بحث:عصمت در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[عصمت]] در لغت به معنای بازداشتن، [[حفظ]] کردن، نگه‌داشتن، محافظت و ممانعت است<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۴۱؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۵۲-۱۵۳؛ [[حمید رضا شاکرین|شاکرین، حمید رضا]]، [[عصمت تام قرآن و برون داده‌ای آن (مقاله)|عصمت تام قرآن و برون داده‌ای آن]]؛ ص ۴؛ [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی ج۲ (کتاب)|کلام نوین اسلامی]]، ص ۳۵۹ ـ ۳۶۲؛ [[مهدی مقامی|مقامی، مهدی]]، [[درسنامه امام‌شناسی (کتاب)|درسنامه امام‌شناسی]]، ص:۳۹-۴۱.</ref> چنانکه در چندین [[آیه]] از [[قرآن]] به همین معنا آمده است: {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ}}<ref>«و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد» سوره مائده، آیه ۶۷.</ref>، {{متن قرآن|قُلْ مَنْ ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً}}<ref>«بگو: کیست که شما را از خداوند اگر برای شما گزند یا بخشایشی خواسته باشد نگه دارد؟» سوره احزاب، آیه ۱۷.</ref>.

اما در اصطلاح [[عصمت]] براساس شخص و شی معنای متفاوتی پیدا می‌‌کند، به این بیان که اگر بخواهیم [[عصمت]] را نسبت به شخص معنا کنیم باید بگوییم [[عصمت]] یک [[نیروی درونی]] [[حفاظت از گناه]] و [[مصونیت از اشتباه]] است که مایۀ [[اعتماد]] و [[اطمینان]] [[پیروان]] به [[درستی]] گفته‌ها و [[اعمال]] [[پیامبر]] و [[امام]] و انطباق آنها با [[دین حق]] و [[دین]] خداست و چون [[معصومین]] به خاطر قابلیت و [[لطف الهی]] می‌‌توانند چنین نیرویی داشته باشند و از هر [[خطا]] و [[گناه]] مصون بمانند به ایشان [[معصوم]] می‌گویند<ref>ر. ک: [[عبدالحسین خسروپناه|خسروپناه، عبدالحسین]]، [[کلام نوین اسلامی ج۲ (کتاب)|کلام نوین اسلامی]]، ص ۳۵۹ - ۳۶۲. </ref>. به بیان دیگر، [[عصمت از گناه]] نسبت به [[معصوم]] یعنی حالتی در [[انسان]] که به سبب [[معرفت]] و [[بینش]] [[قوی]] و [[شناخت خدا]] و عواقب و آثار و [[زشتی]] [[معصیت]]، از انجام آن دوری کرده و از هر نوع [[آلودگی]] و [[گناه]] محفوظ و مصون است.

[[عصمت]] یکی از شرایط [[پیامبران]] و [[امامت]] [[امامان]] است، چراکه آنان [[حجت خداوند]] بر مردم‌اند و سخن و عملشان برای [[بشر]]، [[حجت]] و الگوست، به این خاطر باید از هرگونه [[خطا]] و اشتباهی مصون باشند<ref>ر. ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۵۲-۱۵۳. </ref>.

[[اعتقاد]] [[مسلمین]] درباره [[عصمت]] [[معصومین]] یکسان نیست. [[شیعیان]] [[دوازده امامی]] معتقدند [[پیامبران]] و [[امامان دوازده‌گانه]] {{ع}} و [[حضرت فاطمه]] {{س}} معصوم‌اند؛ ولی [[اهل سنت]]، فقط [[پیامبران الهی]] را [[معصوم]] می‌‌دانند، اما نه [[معصوم]] مطلق چراکه عده ای از آنها، [[پیامبران]] را از [[دروغ]] [[معصوم]] می‌دانند و برخی دیگر معتقدند [[عصمت]] از [[دروغ]]، فقط در [[تبلیغ وحی]] لازم است. ولی در امور غیروحیانی [[عصمت]] از [[دروغ]] برای آنان ضروری نیست. [[اعتقاد]] [[شیعه]] بر این است که [[پیامبران]]، و [[اهل بیت پیامبر خاتم]] در هیچ موردی [[مبتلا]] به [[گناه]]، [[خطا]] و [[نسیان]] نشده‌اند<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۴۱. </ref>.  

اما اگر درصدد بیان [[عصمت]] برای غیر از [[شخصیت]] [[معصومین]] مانند [[قرآن کریم]] باشیم، [[عصمت]] به معنای عدم راهیابی [[باطل]]، کژی و [[تحریف]] در ساحت [[مقدس]] این [[کلام]] است<ref>ر. ک: [[حمید رضا شاکرین|شاکرین، حمید رضا]]، [[عصمت تام قرآن و برون داده‌ای آن (مقاله)|عصمت تام قرآن و برون داده‌ای آن]]؛ ص ۴. </ref>.

=== عقل‌گرایان و تعریف عصمت ===

'''[[ملکه نفسانی]] و [[عقل]] بالا''': اولین [[تفسیر]] این است که [[ماهیت عصمت]] را دو چیز تشکیل می‌دهد: یکی ملکه نفسانی و دوم عقل بالا که [[شیخ طوسی]] می‌فرماید:

"شاید صحیح‌ترین تعبیر از [[عصمت]] این است که عصمت از ملکه نفسانی و عقل بسیار بالا تشکیل شده است که این عقل و [[ملکه]] از اسباب و زمینه‌های اختیاری و غیر اختیاری در [[معصوم]] می‌باشد"<ref>تلخیص الشافی، ج۱، ص۶۱.</ref>.

تقریر شیخ طوسی بسیار [[متین]] و دارای امتیازها و اشکال‌های احتمالی است، که آنها را یادآور می‌شویم.

امتیازها: # ریشه‌های عصمت را به دو صورت اختیاری و غیر اختیاری بیان کردند.

# اگر منظور از ملکه نفسانی در [[کلام]] ایشان ریشه اختیاری عصمت باشد می‌توانیم آن را به کسب تقوای عالیه تفسیر کنیم، در این صورت با [[قرآن]] و [[حدیث]] [[سازگاری]] دارد.

# اگر منظور از عقل بالا، [[علم موهوب]] [[الهی]] باشد که به صورت غیر اختیاری به معصوم [[عطا]] می‌شود، امتیازی برای کلامشان است، چون [[عصمت علمی]] و عصمت از [[نسیان]] و [[سهو]] و [[اشتباه]] را شامل می‌گردد.

اشکال‌ها: # معلوم نیست کدام یک از دو چیز (ملکه نفسانی و عقل بالا) از ریشه‌های اختیاری است و کدام یک از اسباب غیر اختیاری است.

# منظور ایشان از عقل بالا مشخص نیست که آیا [[عقل عملی]] در اجتناب از [[معاصی]] است یا منظور [[علم به احکام شریعت]] و حوادث [[اجتماع]] است، لذا به [[دلیل]] ابهام در مراد گوینده، اشکال احتمالی وارد است.

'''[[غریزه]] مانع از حدوث [[انگیزه]] [[گناه]]''': این تعریف، ماهیت عصمت را غریزه‌ای می‌داند که از حدوث انگیزه گناه در معصوم جلوگیری می‌کند و با نبود انگیزه گناه، با [[اختیار]] خود، از معاصی دوری می‌کند. [[محقق لاهیجی]] می‌فرماید: "بدان که مراد از عصمت، غریزه‌ای است که ممتنع باشد، با آن غریزه، صدور داعیه گناه و به سبب [[امتناع]] داعیه گناه ممتنع باشد، [[صدور گناه]] با فرض [[قدرت]] بر گناه"<ref>عبدالرزاق لاهیجی، سرمایه ایمان، ص۹۰ و ۱۱۶.</ref>.

'''نقد''' تقریر محقق لاهیجی چند اشکال دارد:

# مرادشان را از غریزه، بیان نکردند، آیا از مقوله تقواست یا [[علم]] به [[اسمای الهی]] یا علم به عواقب [[گناه]] و [[پاداش الهی]] در [[طاعت]] است و یا مراد از [[غریزه]]، [[عقل]] است؟

# از ظاهر [[کلام]] ایشان در "گوهر مراد" فهمیده می‌شود که مرادشان از غریزه، همان عقل غالب است که [[انگیزه]] گناه را از [[معصوم]] ممتنع می‌کند<ref>عبدالرزاق لاهیجی، گوهر مراد، ص۳۷۹.</ref>.

# این بیان فقط [[عصمت]] از گناه را شامل است، ولی عصمت از [[نسیان]] و [[اشتباه]] را شامل نمی‌گردد.

# عقل بالا به [[تنهایی]] موجب عصمت نمی‌شود و چه بسا [[نقض]] [[اجتماعی]] زیادی دارد، چون افرادی که صاحب عقل بالا بودند در طول [[تاریخ]] کم نیستند و این عقل بالا موجب عصمت آنها نگردیده است.

# بیان فوق، [[عصمت علمی]] را دربرنمی‌گیرد، بلکه فقط عصمت را در دایره [[گناهان]] عملی محدود می‌کند.

'''[[ملکه نفسانی]]''': این [[تفسیر]] در بیان [[ماهیت عصمت]] به این معناست که عصمت، ملکه‌ای [[نفسانی]] است که از علم به عواقب گناه و [[مناقب]] [[طاعات]] حاصل می‌گردد و با پیاپی آمدن [[وحی]] [[تأیید]] و تأکید می‌گردد. بنابراین اگر [[ترک اولی]] از معصوم سر زده؛ یعنی اگر مستحبی مثل [[نماز شب]] ترک شد یا مکروهی از معصوم سر زد یا اگر گناه صغیره‌ای مرتکب گردید مورد [[عتاب]] و [[مؤاخذه]] [[الهی]] قرار می‌گیرد تا منجر به [[ابتلا]] به [[گناهان کبیره]] و ترک [[واجب]] نگردد.

اکثر حکمای قدیم و بعضی از معاصرین همین بیان را در تفسیر [[حقیقت عصمت]] گفته‌اند؛ از جمله [[تفتازانی]] و عضدالدین [[ایجی]] و [[فاضل مقداد]] این قول را به [[حکما]] نسبت داده‌اند و گفته‌اند: عصمت در نزد حکما ملکه‌ای است که از [[فجور]] و [[معاصی]] منع می‌کند و به وسیله علم به عواقب گناه و مناقب طاعات، حاصل می‌شود و با پیاپی آمدن وحی تأکید می‌شود و در موارد ترک اولی و صغایر، مورد [[اعتراض]] قرار می‌گیرد<ref>المواقف فی علم الکلام، ص۳۶۶؛ شرح مقاصد، ج۴ ص۳۱۲؛ اللوامع الاهیه، ص۲۴۴؛ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ص۳۶۵؛ تلخیص المحصل، ص۳۶۹؛ محمدتقی مصباح یزدی، راه و راهنما‌شناسی، ج۴، ص۱۹۹؛ میر سیدشریف جرجانی، التعریفات، ص۶۵.</ref>.

