامت گرد آورد. این وعده با تعبیر ﴿يَجْمَعُكُمْ﴾ آمده است که در دو آیه ﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثًا﴾^[۶]، ﴿قُلْ لِمَنْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلْ لِلَّهِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾^[۷]، این وعده با دو تأکید همراه می‌شود: ﴿لَيَجْمَعَنَّكُمْ﴾. ﴿اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ حَدِيثًا﴾^[۸].

صفت «جامع» از آن رو که بر وقوع فعلی از خداوند و وجود نسبتی بین حق تعالی و بنده دلالت دارد، صفتی ثبوتی و فعلی است. ابن عربی در توضیح نام «جامع» بیان می‌کند که خداوند هر چند در مقام احدیت (یگانگی) است، ولی با هر جمعی همراه است. بر این اساس، او جامع با هر فرد و جمعی است، بلکه با ممکن، چه در حال عدم و چه وجود، همراه است^[۹].

فیض کاشانی در بیان معنای «جامع» می‌نویسد که خداوند ویژگی‌های شبیه و متباین و متضاد را با یکدگر الفت بخشیده است؛ همان گونه انسان‌های بسیار و گونه‌های متفاوتی را بر زمین آفریده و کیفیات متضاد را در مزاج حیوانات گرد آورده است^[۱۰]. جامع در حدیث معروف اسماء حسنی، یکی از نود و نه نام نیکوی خدا شمرده شده است.^[۱۱]

منابع

سلطانی، محمد، مقاله «جبار»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس

↑ مفردات، ج۱، ص۱۸۹.
↑ «و (خداوند) در این کتاب بر شما (پیش‌تر آیه‌ای) فرو فرستاده است که چون شنیدید آیات خداوند (از سوی کسانی) انکار و ریشخند می‌شود با آنان منشینید تا در گفت و گویی جز آن درآیند که در آن صورت بی‌گمان شما (نیز) مانند آنان خواهید بود؛ به راستی خداوند همه منافقان و کافران را یک جا در دوزخ فراهم می‌آورد» سوره نساء، آیه ۱۴۰.
↑ «به راستی خداوند همه منافقان و کافران را یک جا در دوزخ فراهم می‌آورد» سوره نساء، آیه ۱۴۰.
↑ «بگو: خداوند است که شما را زنده می‌گرداند، سپس می‌میراند، سپس تا روز رستخیز که تردیدی در آن نیست؛ شما را گرد می‌آورد؛ اما بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره جاثیه، آیه ۲۶.
↑ «روزی که شما را برای روز رستخیز گرد می‌آورد، آن روز، روز افسوس خوردن است و هر که به خداوند ایمان آورد و کاری شایسته کند (خداوند) گناهانش را می‌پوشاند و او را در بوستان‌هایی درمی‌آورد که از بن آنها جویباران روان است، هماره در آنها جاودانند، این همان رستگ» سوره تغابن، آیه ۹.
↑ «خداوند است که جز او هیچ خدایی نیست؛ بی‌گمان (او) شما را به (هنگام) رستخیز که در (برپایی) آن تردیدی نیست فراهم می‌آورد و از خداوند راستگوتر کیست؟» سوره نساء، آیه ۸۷.
↑ «بگو آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن کیست؟ بگو از آن خداوند است که بر خویش بخشایش را بر خویش مقرّر داشته است، شما را تا روز رستخیز- که در آن تردیدی نیست- گرد می‌آورد؛ کسانی که به خویشتن زیان رسانده‌اند ایمان نمی‌آورند» سوره انعام، آیه ۱۲.
↑ «خداوند است که جز او هیچ خدایی نیست؛ بی‌گمان (او) شما را به (هنگام) رستخیز که در (برپایی) آن تردیدی نیست فراهم می‌آورد و از خداوند راستگوتر کیست؟» سوره نساء، آیه ۸۷.
↑ الفتوحات، ج۴، ص۳۰۷.
↑ انوار الیقین، ص۲۱۰.
↑ سلطانی، محمد، مقاله «جبار»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۵۸۳-۵۸۵.

[1] مفردات، ج۱، ص۱۸۹.

[2] «و (خداوند) در این کتاب بر شما (پیش‌تر آیه‌ای) فرو فرستاده است که چون شنیدید آیات خداوند (از سوی کسانی) انکار و ریشخند می‌شود با آنان منشینید تا در گفت و گویی جز آن درآیند که در آن صورت بی‌گمان شما (نیز) مانند آنان خواهید بود؛ به راستی خداوند همه منافقان و کافران را یک جا در دوزخ فراهم می‌آورد» سوره نساء، آیه ۱۴۰.

[3] «به راستی خداوند همه منافقان و کافران را یک جا در دوزخ فراهم می‌آورد» سوره نساء، آیه ۱۴۰.

[4] «بگو: خداوند است که شما را زنده می‌گرداند، سپس می‌میراند، سپس تا روز رستخیز که تردیدی در آن نیست؛ شما را گرد می‌آورد؛ اما بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره جاثیه، آیه ۲۶.

[5] «روزی که شما را برای روز رستخیز گرد می‌آورد، آن روز، روز افسوس خوردن است و هر که به خداوند ایمان آورد و کاری شایسته کند (خداوند) گناهانش را می‌پوشاند و او را در بوستان‌هایی درمی‌آورد که از بن آنها جویباران روان است، هماره در آنها جاودانند، این همان رستگ» سوره تغابن، آیه ۹.

[6] «خداوند است که جز او هیچ خدایی نیست؛ بی‌گمان (او) شما را به (هنگام) رستخیز که در (برپایی) آن تردیدی نیست فراهم می‌آورد و از خداوند راستگوتر کیست؟» سوره نساء، آیه ۸۷.

[7] «بگو آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن کیست؟ بگو از آن خداوند است که بر خویش بخشایش را بر خویش مقرّر داشته است، شما را تا روز رستخیز- که در آن تردیدی نیست- گرد می‌آورد؛ کسانی که به خویشتن زیان رسانده‌اند ایمان نمی‌آورند» سوره انعام، آیه ۱۲.

[8] «خداوند است که جز او هیچ خدایی نیست؛ بی‌گمان (او) شما را به (هنگام) رستخیز که در (برپایی) آن تردیدی نیست فراهم می‌آورد و از خداوند راستگوتر کیست؟» سوره نساء، آیه ۸۷.

[9] الفتوحات، ج۴، ص۳۰۷.

[10] انوار الیقین، ص۲۱۰.

[11] سلطانی، محمد، مقاله «جبار»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۵۸۳-۵۸۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]