سوره مسد

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره است. سوره مسد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره مسد در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

صد و یازدهمین سوره قرآن و ششمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه با موضوع لعن و نفرین بر ابولهب و همسرش و کیفیت عذاب آن دو در قیامت.

نام این سوره از کلمه آخر آنکه ﴿مَّسَدٍ﴾ می‌باشد اخذ شده است. نام دیگر این سوره ﴿تَبَّتْ﴾ است که از کلمه اول سوره اخذ شده است: ﴿تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ ﴾. نام دیگر این سوره «ابولهب» است؛ زیرا «ابی لهب» (ابولهب) در همین آیه به کار رفته و سوره در مورد او (یعنی در پاسخ دشنام او نسبت به حضرت رسول (ص) که وی و عده‌ای از بزرگان قریش را به اسلام دعوت کرد ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ﴾) نازل شده است.

در تعداد آیات آن هیچ اختلافی نیست و دارای ۵ آیه، ۲۲ کلمه و ۸۱ حرف است. از نظر حجم از سوره‌های «مفصّلات» و «قصار» (کوتاه) قرآن است که در ردیف سوره‌های جزء عمَّ در اواخر حزب چهارم جزء سی قرار دارد. این سوره با لعن و سرکوب ابولهب (که از سران کفر و دشمنان همیشگی پیامبر (ص) بود) آغاز می‌شود و با توبیخ و تحقیر زن او که ﴿حَمَّالَةَ الْحَطَبِ﴾ (هیزمکش و آتش بیار معرکه) بود پایان می‌پذیرد و این دو نفر که در عناد و خصومت با اسلام و قرآن و پیامبر (ص) نقش مشترک داشتند، جایگاه و سرنوشت نهایی آنان نیز مشترک خواهد بود.

در خبر است از مصطفی (ص) که او گفت هرکه سوره تبت برخواند او را از دوزخ بی‌زارنامه بدهند.

سوره مسد به یکی از واقعیت‌های روز رستاخیز، یعنی محشور شدن انسان‌ها به صورتی متناسب با رفتار و روحیاتشان می‌پردازد و برای نمونه، کیفیت عذاب دو نفر از دشمنان کینه‌توز پیامبر اسلام (ص)، یعنی ابولهب و عورا ملقب به امّ جمیل همسر ابولهب و خواهر ابوسفیان، را بیان می‌کند. آیات این سوره بر این نکته تأکید می‌نمایند که نوع عذاب ابولهب و همسرش کاملاً با منش و گناهانشان سازگار است و در قیامت به شکلی ظاهر می‌شوند که با رفتار آنها در دنیا هماهنگ است. از اینرو ابولهب که به اتّکای ثروت و نفوذش، آتش کینه و دشمنی با پیامبر را درون خود شعلهور کرده بود و دائم در حال آزار و اذیت رسول خدا بود، در آخرت در آتشی خواهد سوخت که دارای شعله‌های سرکش و پُرحرارت است و هیچگاه حرارت آن فروکش نمی‌کند. یا امّجمیل همسر ابولهب چون بوته‌های خار را بر دوش می‌کشید و بر سر راه پیغمبر اسلام می‌ریخت، در روز رستاخیز به صورت هیزم‌کشی که هیزم‌ها با الیافی از خرما به گردن او بسته شده است، محشور خواهد شد.

نام همسر ابولهب، عورا و کنیه‌اش امّ جمیل دختر حرب بن امیّه خواهر ابوسفیان و عمه معاویه بود. او در عداوت‌ها و کارشکنی‌های شوهرش بر ضدّ اسلام مشارکتی فعال داشت.