'''نقد و بررسی''': این [[تفسیر]] از [[معتزله]] و [[شیعه]] یک نقطه امتیاز و چند اشکال اساسی دارد. اینکه [[عصمت]] را به [[ملکه]] [[علمی]] اجتناب از [[معاصی]] تفسیر کردند، [[امتیاز]] آن است و پشتوانه [[قرآنی]] و [[روایی]] دارد، ولی اشکال‌های متعددی به این تفسیر وارد است:

# این تفسیر در باب [[عصمت انبیا]] پاسخگوست، ولی درباره [[عصمت امامان]] با اشکال مواجه است، چون [[وحی]] مختص انبیاست ([[وحی تشریعی]]).

# این بیان، عصمت از معاصی را پاسخ می‌دهد، ولی عصمت از [[نسیان]] و [[اشتباه]] و [[عصمت علمی]] را شامل نیست.

# در این تفسیر، نوعی ابهام در خصوص وصف [[اختیار]] [[معصوم]] وجود دارد و بیان نگردیده که این [[ملکه نفسانی]] آیا اختیاری و کسبی است یا غیر اختیاری و [[موهوبی]]، و بر فرض موهوبی بودن، آیا سلب اختیار می‌کند یا خیر؟

# اشکال دیگر این است که با گفتن {{عربی|تتأكد بتتابع الوحي بالأوامر و النواحي}}<ref>المواقف فی علم الکلام، ص۳۶۶؛ شرح مقاصد، ج۴، ص۳۱۲؛ اللوامع الاهیه، ص۲۴۴.</ref> عصمت را به [[زمان]] [[نبوت]] منحصر می‌کند، ولی قبل از نبوت و از حین [[تولد]] را شامل نمی‌شود.

'''[[علم]] غالب''': این تفسیر از [[علامه طباطبایی]] است که خلاصه [[کلام]] ایشان را در ذیل تقریر می‌کنیم. ایشان با اشاره به [[آیه]] {{متن قرآن|وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ}}<ref>«و به تو چیزی آموخت که نمی‌دانستی» سوره نساء، آیه ۱۱۳.</ref> می‌فرماید: [[علم پیامبر]] اکرم {{صل}} دو نوع است؛ یکی [[تعلیم]] به وسیله وحی و [[نزول]] [[ملک]]، و دیگری [[الهام]] خفی و القای در [[قلب]] بدون نزول ملک و [[فرشته]]. لذا [[قوه]] عصمت نوعی از علم غالب است که با [[علوم]] کسبی به دست نمی‌آید، بلکه وابسته به [[موهبت الهی]] است که تمام قوا را تحت اختیار دارد و صاحب عصمت را از [[گمراهی]] و خطای مطلق بازمی‌دارد. البته در [[روایات]] هم به این مطلب اشاره شده است که برای [[پیامبر]] و [[امام]] [[روحی]] به نام [[روح القدس]] وجود دارد که آنها را از [[معصیت]] و [[خطا]] بازمی‌دارد. [[قرآن کریم]] نیز به دو نوع [[علم]] و شیوه [[تعلیم]] [[انبیا]] اشاره دارد: {{متن قرآن|وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَ...}}<ref>«و آنان را پیشوایانی کردیم که به فرمان ما راهبری می‌کردند و به آنها انجام کارهای نیک و برپا داشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان پرستندگان ما بودند» سوره انبیاء، آیه ۷۳.</ref>.

و در جایی دیگر می‌فرماید: {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا...}}<ref>«و بدین‌گونه ما روحی از امر خویش را به تو وحی کردیم» سوره شوری، آیه ۵۲.</ref>.

مراد این است که در [[آیه]] اول [[روح]] معلمه، کلمه هادیه را به سوی [[نبی مکرم اسلام]] [[القا]] می‌کند و در آیه دوم [[روح القدس]] [[پیامبر اکرم]] را به انجام [[خیرات]] و [[عبادت]] [[خدای سبحان]] [[تسدید]] می‌کند. در نهایت می‌توان [[عصمت]] را اینطور معنا کرد<ref>المیزان، ج۵، ص۷۹–۸۱.</ref>: "عصمت، وجود امری است در [[معصوم]] که او را از خطا و معصیت بازمی‌دارد"<ref>المیزان، ج۲، ص۱۳۴.</ref>.

[[تفسیر]] [[علامه طباطبایی]] در باب [[حقیقت عصمت]] دارای نکاتی برجسته است و پشتوانه [[قرآنی]] و [[روایی]] دارد و در نهایت [[متانت]] و دقت بیان گردیده است و در میان پنج تفسیر گذشته، [[بهترین]] بیان است. امتیازهای این تفسیر را می‌توان در چند مورد بیان کرد:

# ایشان عصمت را [[علم موهوب]] [[الهی]] بیان کرده است که این علم موهوب به صورت [[الهام]] [[قلبی]] به [[پیامبر]] و [[امام]] می‌رسد و شاخصه این علم موهوب، [[عصمت امام]] {{ع}} از خطا و [[نسیان]] در حوادث و وقایع و قضاوت‌های خارجی و [[گناه]]، همین‌طور [[عصمت علمی]] امام در [[شریعت]] و [[احکام]] است.

'''نقد''': تفسیر [[علامه طباطبایی]] با همه دقت و [[علمی]] بودن و پشتوانه [[قرآنی]] و [[روایی]] داشتن، این اشکال احتمالی در آن دیده می‌شود که ایشان [[عصمت امام]] {{ع}} را با توجه به [[قرآن]] و [[روایات]]، نوعی [[علم]] غالب موهوب [[الهی]] معرفی کرده است. البته این [[کلام]] در [[تبیین]] عصمت امام در حوادث خارجی و قضاوت‌ها و [[علوم]] و [[احکام شریعت]] بسیار عالی است، چرا که این علم، موجب [[مصونیت]] [[امام]] از [[اشتباه]] می‌گردد، ولی در [[عصمت عملی]] امام این [[علم موهوب]] کافی نیست، بلکه محتاج به [[انتخاب]] و [[عشق]] و [[تقوای الهی]] است که زمینه علم موهوب الهی است، مگر اینکه علم موهوب، خود زمینه [[تقوا]] باشد که در این صورت به کلام [[علامه]] اشکالی وارد نیست.

'''[[ملکه]] علمی و عملی''': آخرین [[تفسیر]] در [[ماهیت عصمت]] از [[آیت‌الله]] [[جوادی آملی]] است. ایشان [[عصمت]] را دارای دو بخش می‌داند؛ یکی عصمت عملی و دیگری [[عصمت علمی]]. [[معصوم]] در بخش عصمت عملی، صاحب ملکه اجتناب است که با تلاش و [[مجاهدت]] و تقوا و [[مبارزه]] با نفس و [[محبت]] و [[عشق‌ورزی]] به [[ساحت]] [[قدس]] [[ربوبی]] و توجه تام به اسما و [[صفات الهی]] و انجام فرمان‌های [[پروردگار]] و [[تسلیم]] رضای [[حق]] بودن در تمام مراحل [[زندگی]]، زمینه را برای الهام‌های خفی ایجاد می‌کند تا با [[اختیار]] و انتخاب خود هر آنچه را که مورد رضای حق باشد در زندگی پیاده کند و از هر آنچه که مورد [[غضب الهی]] است دوری ورزد و با این [[زمینه‌سازی]]، عصمت را برای خود فراهم آورد؛ به گونه‌ای که وقوع [[معصیت]] به مرحله [[امتناع]] عادی برسد. از طرفی معصوم، عصمت علمی را با اعطای وهبه پروردگار کسب می‌کند تا موجب عصمت امام از [[خطا]] و [[نسیان]] در [[اندیشه]] گردد. ایشان در این باره می‌فرماید: "عصمت، ملکه علمی و عملی است که افراد معصوم را از هر گونه [[گناه]] عمدی و [[سهوی]]، [[جهل]]، خطا، [[سهو]]، نسیان و مغالطه در اندیشه باز می‌دارد"<ref>عبدالله جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج۹، ص۱۵.</ref>.

بیان [[آیت‌الله]] [[جوادی آملی]] در میان [[تفاسیر]] [[متکلمان]] و شش [[تفسیر]] گذشته [[عقل]] گرایان، از جهاتی [[بهترین]] بیان است و اشکالاتی که در گذشته بر تفاسیر آنها آوردیم به بیان ایشان وارد نیست، چون بیان ایشان دو بعدی است؛ یعنی هم [[عصمت عملی]] [[معصومین]] و هم [[عصمت علمی]] ایشان را بیان کرده است. از طرفی [[عصمت]] را نتیجه تلاش و [[مجاهدت]] معصومین دانسته است. با این وصف، عصمت، اختیاری و ریشه آن، ارادی است. همچنین عصمت را [[موهوبی]] دانسته تا در زمینه [[علمی]] و [[سهو]] و [[نسیان]] دچار اشکال نباشد.

'''نظریه مختار''': ما درباره [[ماهیت عصمت]]، ابتدا به بیان تفصیلی که برگیرنده عواملی است که ریشه‌های [[عصمت]] و در نتیجه [[حقیقت عصمت]] را تشکیل می‌دهند از [[آیات]] و [[روایات]] بهره می‌گیریم و سپس در پایان، خلاصه [[کلام]] خود را در حقیقت عصمت بیان می‌کنیم.

عصمت، [[ملکه]] راسخه [[نورانی]] در نفس است که دو بخش یا دو اثر کاربردی دارد:

بخش اول مربوط به اجتناب از [[معاصی]] است که اکثر [[متکلمان]] و [[حکمای اسلامی]]، آن را به خوبی بیان کرده‌اند. به نظر ما این [[قوه]] قدسیه عصمت مطلقه، موهبتی [[الهی]] برای شخص [[معصوم]] است که از دو چیز ایجاد می‌شود:

# [[علم]] به عواقب [[گناه]] و [[مناقب]] [[طاعات]]: در این باره [[حضرت علی]] {{ع}} در [[خطبه]] [[همام]] در اوصاف [[متقین]] می‌فرماید: "باورشان به [[بهشت]] مانند [[یقین]] کسی است که آن را دیده که [[اهل]] آن به [[خوشی]] به سر می‌برند و ایمانشان به [[آتش]]، مانند [[ایمان]] کسی است که آن را دیده که اهل آن گرفتار عذابند"<ref>نهج البلاغه، خ ۱۸، ص۶۱۲.</ref>؛ {{متن قرآن|لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ}}<ref>«به راستی دوزخ را خواهید دید» سوره تکاثر، آیه ۶.</ref>.

# تقوای عالیه: این [[تقوا]] در نتیجه [[مبارزه]] با نفس با انجام طاعات وعبادات و اجتناب از معاصی حاصل می‌شود که در نتیجه [[اراده]] و تلاش به دست می‌آید و [[اخبار]] و [[قرآن]]، [[شاهد]] این مدعاست.

[[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ}}<ref>«و پروردگارت را پرستش کن تا مرگ تو فرا رسد» سوره حجر، آیه ۹۹.</ref>. روایات نیز بر همین مطلب تأکید دارند؛ از جمله اینکه "به وسیله تقوا عصمت، نزدیک می‌شود"<ref>محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج۳، ص۱۹۹۷.</ref>. از این‌رو متکلمان و [[حکما]] در این باره می‌فرمایند: "عصمت ناشی از عالی‌ترین مرتبه تقواست که یک [[ملکه نفسانی]] است و در نفس، [[رسوخ]] می‌کند؛ مثل سایر [[ملکات نفسانی]] از جمله [[شجاعت]] و [[عفت]] و [[سخاوت]] که دارای آثاری است. عالی‌ترین اثر مرتبه تقوا دور کردن [[انسان]] از معاصی و [[عصیان]] به طور مطلق است"<ref>عصمة الأنبیاء، ص۲۵؛ رسائل المرتضی، ص۳۲۶.</ref>.

در این باره [[جمال]] الدین [[اسدی]] سیوری حلی می‌گوید: "[[عصمت]]، [[ملکه نفسانی]] است که متوقف بر [[علم به مثالب معاصی]] و [[مناقب]] [[طاعات]] می‌باشد که این [[ملکه]] از دو چیز حاصل می‌شود: یکی [[عفت]] و [[تقوا]]، و دیگری [[علم]] به مثالب و مناقب طاعات"<ref>اللوامع الالهیه، ص۱۷۰.</ref>.

[[علامه طباطبایی]] هم می‌فرماید: "عصمت یک سبب شعوری غیر مغلوب است و این علم از قسم سایر [[علوم]] و [[ادراکات]] کسبی نیست، پس [[خطاپذیر]] هم نیست"<ref>محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۵، ص۸۱.</ref>.

بخش دوم از عصمت مطلقه [[امامان]]، [[عصمت علمی]] است که بیانگر عصمت آنان در بیان [[شریعت]]، حوادث، قضاوت‌ها، وقایع [[اجتماعی]] و همینطور [[عصمت از خطا]] و [[نسیان]] و مغالطه است. البته عموم [[متکلمان]] و اکثر [[حکما]] به استثنای عده کمی، عصمت را فقط در دایره [[عصمت عملی]] معنا کرده‌اند. در این زمینه [[قرآن]] [[بهترین]] [[شاهد]] و بیانگر عصمت علمی [[پیامبر]] و امامان {{عم}} است.

[[خداوند]] در [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ}}<ref>«و به تو چیزی آموخت که نمی‌دانستی» سوره نساء، آیه ۱۱۳.</ref>.

علامه طباطبایی ذیل این [[آیه شریفه]] می‌فرماید: "این [[آیه]] مربوط به قضاوت‌های [[پیامبر اکرم]] {{صل}} در حوادث و دعاوی است".

لذا [[موهبت الهی]] عصمت، نوعی از علم و [[شعور]] است که با سایر علوم فرق دارد؛ زیرا این علم، تمام [[قوای ادراکی]] را تحت [[استخدام]] خود دارد، از این‌رو صاحب عصمت، از [[خطا]]، [[گمراهی]] و [[اشتباه]] به طور مطللق محفوظ است. از طرفی [[روایات]] نیز مؤید همین معناست؛ آنجا که فرموده: "برای پیامبر و امامان {{عم}} [[روحی]] است به نام [[روح القدس]] که او را از [[معصیت]] و خطا بازمی‌دارد"<ref>المیزان، ج۵، ص۷۹-۸۰.</ref>.<ref>[[ابراهیم صفرزاده|صفرزاده، ابراهیم]]، [[عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی (کتاب)|عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی]]، ص ۳۸-۴۷.</ref>

در میان [[مشاغل]] [[جامعه]]، برای آن دسته از شغل‌ها و منصب‌ها که حساسیت بالاتری دارند؛ مثل [[امامت جماعت]] و [[جمعه]]، [[قضاوت]]، [[مرجعیت]] و [[رهبری]] [[امت]] شرایطی در نظر گرفته‌اند که از جمله آنها "[[عدالت]]" است. از سویی [[امام]] نیز از آن جهت که رهبری مذهبی امت و قضاوت در [[امور اجتماعی]] [[مردم]] را برعهده دارد، این موضوع را در [[ذهن]] به وجود می‌آورد که، شاید مراد از شرط [[عصمت]] برای امام، همان عدالت باشد، لذا این نکته، محتاج بحث و بررسی است.

ما در یک [[تبیین]] می‌توانیم میان عصمت و عدالت، دو وجه امتیاز و افتراق قائل شویم و یک وجه اشتراک. [[علامه طباطبایی]] در مورد وجه امتیاز این دو می‌فرماید: با داشتن عصمت، [[صدور گناه]] ممتنع می‌گردد، ولی با وجود عدالت، صدور گناه ممتنع نیست. [[خداوند]] به [[معصومین]] ملکه‌ای [[علمی]] [[عطا]] کرد که آنها را از وقوع در [[گناه]] و [[ارتکاب معاصی]] بازمی‌دارد، و با این [[ملکه]] علمی صدور [[گناهان]] [[صغیره]] و [[کبیره]] از آنها ممتنع می‌گردد و به همین وصف ([[امتناع]] صدور گناه) از عدالت ممتاز می‌گردد، چون عدالت، صدور گناه را ممتنع نمی‌کند<ref>المیزان، ج۱۱، ص۱۶۲.</ref>.

[[سید مرتضی]] نیز با بیانی دیگر به همین وجه امتیاز اشاره می‌کند و می‌گوید: "بین عصمت و عدالت شدت و [[ضعف]] در رتبه است؛ یعنی عصمت مطلق، عالی‌ترین مرتبه تقوای عالیه است که صدور گناه از [[معصوم]] امتناع دارد، ولی با عدالت یا [[عصمت نسبی]] صدور گناه ممتنع نیست"<ref>رسائل المرتضی، ج۳، ص۳۲۶.</ref>.

وجه دوم امتیاز میان عصمت و عدالت را [[آیت‌الله]] [[جوادی آملی]] چنین تبیین می‌کند: "عصمت، ملکه علمی و عملی است که [[انسان]] را از [[جهل]]، [[خطا]]، [[سهو]] و [[نسیان]] و مغالطه در [[اندیشه]] [[حفظ]] می‌کند، ولی عدالت، فقط ملکه عملی است که انسان از گناه عمدی بازمی‌دارد"<ref>تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج۹، ص۱۵-۱۶.</ref>.

البته تنها اشتراک میان عصمت و عدالت در همان رتبه پایین عصمت، یعنی عدالت است که اجتناب از [[معاصی]] است.

[[عبدالرزاق لاهیجی]] در این باره می‌فرماید: به انسان‌های [[عادل]] و با تقوای عادی که از [[گناهان]] اجتناب می‌کنند [[معصوم]] می‌گوییم، نه معصوم مطلق، بلکه معصوم نسبی؛ مثل [[عدالت]] که مراتب مختلف و شدت و [[ضعف]] دارد؛ یکی [[عدالت مطلق]] که در آن [[صدور گناه]] ممتنع است و دیگری عدالت نسبی است که صدور گناه ممتع نیست<ref>گوهر مراد، ص۴۶۴.</ref>.

با توجه به این مطالب می‌توان گفت که هر معصومی دارای عدالت است، ولی هر عادلی معصوم نیست<ref>[[ابراهیم صفرزاده|صفرزاده، ابراهیم]]، [[عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی (کتاب)|عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی]] ص ۵۶.</ref>.

=== مفاهیم بیانگر حقیقت عصمت ===

«'''[[تنزیه]]''': این کلمه در عبارت‌های زیادی از [[دانشمندان اسلامی]]، برای بیان مفهوم [[عصمت]] یا رفع اشکالات پیرامون آن، وجود دارد و بسیاری از کتاب‌ها با همین عنوان نام گذاری شده‌اند؛ مثلا: [[تنزیه الانبیاء]] از [[سید مرتضی]]، تنزیه الانبیاء از شیخ [[محمدباقر استرآبادی]]، تنزیه الانبیاء و الائمه از [[نجاشی]]، تنزیه [[انبیاء]] از شیخ [[مصطفی]] [[بغدادی]]، تنزیه انبیاء از [[آدم]] تا خاتم از [[محمدهادی معرفت]]، تنزیه الانبیاء از ابن العلاء القشیری، تنزیه الانبیاء از [[جعفر]] ثقفی (ابومحمد البغدادی)، تنزیه الانبیاء از ابی [[حمیر]]، تنزیه الانبیاء از [[فیض]] [[الله]] ابن جعفر بغدادی، تنزیه الانبیاء از [[جلال الدین سیوطی]]، تنزیه الانبیاء از [[عبد]] الوهاب [[حسینی]] استر آبادی و تنزیه الانبیاء از محمدرضا غراوی نجفی.

بسیاری از کتاب‌های [[شیعه]] و [[سنی]] با این اسم مشهورند یا در آنها از کلمه تنزیه استفاده شده است که از حد شمارش خارج است.

واژه تنزیه که در عبارت‌های [[دانشمندان]]، زیاد به کار گرفته شده، برای رساندن معنای عصمت و تأکید بر آن است. این واژه نام بسیاری از کتاب‌ها را به خود اختصاص داده، برای [[دفاع]] از [[عصمت انبیا]] و [[ائمه]] و تنزیه آنان از [[قبایح]] و [[منکرات]] به کار گرفته می‌شود. بنابراین اگر به جای مفهوم عصمت و [[معصوم]]، کلمه منزه به کار گرفته شود، همان معنا را بدون [[کاستی]] ارائه می‌کند؛ مثلاً اگر در عبارت ذیل دو کلمه معصوم و منزه را جایگزین کنیم و به جای "[[انبیا]] و [[ائمه اطهار]] از [[گناه]] و [[سهو]] و [[نسیان]] معصوم هستند" بگوییم که "انبیا و ائمه اطهار از گناه و سهو و نسیان منزه‌اند" می‌بینیم هیچ خللی در معنا ایجاد نشده است، لذا می‌توانیم واژه تنزیه و مشتقات آن را بیانگر مفهوم عصمت بشماریم.

'''[[توفیق]]''': واژه توفیق در بعضی از عبارت‌های [[علما]] به عنوان مصداق عصمت یا مبین [[ماهیت عصمت]] به کار گرفته شده است؛ مثلاً جناب [[شیخ مفید]] می‌فرماید: "عصمت از جانب [[خداوند تعالی]] برای [[حجت‌های الهی]]، توفیق و [[لطف]] است"<ref>تصحیح اعتقادات الامامیه، ص۱۲۸.</ref>.

[[تفتازانی]] هم می‌گوید: "همانا [[لطف]]، اگر انجام [[طاعات]] و [[عبادات]] باشد توفیق نامیده می‌شود"<ref>شرح مقاصد، ج۴، ص۳۱۲؛ ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، ص۲۷۷.</ref>.