قرآن کریم در مورد این که چرا او را ﴿حَمَّالَةَ الْحَطَبِ﴾ (زنی که هیزم بر دوش میکشد) توصیف کرده، تفسیرهای متعددی بیان شده است:

1. این آیه عطف به ضمیر در جمله ﴿سَيَصْلَى﴾ و تقدیر آن چنین است که "سَيَصْلَى امْرَأَتُهُ". یعنی همسر ابولهب نیز همچنین شعله‌های دوزخ او را فراخواهد گرفت. چون امّ جمیل خار و خاشاک و علف تیغ‌دار را از بیابان جمع می‌کرد و شب‌ها بر سر راه رسول اللّه (ص) می‌افکند.
2. قتاده گفته است با این که عوراء مال و ثروت بسیار داشت از بخل و خساست چوب و هیزم از بیابان جمع می‌کرد، خود به دوش گرفته آن را حمل می‌کرد و به شهر می‌آورد و از روی عنادی که با دین اسلام داشت، خار و خاشاک را از بیابان جمع کرده و به دوش می‌کشید و آنها را بر سر راه پیغمبر اسلام (ص) می‌ریخت تا پاهای مبارکش آزرده شود.
3. گفته شده این آیه او را توبیخ نموده از نظر اینکه او در فتنه‌انگیزی تمام بود و پیوسته آتش فتنه میان مردم برمی‌انگیخت بدین نظر او را آیه ﴿حَمَّالَةَ الْحَطَبِ﴾ خوانده است.
4. ﴿حَمَّالَةَ الْحَطَبِ﴾ کنایه از زن سخن چین و فتنه‌انگیزی است که آلت فعل و تحریک شود، چنانکه هر سخن چین و آلت فتنه را ﴿حَمَّالَةَ الْحَطَبِ﴾ گویند. ابولهب خود آتش افروز بود و زنش هیزم بیار و فتنه‌انگیز. این تعبیر کنایه از سخن چینی و نمّامی او است.
5. گروهی قائل‌اند که آن را کنایه از شدت بخل او می‌دانند که با آن همه ثروت حاضر نبود کمکی به نیازمندان کند به همین دلیل تشبیه به هیزم‌کش فقیر شده است.
6. بعضی نیز می‌گویند او در قیامت بار گناهان گروه زیادی را بر دوش می‌کشد.
7. بعضی نیز گفته‌اند علّت این تعبیر آن است که «امّ جمیل»، گردنبند جواهرنشان پُر قیمتی داشت و سوگند یاد کرده بود که آن را در راه دشمنی پیغمبر اکرم (ص) خرج کند؛ لذا به کیفر این کار خداوند چنین عذابی را برای او مقرّر داشته است.

از میان این معانی، معنای اول از همه مناسب‌تر است، هرچند جمع میان آنها نیز بعید نیست. یعنی می‌‌توان گفت که قرآن کریم با جمله‌ای کوتاه و کنایه‌ای، به همه این گفته‌ها نظر دارد.

مراد از این دو آیه (در ظاهر)، این است که همسر ابولهب به زودی در آتش دوزخ در روز قیامت به همان هیئتی ممثّل می‌گردد که در دنیا به خود گرفته بود، در دنیا شاخه‌های خار و خاشاک را با طناب می‌پیچید و حمل می‌کرد و شبانه آنها را بر سر راه رسول خدا (ص) می‌ریخت تا به این وسیله آن جناب را آزار دهد، در آتش هم با همین حال، یعنی طناب به گردن و هیزم به پشت ممثّل گشته، عذاب می‌شود.

در تفسیر قمی در ذیل آیه ﴿وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ﴾ روایت کرده که امام (ع) فرمود: امّ جمیل علیه رسول خدا (ص) سخن چینی می‌کرد و احادیث و سخنان رسول خدا (ص) را برای کفّار می‌برد.

با توجه به مطالبی که از تفاسیر و روایت فوق مطرح شد، می‌‌توان نتیجه گرفت که با این تعابیر که «زن ابولهب هیزم کش جهنم است و جهنم با هیزم او کار می‌کند»، دلالت دارد بر اینکه او به همان هیئتی که در دنیا بوده، در آخرت محشور خواهد شد.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره مسد»، دانشنامه معاصر قرآن کریم