نقد: کلمه [[توفیق]] که در عبارت‌های برخی از [[متکلمان شیعه]] و [[اهل سنت]] در بیان مصداق یا [[حقیقت عصمت]] به کار گرفته شده به [[تنهایی]] گویای بخشی از معنای [[عصمت]] است؛ مثلاً کسی که موفق به انجام عبادات گردد یا از [[گناهان]] اجتناب ورزد او را صاحب توفیق می‌دانند. البته کلمه توفیق، غالباً در موارد انجام طاعات و عبادات به کار گرفته می‌شود، لذا به‌کارگیری واژه توفیق به جای عصمت فقط در [[عصمت عملی]] (انجام طاعات و اجتناب از [[معاصی]]) امکان‌پذیر است. از این‌رو نمی‌توانیم واژه توفیق را معادل کلمه عصمت بدانیم.

'''دارا بودن [[صدق]]، [[امانت]]، تبلیغ و [[فطانت]]''': بعضی از [[دانشمندان]] اهل سنت، این چهار وصف را در توصیف [[عصمت انبیا]] ذکر می‌کنند و در مقابل، چهار وصف دیگر را از [[انبیا]] [[تنزیه]] می‌کنند، مثل کذب، [[عصیان]]، [[کتمان]] و [[غفلت]]. آنان در این باره می‌گویند: صدق، آن است که خبر [[پیامبران]] [[مطابق با واقع]] و نفس الامر باشد و هیچ دروغی از آنان صادر نشود. امانت، آن است که [[خداوند]] ظاهر و [[باطن]] آنان را از آنچه که او [[راضی]] نیست [[حفظ]] کند. [[تبلیغ]]، آن است که پیامبران تمام آنچه را که خداوند به آن [[فرمان]] داده بدون کتمان به [[مردم]] برسانند. فطانت، آن است که [[قدرت]] [[فهم]] پیامبران از همه مردم کامل‌تر باشد<ref>طاهر الجزائری، الجواهر الکلامیة فی العقیدة الأسلامیه، ص۵۶-۵۷.</ref>.

نقد: چهار واژه‌ای که بعضی از اهل سنت در وصف عصمت انبیا به‌کار گرفته‌اند تنها بیانگر عصمت انبیا در عصمت عملی و [[ابلاغ وحی]] و [[شریعت]] است، چون کلماتی مثل صدق در خبر و [[ابلاغ]] بدون کتمان و فطانت در فهم، مربوط به [[عصمت در تبلیغ]] شریعت است و امانت در عدم عصیان مربوط به عصمت عملی است که بخشی از عصمت را تشکیل می‌دهند. پس این چهار واژه، هرگز بیانگر [[عصمت]] از [[سهو]] و [[نسیان]] و [[عصمت علمی]] در بیان حوادث و قضایای خارجی نیست، لذا نمی‌توانیم این واژه‌ها را نه به [[تنهایی]] و نه به صورت جمعی (چهار واژه) معادل کلمه عصمت بشماریم.

'''تقوای مطلق، [[عدالت مطلق]]''': دو اصطلاح فوق در برخی از عبارت‌های [[علما]]، مثل [[سید مرتضی]] و [[محقق لاهیجی]] و بعضی از معاصرین مثل [[آیت‌الله]] [[جعفر سبحانی]] در [[کتاب]]"[[عصمة]] الانبیا" آمده است؛ مثلاً سید مرتضی می‌فرماید: "عصمت از [[گناه]]، مرتبه عالی از [[مراتب گناه]] است و لذا [[تقوا]] [[عصمت نسبی]] است و عصمت، تقوای مطلق"<ref>رسائل المرتضی، ج۳، ص۳۲۶.</ref>.

محقق لاهیجی می‌فرماید: [[عدالت]] می‌تواند مثل تقوا و عصمت دارای دو رتبه باشد؛ یکی عدالت مطلق که گناه، مطلقاً در آن مرتبه ممتنع است و دیگری عدالت نسبی که با آن، [[صدور گناه]] ممتنع نیست، لذا مراد ما از عصمت نیست مگر تأکید عدالت و [[وجوب]] بقای بر آن<ref>گوهر مراد، ص۴۶۴.</ref>.

دو مفهوم فوق که به عنوان بیانگر عصمت در عبارت‌های [[متکلمین]] آمده است بسیار عالی و رساننده معنای عصمت در بعد [[عصمت عملی]] می‌باشد، چون تقوای مطلق همان انجام [[طاعات]] در تمام لحظه‌های [[زندگی]] و اجتناب از [[معاصی]] است که به سر حد [[امتناع]] وقوعی می‌رسد، ولی عصمت علمی و عصمت از سهو و نسیان را که غیر اختیاری است شامل نمی‌شود، زیرا تقوا در موارد اختیاری آن اطلاق می‌شود، ولی در موارد غیر اختیاری مثل موارد نسیان و عدم [[اشتباه]] در [[علوم]] و وقایع خارجی استعمال نگردیده است، و اگر عصمت در نسیان و سهو و [[خطا]] و علوم (عصمت علمی) اطلاق می‌شود از باب این است که دارای پشتوانه [[قرآنی]] و [[روایی]] است نه به سبب استعمال لغوی آن. لذا استعمال واژه تقوای مطلق و عدالت مطلق به عنوان معادل واژه عصمت در عصمت عملی بدون اشکال است، ولی تمام [[حقیقت عصمت]] را بیان نمی‌کند، از این رو در اصطلاحات علما از دو واژه تقوای مطلق و [[عدالت مطلق]] برای [[تبیین]] [[عصمت علمی]] استفاده نشده است.

'''[[اصطفاء]]، [[اجتباء]] و [[اختیار]]''': سه واژه فوق آن در [[قرآن]] و [[روایات]] و لغت و [[ادعیه]] دارای معنایی نزدیک به هم یعنی [[برگزیدن]] و [[انتخاب]]، استعمال گردیده است. اینک هر یک از این واژه‌ها را جداگانه بررسی می‌کنیم.

'''اصطفاء''': این کلمه در [[فرهنگ]] لغت عموماً به معنای اختیار آمده است. [[خلیل بن احمد فراهیدی]] در کتاب العین می‌گوید: {{عربی|الاصْطِفاء: الاختيار... و منه النبي المُصْطَفى، و الأنبياء المُصْطَفُونَ: إذا اختاروا}}<ref>العین، ج۷، ص۱۶۳؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۴۶۳.</ref>. این واژه در قرآن به صورت مکرر به معنای اختیار و برگزیدن آمده است؛ مانند: {{متن قرآن|وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا...}}<ref>«و چه کس جز آنکه سبک مغز است از آیین ابراهیم روی می‌گرداند؟ در حالی که ما او را در این جهان برگزیده‌ایم و بی‌گمان او در جهان واپسین از شایستگان است» سوره بقره، آیه ۱۳۰.</ref>. در [[روایت]] هم به معنای [[برگزیده]] و اختیار آمده است<ref>بحار الأنوار، ج۲۵، ص۱۹۹؛ شیخ صدوق، عیون الأخبار، ص۲۶۷-۲۶۸.</ref>.

'''اجتباء''': این واژه هم در قرآن و روایات به صورت مکرر استعمال گردیده و در تمام موارد به معنای برگزیده، انتخاب و اختیار آمده است. هرآنچه در مورد کلمه اصطفاء گفتیم، در مورد کلمه اجتباء هم [[صدق]] می‌کند. در [[قرآن کریم]] آمده است که {{متن قرآن|وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى * ثُمَّ اجْتَبَاهُ رَبُّهُ فَتَابَ عَلَيْهِ وَهَدَى}}<ref>«و آدم با پروردگارش نافرمانی کرد و بیراه شد * سپس پروردگارش او را برگزید و او را بخشود و راهنمایی کرد» سوره طه، آیه ۱۲۱-۱۲۲.</ref>.

'''اختیار''': کلمه اختیار هم در لغت و هم در اصطلاح قرآن و روایات به معنای برگزیدن و انتخاب آمده است و در بسیاری از مراتب به جهت [[قرابت]] معنایی به جای اصطفاء استفاده می‌شود.

جوهری در کتاب [[قیم]] [[صحاح]] می‌گوید: {{عربی|الاختِيَارُ: الاصْطِفاءُ. و كذلك التَخَيُّرُ}}<ref>الصحاح، ج۲، ص۶۵۱.</ref>.

این واژه در قرآن هم در موارد استعمال آن به معنای برگزیدن و انتخاب آمده است؛ مثلاً {{متن قرآن|وَلَقَدِ اخْتَرْنَاهُمْ عَلَى عِلْمٍ عَلَى الْعَالَمِينَ}}<ref>«و به یقین آنان را با دانایی بر جهانیان برگزیدیم» سوره دخان، آیه ۳۲.</ref>.

در تحلیل این سه واژه می‌توان گفت:

اولاً؛ سه واژه [[اصطفاء]]، [[اجتباء]] و [[اختیار]] اصطلاحاتی [[قرآنی]] و واژه‌هایی عربی‌اند که اگر بخواهیم به جای کلمه [[عصمت]]، این سه واژه را به کار ببریم معنایی غیر از معنای لغوی آن فهمیده نمی‌شود، لذا نمی‌توانند معادل مفهوم عصمت قرار گیرند.

ثانیاً: این واژه‌ها که غالباً درباره [[انبیا]] و [[امامان]] در [[قرآن]] و [[روایات]] و [[ادعیه]] استفاده شده است، [[دلیل]] بر [[فهم]] معنای عصمت از این کلمات نمی‌گردد، چون:

یک. این واژه‌ها در مورد غیر انبیا هم آمده و دلالت بر عصمت آنان نمی‌کند؛ مثل [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَقَدِ اخْتَرْنَاهُمْ عَلَى عِلْمٍ عَلَى الْعَالَمِينَ}}<ref>«و به یقین آنان را با دانایی بر جهانیان برگزیدیم» سوره دخان، آیه ۳۲.</ref> که در مورد [[برتری]] [[قوم بنی‌اسرائیل]] و [[انتخاب]] آنان به عنوان کسانی است که [[کتاب آسمانی]] [[تورات]] بر آنان نازل گردیده است، اما هیچ دلالت [[عقلی]] و [[نقلی]] بر عصمت آن [[قوم]] وجود ندارد.

دو. واژه اصطفاء در مورد [[حضرت مریم]] {{س}} بر عصمت آن [[حضرت]] دلالت نمی‌کند، بلکه در آیه {{متن قرآن|يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ}}<ref>«و آنگاه فرشتگان گفتند: ای مریم! خداوند تو را برگزید و پاکیزه داشت و بر زنان جهان برتری داد» سوره آل عمران، آیه ۴۲.</ref>، عصمت را از کلمه {{متن قرآن|طَهَّرَكِ}} می‌فهمیم و واژه اصطفاء به معنای قبولی [[نذر]] مادرش از طرف [[خداوند]] است.

سه. [[عصمت انبیا]] را از [[دلایل عقلی]] محکم و [[آیات]] و روایاتی که صریحاً بر عصمت انبیا دلالت می‌کنند استفاده می‌کنیم، نه این واژه‌ها. لذا این سه واژه (اصطفاء، اجتباء و اختیار) نمی‌توانند به عنوان بیانگر مفهوم عصمت قرار بگیرند. شاید بتوان گفت که عدم استفاده این مفاهیم به جای مفهوم عصمت در اصطلاح [[علما]] به جهت عدم گویایی آنها برای بیان معنای واژه عصمت باشد.

البته این واژه‌ها در هر کجای قرآن و روایات که استفاده شده بر نوعی [[تفضیل]] و تقدم برای صاحبان این واژه‌ها چه [[انبیا]] و [[امامان]] و چه غیر [[معصومین]] دلالت دارد.

'''[[اخیار]]، [[صالح]]، [[محسن]]''': سه مفهوم فوق از اصطلاحات [[قرآن]] و [[ادعیه]] و [[روایات]] است که غالباً درباره انبیا و امامان استعمال گردیده است.

'''اخیار''': اکثر واژه‌شناسان، اخیار را به [[نیکی]] و ضد [[شر]] معنا کرده‌اند. این کلمه در قرآن هم به معنای [[نیک]] و خوب آمده است؛ مثل: {{متن قرآن|وَإِنَّهُمْ عِنْدَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْأَخْيَارِ * وَاذْكُرْ إِسْمَاعِيلَ وَالْيَسَعَ وَذَا الْكِفْلِ وَكُلٌّ مِنَ الْأَخْيَارِ}}<ref>«و آنان نزد ما از گزیدگان نیکان بودند * و از اسماعیل و الیسع و ذو الکفل یاد کن و همه از نیکان بودند» سوره ص، آیه ۴۷-۴۸.</ref>. در روایات هم این کلمه به معنای نیک و خوب آمده است؛ چنان‌که [[نبی مکرم اسلام]] {{صل}} می‌فرماید: "[[علی]] و اولادش از [[ائمه]] را [[دوست]] بدارید، چون آنها برگزیدگان و [[نیکان]]، و [[معصوم]] از هر گناه‌اند"<ref>بحارالانوار، ج۲۵، ص۱۹۳.</ref>.

'''صالح''': این واژه در [[آیات قرآن]] در موارد مختلف استعمال گردیده است که در تمام موارد، معنای [[شایسته]] و نیک در [[اعمال]] آمده است؛ مثل: {{متن قرآن|...وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ}}<ref>«و بی‌گمان او [حضرت ابراهیم {{ع}}] در جهان واپسین از شایستگان است» سوره بقره، آیه ۱۳۰.</ref>.

'''محسن''': این واژه در قرآن، مکرر آمده و در تمام موارد آن به معنای [[نیکوکار]] و شایسته استعمال شده است؛ مثلاً: {{متن قرآن|وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوَى آتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«و چون [موسی {{ع}}] به برنایی خویش رسید و استواری یافت بدو (نیروی) داوری و دانشی بخشیدیم و بدین‌گونه به نیکوکاران پاداش می‌دهیم» سوره قصص، آیه ۱۴.</ref>.

به هر حال، این سه مفهوم که در لغت و قرآن و [[روایت]] به صورت خلاصه آورده شد، تقریباً معنایی نزدیک به هم دارند و می‌توانیم برای هر سه واژه معنای [[نیکو]] کار را [[اراده]] کنیم و اگر هر کدام از سه واژه فوق را به جای دیگری بگذاریم معنای مقصود فهمیده می‌شود.

در موارد استعمال عرف، مثلاً اگر به جای عبارت "[[حسن]]، مرد صالحی است" بگوییم "حسن از [[محسنین]] است" ظاهراً خللی در معنا ایجاد نمی‌شود. اما این سه واژه را نمی‌توانیم به جای کلمه [[عصمت]] قرار دهیم، چون واژه عصمت، معنایی فراتر از سه واژه فوق را داراست، لذا می‌بینیم در [[قرآن کریم]] واژه محسنین هم در مورد [[انبیا]] و [[امامان]] آمده و هم در مورد اقوامی که دارای عصمت نیستند، حتی اگر انسان‌های [[نیکوکار]] باشند؛ مثلاً {{متن قرآن|اقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضًا يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ وَتَكُونُوا مِنْ بَعْدِهِ قَوْمًا صَالِحِينَ}}<ref>«یوسف را بکشید یا به سرزمینی (دور) بیفکنید تا پدرتان تنها به شما روی آورد و پس از آن (خطا) گروهی شایسته باشید» سوره یوسف، آیه ۹.</ref>.

با توجه به این [[آیه]] می‌بینیم که کلمه [[صالح]] یا دو واژه دیگر که در مورد غیر انبیا و [[معصومین]] زیاد اطلاق می‌شود، هیچ دلالتی بر [[عصمت انبیا]] یا معصومین دیگر ندارد، بلکه فقط معنای لغوی آن، یعنی [[نیکوکاری]] را می‌شود از آن فهمید، لذا این سه واژه قابلیت [[تعادل]] با کلمه عصمت در هیچ بعد عملی و [[علمی]] ندارند.

'''[[صدق]]، [[مرتضی]]، [[هدی]]''': این سه کلمه در قرآن کریم، و [[روایات]] و [[ادعیه]] درباره انبیای عظام و [[امامان معصوم]] به صورت مکرر آمده است که در ذیل از دیدگاه [[اهل]] لغت و اصطلاحات [[قرآن]] به صورت خلاصه بررسی می‌شود.

'''صدق''': این کلمه و مشتقات آن، مثل صادق و [[صدیق]]، هم برای انبیا و امامان و هم برای افرادی که [[تالی]] تلو آنها بوده‌اند مثل [[حضرت مریم]] [[عذرا]] در قرآن کریم آمده است. این واژه در قرآن در هر مورد که استعمال شده به معنای [[راستگو]] و کسی است که عمل و گفتاری درست دارد، آمده است. اینک به دو نمونه از [[آیات قرآن]] اشاره می‌شود: {{متن قرآن|وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا}}<ref>«و در این کتاب، اسماعیل را یاد کن که او درست‌پیمان و فرستاده‌ای پیامبر بود» سوره مریم، آیه ۵۴.</ref>. {{متن قرآن|وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِدْرِيسَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا}}<ref>«و در این کتاب، ادریس را یاد کن که پیامبری بسیار راستگو بود» سوره مریم، آیه ۵۶.</ref>.

'''[[مرتضی]]''': این واژه و مشتقات آن، مثل ارتضی و [[رضی]] در [[قرآن]] و [[روایات]]، در مورد [[انبیا]] و [[امامان]]، در موارد مختلف استفاده شده است که به دو نمونه در لغت و قرآن اشاره می‌شود.

واژه [[مرضی]] در لغت و قرآن و روایات به معنای [[پسندیده]] آمده است، مثل: {{متن قرآن|وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا}}<ref>«و خانواده خود را به نماز و زکات فرمان می‌داد و نزد پروردگار خویش پسندیده بود» سوره مریم، آیه ۵۵.</ref>. و در جایی دیگر هم فرمود: {{متن قرآن|عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا}}<ref>«او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند * جز فرستاده‌ای را که بپسندد که پیش رو و پشت سرش، نگهبانانی می‌گمارد» سوره جن، آیه ۲۶-۲۷.</ref>.

'''[[هدی]]''': این واژه از اسماء و صفاتی است که [[خداوند]] در [[آیات قرآن]]، آنها را به خود نسبت داده است. در استعمالات قرآن نیز به هر کسی که وصف [[هدایت]] [[عطا]] می‌شود، از [[مردم]] خواسته شده تا از آنان [[پیروی]] کنند، لذا این واژه در استعمالات قرآن و روایات به معنای هدایت ترجمه شده است؛ از جمله: {{متن قرآن|أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ...}}<ref>«آنان کسانی هستند که خداوند رهنمایی‌شان کرده است پس، از رهنمود آنان پیروی کن!» سوره انعام، آیه ۹۰.</ref>. و نیز می‌فرماید: {{متن قرآن|ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ}}<ref>«این رهنمود خداوند است که هر یک از بندگان خود را بخواهد با آن رهنمون می‌شود» سوره انعام، آیه ۸۸.</ref>.

این سه واژه که در روایات و آیات قرآن هم آمده به نوعی دلالت بر [[شرافت]] و کمال دارد. ولی اینکه آیا می‌توانند بیانگر مفهوم [[عصمت]] باشند و معنای آن را برسانند؟ [[نیازمند]] بررسی است:

واژه [[هدی]] و مشتقات آن بر [[هدایت]] یافتن [[انبیا]] و [[امامان]] دلالت می‌کند، اما این واژه، عام است و در موارد زیاد به همه [[مردم]] خطاب می‌شود. بنابراین همان‌طور که اگر مردم موصوف، به صفت هدایت گردند، معنایش عصمت از [[گناه]] نیست، به همین تناسب اگر به انبیا وصف هدایت داده شد، دلالت ندارد که آنان در تمام ابعاد وجود، معصوم‌اند.

اگر مردم [[مأمور]] [[اطاعت]] از انبیا هستند به علت [[اثبات عصمت]] آنان از [[راه]] [[معجزه‌ها]] و [[دلایل عقلی]] و [[نقلی]] متقن است که ثابت کننده تمام ابعاد وجودی عصمت در آنان است، لذا واژه هدی در بیان هر دو بعد از عصمت، واژه‌ای نارساست.

واژه {{متن قرآن|ارْتَضَى}} و مشتقات آن نیز همان‌طور که [[علامه طباطبایی]] فرموده‌اند در هر کجا که استفاده شود، به این معناست که آن شخص، [[برگزیده]] و [[پسندیده]] خداست، اما اینکه بر عصمت شخص دلالت کند، ظاهراً [[نادرست]] است. چون کلمه {{متن قرآن|ارْتَضَى}} نه بر [[عصمت عملی]] شخص دلالت می‌کند و نه بر عدم [[اشتباه]] و [[نسیان]]، لذا تنها موردی که از این کلمه برداشت می‌شود این است که این واژه در هر کجا که استعمال گردد، می‌رساند که آن شخص صاحب [[فضیلت]] و کمال است و برگزیده و پسندیده [[خداوند]] است، نه چیز دیگر.

واژه [[صدق]] و مشتقات آن نیز که هم درباره انبیا و امامان و هم درباره [[حضرت مریم]] [[عذرا]] آمده، به صورت مطلق به معنای [[راستگو]] و مطابقت عمل با گفتار با هم است<ref>مجمع البحرین، ج۲، ص۵۹۵.</ref>. اگرچه رایحه عصمت عملی از این کلمه استشمام می‌شود، لکن اگر در یک عبارت به جای واژه عصمت، کلمه صادق یا [[صدیق]] را بگذاریم آنچه که از این کلمه می‌فهمیم همان معنای [[راستگویی]] است. پس این معنای عدم [[کذب]]، [[دلیل]] بر عدم گناه در هیچ لحظه نیست. اگر کلمه صدق را بر عصمت عملی در اجتناب مطلق از [[گناه]] حمل کنیم، یقیناً این واژه بر عدم [[سهو]] و نیسان دلالت نمی‌کند. شیخ طریحی در [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ}}<ref>«با راستگویان باشید!» سوره توبه، آیه ۱۱۹.</ref> می‌فرماید: {{عربی|الذين صدقوا في دين الله نية و قولا و عملا}}<ref>مجمع البحرین، ج۲، ص۵۹۵.</ref>. این معنا با توجه به تمام قرائن [[آیه]] و [[شأن نزول]] و [[روایات]] استفاده می‌شود، وگرنه خود کلمه صادق فقط به معنای [[راستگو]] بودن است و "[[صدیق]]" هم که در مورد [[حضرت]] [[ادریس]] و [[حضرت مریم]] {{عم}} آمده است، دال بر [[راستگویی]] در تمام عمرشان است، نه عدم گناه و [[نسیان]]. در نهایت این واژگان در دو بعد [[عصمت عملی]] و [[علمی]] نارسا و ناتمام‌اند.

'''[[مخلص]]، [[مطهر]]''': دو واژه فوق و مشتقات آن دو در اصطلاحات [[قرآن]] و روایات در موارد مختلفی آمده که به بررسی آن در لغت و قرآن می‌پردازیم:

'''[[خالص]]''': طریحی می‌گوید: {{عربی|كلُّ ما صفي و تَخَلَّصَ و لم يمتزج بغيره... و هذا يسمى إِخْلَاصاً}}<ref>مجمع البحرین، ج۱، ص۶۸۰-۶۸۱.</ref>. برخی نیز گفته‌اند: {{عربی|خَلَصَ الشّيْ‌ءُ يَخْلُصُ، خُلُوصاً، أَي خالِصاً}}<ref>صحاح، ج۳، ص۱۰۳۷؛ لسان العرب، ج۷، ص۲۶؛ مختار الصحاح، ص۱۰۳.</ref>. همچنین درباره مفهوم مخلص گفته شده: {{عربی|الْمُخْلِصِينَ: الذين أَخْلَصُوا الطاعة لله، الْمُخْلَصِينَ الذين أَخْلَصَهُمُ الله لرسالته، خالصاً من الدنس}}<ref>مجمع البحرین، ج۱، ص۶۸۰-۶۸۱.</ref>. این واژه و مشتقات آن در [[قرآن کریم]] استفاده شده و به معنای خالص و [[پاک]] آمده است؛ مثلاً: {{متن قرآن|إِنَّا أَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ}}<ref>«و ما آنان را به ویژگی‌یی که یادکرد رستخیز است، ویژه ساختیم» سوره ص، آیه ۴۶.</ref>.

و در آیه‌ای دیگر فرموده است: {{متن قرآن|قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ}}<ref>«[شیطان] گفت: به ارجمندی تو سوگند که همگی آنان را گمراه خواهم کرد * بجز از میان آنان بندگان نابت را» سوره ص، آیه ۸۲-۸۳.</ref>. همچنین درباره [[حضرت موسی]] {{ع}} می‌فرماید: {{متن قرآن|وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا}}<ref>«و در این کتاب از موسی یاد کن که ناب و فرستاده‌ای پیامبر بود» سوره مریم، آیه ۵۱.</ref>.

'''[[طاهر]]''': لغت‌شناسان در معنای آن گفته‌اند: {{عربی| الطهارة مصدر طهر و طهر بمعنی النزاهة، و طهر نقيض النجاسة و الحيض و التطهير التنزه و الكف عن الاثم}}<ref>العین، ج۴، ص۱۹؛ صحاح، ج۲، ص۷۲۷؛ لسان العرب، ج۴، ص۵۰۴؛ مجمع البحرین، ج۳، ص۶۶.</ref>. این واژه و مشتقات آن در [[قرآن کریم]] به عنوان اسم یا وصف برای اشیاء و [[انسان]] قرار گرفته و در تمام موارد معنای نزاهت و [[پاکی]] از آن استفاده می‌شود؛ مثلاً: {{متن قرآن|وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا}}<ref>«و از آسمان، آبی پاک فرو فرستادیم» سوره فرقان، آیه ۴۸.</ref>.

یا این [[آیه]] که فرموده: {{متن قرآن|رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ يَتْلُو صُحُفًا مُطَهَّرَةً}}<ref>«(یعنی) پیامبری از سوی خداوند [فرستاده شد] تا کتب آسمانی پاک و منزه را بر آنان تلاوت کند» سوره بینه، آیه ۲.</ref>.

یا این [[آیه شریفه]] که می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>.

این واژه در [[روایات]] هم بارها به عنوان وصف [[انبیا]] و [[امامان]] آمده و به معنای نزاهت و پاکی آنان است؛ از جمله این [[حدیث]]: [[ابن عباس]] می‌گوید از [[رسول خدا]] {{صل}} شنیدم که فرمود: "من و [[علی]] و [[حسن]] و [[حسین]] و نه تن از [[فرزندان حسین]] از [[پاکان]] و [[معصومان]] هستیم"<ref>بحارالانوار، ج۲۵، ص۲۰۱.</ref>.

دو واژه "مخلَصون و مُطهَّرون" که از نگاه [[اهل]] لغت و در اصطلاح [[قرآن]] به [[اجمال]] بررسی شد، از واژه‌هایی است که قابلیت [[جانشینی]] برای کلمه [[عصمت]] را دارند. کلمه "[[اخلاص]]" به صیغه اسم مفعولی (مخلصون و مخلصین) به معنای این است که [[خداوند]] این [[انسان‌ها]] را (انبیا و امامان) با [[هدایت‌ها]] و نشان دادن [[آیات]] و نشانه‌های خاص خود و [[برهان]] و [[علم]]، [[خالص]] کرده است و آنان به درجه‌ای از اخلاص و [[معرفت]] رسیده‌اند که لحظه‌ای به [[هوای نفس]] و اغوائات [[شیطانی]] توجهی ندارند و [[گناه]] و [[خطا]] در قاموس وجودشان نمی‌گنجد و [[شیطان]] را به درون آنان راهی نیست.

همان‌طور که [[قرآن]] می‌فرماید: {{متن قرآن|...وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ * إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ}}<ref>«و همگان را از راه به در خواهم برد * بجز از میان آنان بندگان نابت را» سوره حجر، آیه ۳۹-۴۰.</ref>.

[[علامه طباطبایی]] درباره مخلصین می‌فرماید: از [[شأن]] مخلصین این است که [[خداوند تعالی]] هرگونه [[فحشا]] و [[بدی]] را از آنان دور می‌کند که نه به گرد [[گناه]] می‌گردند و نه همّ به گناه دارند - و اینان را [[خداوند]] برای خود [[خالص]] کرده است و در وجود آنان تسویلات شیطان و نفس [[راه]] ندارد - و غیر از [[خدا]] به هیچ چیز، توجه نمی‌کنند. (و این همان [[عصمت]] است)<ref>المیزان، ج۱۱، ص۱۳۰ و ج۱۴، ص۶۳.</ref>.

شایان ذکر است که واژه [[مخلص]] در بعد [[عصمت عملی]]، قابلیت [[تعادل]] با کلمه عصمت را دارد، اما در بعد [[علمی]] نمی‌تواند بار معنایی [[عصمت علمی]] را حمل کند. اما واژه {{متن قرآن|مُطَهَّرُونَ}} که با هر صیغه‌ای آمده، دلالت بر [[پاکی]] و نزاهت دارد.

این کلمه که در قرآن برای [[اهل بیت]] و [[حضرت مریم]] {{عم}} آمده است بر عصمت آ‌ن‌ها نیز دلالت تام دارد، لذا اگر در یک عبارت به جای کلمه [[معصومان]]، واژه {{متن قرآن|مُطَهَّرُونَ}} گذاشته شود خللی در معنای جمله پیش نمی‌آید. چنانکه در [[روایات]] زیادی کلمه {{متن حدیث|مُطَهَّرُونَ}} همراه کلمه {{مَعْصُومُونَ}} آمده است؛ از جمله اعمش از [[امام صادق]] {{ع}} [[نقل]] می‌کند: {{متن حدیث|الْأَنْبِيَاءُ وَ الْأَوْصِيَاءُ لَا ذُنُوبَ لَهُمْ لِأَنَّهُمْ مَعْصُومُونَ مُطَهَّرُونَ}}<ref>بحار الانوار، ج۲۵، ص۱۹۹.</ref>.

در نتیجه این مباحث می‌توان گفت که واژه [[طاهر]] و مشتقات آن می‌توانند به عنوان معادل عصمت در عبارات قرار گیرند و تمام معنای عصمت را هم حمل می‌کنند، اما چهارده واژه دیگر یا اصلاً قابلیت تعادل با کلمه عصمت را ندارند یا مثل کلمات [[تقوا]]، [[عدالت]] و مخلصون، فقط عصمت عملی را در بر می‌گیرند»<ref>[[ابراهیم صفرزاده|صفرزاده، ابراهیم]]، [[عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی (کتاب)|عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی]] ص ۵۸-۷۳.</ref>.

=== مترافات واژه عصمت ===

'''[[تنزیه]]''': در کلمات برخی از [[علمای اسلامی]] گاهی برای افاده معنای [[عصمت]]، از واژه [[تنزیه]] استفاده شده است. چنان‌که عنوان [[کتاب]] [[سید مرتضی]] درباره [[عصمت انبیا]] و [[ائمه]] {{عم}} [[تنزیه]] الانبیاء<ref>در کتاب الذریعة إلی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۴۵۶، از چهار کتاب دیگر با همین نام یاد شده است.</ref> است. برخی از علمای [[اهل]] [[سنّت]] نیز به طور کلّی از به کار بردن واژه [[عصمت]] اجتناب ورزیده و تنها از کلمه "[[تنزیه]]" استفاده کرده‌اند<ref>ر. ک: الفقه الاکبر، ابوحنیفه.</ref>.

البته در برخی از [[روایات]] نیز، یکی از تعابیری که در کنار واژه [[عصمت]] به کار رفته است، مشتقات کلمه "[[تنزیه]]" می‌باشد. به عنوان نمونه، در [[زیارت]] جامعه‌ای که از [[امام هادی]] {{ع}} - [[نقل]] شده است، می‌خوانیم: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ اجْعَلْ أَفْضَلَ صَلَوَاتِكَ... عَلَى سَيِّدِنَا مُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ... الْمَعْصُومِ مِنْ كُلِّ خَطَإٍ وَ زَلَلٍ الْمُنَزَّهِ مِنْ كُلِّ دَنَسٍ وَ خَطَلٍ<ref>بحار الانوار، ج۹۹، ص۱۷۸.</ref>. عَصَمَكُمُ اللَّهُ مِنَ الذُّنُوبِ... نَزَّهَكُمْ مِنَ الزَّلَلِ وَ الْخَطَإِ}}<ref>بحار الانوار، ج۹۹، ص۱۵۰. همچنین ر. ک: بحارالانوار، ج۹۷، ص۳۰۷؛ ج۲۵، ص۱۸۲.</ref>؛ خدایا [[برترین]] درودهایت را بر [[سرور]] ما [[محمّد]]، [[بنده]] و رسولت فرست... آن‌که [[معصوم]] از هر [[خطا]] و لغزشی بود و منزه از هر گونه [[آلودگی]] و [[سبک‌سری]].... [[خداوند]] شما را از [[گناهان]]، [[معصوم]] قرار داده و از [[لغزش]] و [[خطا]]، منزّه ساخته است.

'''[[توفیق]]''': برخی دیگر از [[علمای اسلامی]]، واژه "[[توفیق]]" را معادل و مساوی با اصطلاح [[عصمت]] دانسته‌اند<ref>اوائل المقالات، ص۶۷-۶۶؛ شرح المقاصد، ج۴، ص۳۱۲-۳۱۳. </ref>. لکن از علمای معتزلی [[نقل]] شده است که بین اصطلاح "[[عصمت]]" و "[[توفیق]]" تفاوت قائل شده‌اند. به این صورت که نخست "[[لطف]]" را به چیزی تعریف کرده‌اند که وقتی [[خداوند]] آن را در [[حق]] کسی انجام دهد، آن شخص اختیاراً واجبی را انجام خواهد داد و یا حرامی را ترک خواهد کرد. سپس گفته‌اند لطفی که به واسطه آن، عمل واجبی صورت پذیرد "[[توفیق]]" نام دارد. اما لطفی که سبب ترک [[حرام]] می‌گردد، [[عصمت]] نامیده می‌شود<ref>شرح المقاصد، ج۴، ص۳۱۲-۳۱۳.</ref>. شاید بتوان گفت که منشأ این کار برد، روایاتی است که در کنار واژه [[عصمت]]، لغت [[توفیق]] و مشتقات آن را نیز به کار برده‌اند. در این زمینه دو نمونه را یاد آور می‌شویم:

'''[[صدق]]، [[امانت]] و [[تبلیغ]]''': برخی از نویسندگان [[اهل]] [[سنّت]]، آنجا که در باره [[صفات انبیا]] و [[مقام عصمت]] آنها بحث کرده‌اند، بدون اینکه از اصطلاح [[عصمت]] نامی برده باشند، چهار صفت [[صدق]]، [[امانت]]، [[تبلیغ]] و [[فطانت]] را ذکر کرده‌اند. سپس در توضیح معنای هر یک گفته‌اند: "[[صدق]]"، این است که خبر، [[مطابق با واقع]] باشد؛ یعنی هر خبری که [[پیامبر]] می‌دهد، چه از جانب خود و چه از جانب [[خدا]]، محال است که [[کذب]] در آن [[راه]] یابد.

"[[امانت]]"، این است که [[خداوند]] ظاهر و [[باطن]] [[انبیا]] را از [[گناه]] [[حفظ]] می‌کند؟ هم از گناهانی که مربوط به اعضا و جوارح [[انسان]] می‌شوند؛ همچون [[غیبت]]، دزدی و امثال آن و هم گناهانی که مربوط به [[قلب]] و [[دل]] آدمی‌اند؛ همانند: [[حسد]]، [[کبر]] و [[ریا]].

"[[تبلیغ]]"، این است که [[پیامبران]] تمام آنچه را که [[خداوند]] [[فرمان]] [[ابلاغ]] آن را داده است، با بیانی روشن و خالی از هرگونه پیچیدگی و [[اشتباه]] به [[مردم]] می‌رسانند.

"[[فطانت]]" بدان معناست که [[پیامبران]] دارای [[قدرت]] [[فهم]] فوق‌العاده‌ای بوده، از [[توانایی]] بالایی برای [[احتجاج]] و [[استدلال]] در برابر [[شبهات]] [[دشمنان]] برخوردار می‌باشند<ref>البیان المفید فی علم التوحید، ص۲۷-۲۸؛ الجواهر الکلامیة فی العقیدة الاسلامیة، ص۵۶.</ref>.

ظاهر این‌گونه بیانات این است که سه صفت اول؛ [[صدق]]، [[امانت]]، و [[تبلیغ]]؛ مجموعاً مفهوم اصطلاح [[عصمت]] را در بر دارند. امّا یکی از نویسندگان تصریح می‌کند که صفت دوم، یعنی، [[امانت]]، معادل و مترادف [[عصمت]] می‌باشد: {{عربی|يجب للرسل -علیهم الصلاة والسلام- الامانة و هي العصمة}}<ref>تبسیط العقائد الاسلامیه، ص۱۲۳.</ref>.

هر چند برخی از آنها<ref>البیان المفید فی علم التوحید، ص۲۷.</ref>، یادآور شده‌اند که [[انبیا]] همه اوصاف و [[کمالات]] بشری را دارا می‌باشند، اما به نظر می‌رسد [[برگزیدن]] این چهار صفت از بین آن همه اوصاف، چندان موجه نباشد. خصوصاً اینکه اوصافی همچون [[مخلَص]] و مصطفی - که [[قرآن کریم]] بر آنها تأکید می‌ورزد - در این میان به چشم نمی‌خورند. علاوه بر اینکه برخی از این [[تفاسیر]] (همچون [[تفسیر]] [[امانت]]) خالی از [[تکلف]] نیست»<ref>[[احمد حسین شریفی|شریفی، احمد حسین]]، [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[پژوهشی در عصمت معصومان (کتاب)|پژوهشی در عصمت معصومان]] ص ۲۷-۳۰.</ref>.

سه [[دلیل]] برای [[عصمت]] بیان شده است:

# [[دلیل عصمت]] [[قوه]] یا ملکه‌ای از سوی [[خداوند]] است که [[مانع]] از صدور [[خطا]] و [[گناه]] می‌‌شود. براساس این [[دلیل عصمت]] از [[گناه]] یک عمل قهری و جبری است و نشان دهدۀ [[قوه]] و ملکۀ [[خدادادی]] است که موجب چنین عصمتی شده است و سبب می‌‌شود [[انگیزه]] و [[داعی]] برای [[گناه]] کردن [[معصومین]] از بین برود.

# [[دلیل]] دیگری که تحت عنوان تعریف [[عصمت]] بیان شده این است که [[معصومین]] برای محافظت خودشان از [[گناه]]، [[خطا]] و [[اشتباه]] یک [[نیروی درونی]] و بیرونی دارند. [[نیروی درونی]] یعنی انگیزه‌ای برای انجام دادن [[معصیت]] ندارند و نیروی بیرونی، یعنی مانعی که نزدیک شدن به [[گناه]] را از [[معصومین]] می‌‌گیرد، چنانکه در جریان [[حضرت یوسف]] از این نیرو بیرونی استفاده شد {{متن قرآن|كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ}}<ref>«بدین گونه (بر آن بودیم) تا از او زشتی و پلیدکاری را بگردانیم» سوره یوسف، آیه ۲۴.</ref>. همچنین درباره [[اهل بیت]] {{ع}} در [[آیۀ تطهیر]] آمده است: {{متن قرآن|لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گردان» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>. از تقدیم {{متن قرآن|عَنْكُمُ}} بر {{متن قرآن|الرِّجْسَ}} نتیجه گرفته شده است که عامل بیرونی [[مانع]] است که [[رجس]] و [[پلیدی]] به [[اهل بیت]] {{ع}} نزدیک شود، نه اینکه [[اهل بیت]] از [[رجس]] و [[پلیدی]] دور شده باشند.

# عده ای دیگر در بیان [[دلیل عصمت]] مدعی شده‌اند اتصال [[معصومین]] به [[حقیقت]] [[اعمال]]، سبب [[عصمت]] آنان شده است، به این بیان که [[گناه]] و [[اشتباه]] زمانی رخ می‌‌دهد که [[انسان]] به وسیلۀ [[حسی]] درونی یا بیرونی با واقعیتی روبرو شده و یک سلسله صورت‌های [[ذهنی]] در تصورش تداعی شود و با [[عقل]] خود آن صورت‌ها را تجزیه و ترکیب ‌‌کند آنگاه در [[تطبیق]] صورت‌های [[ذهنی]] با واقعیت‌های خارجی دچار [[خطا]] و [[اشتباه]] می‌‌شود؛ اما اگر [[انسانی]] مستقیماً با واقعیت‌های عینی به وسیله [[حسی]] یا موهبتی خاص در تماس باشد به نحوی که [[ادراک]] واقعیت، نزد او عین اتصال با واقعیات باشد، فرض [[خطا]] یا [[اشتباه]] برای چنین فردی فرضی محال است، چرا که او به صورت مستقیم با واقعیات در تماس است<ref>ر. ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۱۴۵. </ref>.

== [[شبهه]] اختیاری نبودن [[عصمت]] [[معصومین]] ==

برخی با توجه به تعاریف عصمت و [[دلایل]] آن قایل شده‌اند عصمت زاییدۀ [[اختیار]] [[معصوم]] نیست و معتقداند عصمت آنان به خاطر عامل قهری و جبری است که از ناحیۀ [[خدا]] در ذات [[معصومین]] نهادینه شده است؛ حتی عده ای پا را فراتر گذاشته و معتقدند چنین عصمتی به هیچ عنوان واقع نمی‌شود، چراکه در ماهیت تمام [[انسان‌ها]] امیال و [[شهوات]] [[نفسانی]] وجود دارد و اگر [[معتقد]] شویم [[معصومین]] چنین امیال و دواعی شهوانی را ندارند باید ملتزم شویم آنها از دایرۀ [[انسانیت]] خارجند، در حالی که چنین ادعایی نزد هیچکس پذیرفته نیست<ref>ر. ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۱۴۴؛ [[صفدر الهی راد|الهی راد، صفدر]]، [[انسان‌شناسی (کتاب)|انسان‌شناسی]]، ص ۱۲۸.</ref>.

در جواب گفته شده است عصمت [[معصومین]] به واسطۀ دو امر حاصل می‌‌شود:

# امر موهبتی که همان ملکه و [[قوه]] و یا [[علم خدادادی]] است، چنانکه [[امام صادق]] {{ع}} فرمودند: «[[معصوم]] به واسطۀ [[لطف الهی]] از جمیع [[محارم]] [[الهی]] مصون و [[معصوم]] است چنانکه [[خداوند]] فرموده: {{متن قرآن|وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِيَ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ}}<ref>سوره آل عمران؛ آیه: ۱۰۲. </ref>.<ref>{{متن حدیث|الْمَعْصُومُ هُوَ الْمُمْتَنِعُ بِاللَّهِ مِنْ جَمِیعِ مَحَارِمِ اللَّهِ وَ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی: وَ مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلی‏ صِراطٍ مُسْتَقِیم}}؛ معانی الاخبار، ص ۱۳۲.</ref> در واقع چنین موهبتی قبل از [[خلقت]] [[جهان مادی]] در [[عالم ذر]] برای آنان حاصل شد<ref>[[صفدر الهی راد|الهی راد، صفدر]]، [[انسان‌شناسی (کتاب)|انسان‌شناسی]]، ص ۱۲۸. </ref>.

# امر اکتسابی یعنی [[اختیار]] و [[اراده]] برای جلوگیری از هر [[گناه]] و اشتباهی: به این بیان که ملکه و [[علم موهبتی]] [[خداوند]] سبب تامه برای عصمت [[معصومین]] نیست و چنین عصمتی تنها با [[علم خدادادی]] و بدون [[اراده]] و [[اختیار]] [[معصوم]] حاصل نمی‌شود، زیرا [[علم موهبتی]] و [[لطف الهی]] [[قدرت]] برای [[گناه]] کردن را در [[معصوم]] معدوم نمی‌کند، به عبارتی [[علم موهبتی]] فقط ابزاری برای [[گناه]] نکردن [[معصومین]] است و نمی‌تواند [[اراده]] و [[اختیار]] [[معصومین]] برای [[گناه]] کردن و یا نکردن را از آنها سلب کند، اما اگر این [[علم موهبتی]]، قویتر و شدیدتر شود ارادۀ اکتسابی [[معصومین]] به مقتضای علمشان، قوی‌تر خواهد شد و با همین [[اختیار]] و [[اراده]] [[معصیت]] نمی‌کنند<ref>ر. ک. [[علی قربانی| قربانی، علی]]، [[امامت‌پژوهی (کتاب)|امامت‌پژوهی]]، ص۱۶۲. </ref>.

[[عصمت]] یک [[عمل خارق‌العاده]] نیست، بلکه با [[شناخت]] زیربنای [[عصمت]] می‌‌توان فهمید [[عصمت]]، مقولۀ [[عقلی]] است. [[عصمت]] [[عنایت خداوند]] برای عده ای از افراد است که به اوج قلۀ [[معرفت]] و [[تقوا]] رسیده باشند و [[خداوند متعال]] به همین [[دلیل]] به آنها چنین [[عنایت]] کرده که بتوانند [[باطن]] و [[زشتی]] [[گناه]] را ببینند و دیدن چنین زشتی‌هایی سبب شده است این افراد نه تنها به [[گناه]] نزدیک نشوند بلکه به [[فکر]] [[گناه]] هم نیفتند. مصداق بارز این افراد براساس [[آیات]] و [[روایات]] [[امامان]] معصومند<ref>ر. ک: [[علی قربانی| قربانی، علی]]، [[امامت‌پژوهی (کتاب)|امامت‌پژوهی]]، ص۱۶۲. </ref>. به بیان دیگر ارادۀ [[معصومین]] برای انجام ندادن [[گناه]] و [[خطا]]، بستگی به [[قدرت]] [[معرفت]]، [[تقوا]] و [[علم]] ایشان دارد یعنی هر اندازه [[ایمان و علم]] آنان قوی‌تر و توجه‌شان به آثار [[گناهان]] شدیدتر باشد، نزدیک شدن آنها به [[گناه]] و [[خطا]] کمتر خواهد شد<ref>ر. ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۱۴۵. </ref>؛ چنانکه بسیاری از ما [[انسان‌ها]] در مورد بعض از [[گناهان]]، مانند [[قتل]] و [[غارت]] به [[دلیل]] [[علم]] مان به [[زشتی]] چنین معصیتی ترک آن را بر انجام ترجیح می‌‌دهیم، زیرا [[علم]] ما به [[حقیقت]] [[گناه]] برایمان حاصل شده است. انسان‌های [[معصوم]] هم، به [[دلیل]] علمشان به [[باطن]] [[گناه]] و آثار و عواقب شوم آنها، هیچ‌گاه ارادۀ انجام [[معصیت]] را نمی‌کنند، مانند [[انسان]] تشنه‌ای که ظرف [[آب]] خنکی را که با زهر کشنده [[آلوده]] شده نمی‌نوشد با اینکه [[احساس]] شدید [[تشنگی]] می‌‌کند<ref>آموزش کلام اسلامی، ج ۲، ص ۷۳ و ۷۴. </ref>.

== عدم بازگشت امر اکتسابی به امر موهبتی ==

ممکن است اشکال شود بازگشت امر ارادی و اکتسابی به امر غیر ارادی است، چراکه در تعریف [[عصمت]] امر ارادی [[معصومین]] منوط به [[علمی]] شد که از طرف [[خداوند]] در [[جان]] [[معصومین]] نهادینه شده و این [[علم]]، امر کاملا [[تکوینی]] و غیر ارادی است، لذا چگونه می‌‌توان ملتزم شد [[عصمت]] [[معصومین]] امر اختیاری است، چراکه [[عصمت]] [[معصومین]] به طور غیر مستقیم ناشی از امر جبری است که [[خداوند]] آن را به عنوان [[علم]] و یا [[ملکه]] به [[معصومین]] هبه کرده است؟

در جواب خواهیم گفت امر ارادی و اختیاری به هیچ عنوان به امر غیر ارادی و [[تکوینی]] به نام [[علم]] و [[ملکه]] وابسطه نیست، بلکه می‌‌توان مدعی شد چنین موهبتی بر اساس شواهد [[دینی]] منوط به امر ارادی و اختیاری است، چنانکه این مدعا توسط فرازی از [[دعای ندبه]] [[تأیید]] می‌‌شود: «تو ([[خداوند]]) با آنها شرط کردی [[زهد]] را و فهمیدی که آنان به این شرط [[وفا]] می‌‌کنند پس آنان را [[مقرب]] خویش قراردادی و با [[وحی]] خویش آنان را گرامی داشتی»؛ لذا [[علم موهبتی]] [[خداوند]] بدون [[دلیل]] و توسط [[امر تکوینی]] در [[روح]] [[معصومین]] قرار نگرفته است، بلکه [[اراده]] و [[اختیار]] [[معصومین]] برای قبول چنین موهبتی نقش اصلی را در [[پذیرفتن]] و قرار گرفتن این [[موهبت]] در [[روح]] آنان دارد<ref>ر. ک. [[رحمت‌الله احمدی|احمدی، رحمت‌الله]]، [[پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی (کتاب)|پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی]]، ص ۲۰۴-۲۰۷. </ref>.

== [[گسترۀ عصمت]] ==

[[وسعت عصمت معصومین]] شامل امور فردی، [[امور اجتماعی]]، [[امور دینی]] و امور غیر [[دینی]] می‌‌شود، به نحوی که می‌‌توان گفت [[امامت]] [[امامان معصوم]] زیر سایۀ [[عصمت]] آنان توسط [[خداوند]] [[جعل]] شده است. در فرمایشی از [[امام رضا]] {{ع}} درباره چنین تلازمی ([[امامت]] و [[عصمت]]) آمده است: {{متن حدیث|فَهُوَ مَعْصُومٌ مُؤَیَّدٌ مُوَفَّقٌ مُسَدَّدٌ قَدْ أَمِنَ مِنَ الْخَطَایَا وَ الزَّلَلِ وَ الْعِثَارِ یَخُصُّهُ اللَّهُ بِذَلِکَ لِیَکُونَ حُجَّتَهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ شَاهِدَهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ}}<ref>سوره حدید، آیه ۲۱. </ref>{{متن حدیث|فَهَلْ یَقْدِرُونَ عَلَی مِثْلِ هَذَا فَیَخْتَارُونَهُ أَوْ یَکُونُ مُخْتَارُهُمْ بِهَذِهِ الصِّفَةِ فَیُقَدِّمُونَهُ}}<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج ۱، ص ۲۱۶ باب ۲۰ ما جاء عن الرضا {{ع}} فی وصف الإمامة و الإمام و ذکر فضل الإمام و رتبته. </ref>.<ref>ر. ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵ ص ۱۲۵-۱۲۹ </ref>

۱. '''عصمت از خطا در اصل [[ادعای نبوت]]''': یکی از مهمترین حوزه‌های [[عصمت پیامبران]] {{عم}} عصمت آنان از خطا و [[خیانت]] در اصل [[ادعای نبوت]] است؛ زیرا با اصل [[نبوت]] آنان در [[ارتباط]] است. عموم [[مسلمانان]] درباره اصل [[عصمت پیامبران]] [[الهی]] {{عم}} [[اتفاق نظر]] دارند<ref>شیخ مفید، اوائل المقالات، ص۶۲؛ فخر رازی، عصمة الأنبیاء، ص۲۶؛ مظفر، محمدرضا، عقائد الإمامیه، ص۵۳ - ۵۴.</ref>؛ امّا درباره [[گستره عصمت]] و خصوصیات آن میان فرق اسلامی [[اختلاف]] است. در این زمینه آرای فراوانی وجود دارد؛ از جمله:

# دیدگاه [[اشاعره]]: اشاعره به [[عصمت انبیا]] {{عم}} از ارتکاب عمدی [[گناهان کبیره]] در [[زمان]] نبوت [[اعتقاد]] دارند؛ ولی آنان را از صدور [[گناه صغیره]] از روی [[سهو]] و [[نسیان]] مبرّا نمی‌شمارند. چنان‌که [[ارتکاب گناه]] [[کبیره]] و [[صغیره]] را عمداً و سهواً پیش از نبوت مغایر با [[عصمت]] نمی‌دانند؛ بلکه حتی نبوت کسی را که سابقه [[کُفر]] دارد، عقلاً جایز می‌شمارند<ref>آمدی، سیف الدین، ابکار الأفکار فی اصول الدین، ج۴، ص۱۴۳ - ۱۴۹.</ref>؛

# دیدگاه [[معتزله]]: معتزله به عصمت پیامبران {{عم}} از [[ارتکاب گناهان]] در زمان نبوت اعتقاد دارند و معتقدند پیش از بعثت نیز [[پیامبران الهی]] {{عم}} از ارتکاب کارهایی که باعث تنفّر عموم می‌شود، معصوم‌اند؛ اما صدور [[گناهان]] صغیره را عمداً یا سهواً پیش از بعثت منافی با عصمت نمی‌دانند<ref>قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۱۵، ص۳۰۰ - ۳۰۵.</ref>؛

# دیدگاه [[امامیّه]]: طبق این دیدگاه [[انبیا]] {{عم}} و [[ائمه]] {{عم}} از هر جهت عصمت فراگیر دارند و این عصمت اختصاص به دوران [[تصدی]] [[مقام نبوت]] و [[امامت]] آنان ندارد، بلکه [[دوران کودکی]] [[پیامبران]] {{عم}} و [[امامان]] {{عم}} را نیز دربر می‌گیرد؛

۲. '''[[عصمت پیامبر]] از [[خطا]] و [[اشتباه]] در ابلاغ وحی''': همان دلیلی که [[ضرورت نبوت]] و عصمت پیامبر را در اصل نبوت [[اثبات]] می‌کند این نوع عصمت را نیز ثابت می‌کند؛ زیرا تا این عصمت نباشد [[هدف بعثت]] تأمین نشده و [[حجت]] بر [[مردم]] تمام نخواهد گشت و در صورتی این [[پیام]] به مردم می‌رسد و حجت بر آنان تمام می‌شود که [[پیامبر]] از خطا و [[خیانت]] [[معصوم]] باشد<ref>سبحانی، جعفر، الالهیات، ج۳، ص۱۸۴؛ ضیایی‌فر، سعید، جایگاه مبانی کلامی در اجتهاد، ص۴۰۲.</ref>. پس همان‌طور که [[دلایل نقلی]]<ref>{{متن قرآن|وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}} «و (یاد کن) آنگاه را که پروردگار ابراهیم، او را با کلماتی آزمود و او آنها را به انجام رسانید؛ فرمود: من تو را پیشوای مردم می‌گمارم. (ابراهیم) گفت: و از فرزندانم (چه کس را)؟ فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی‌رسد» سوره بقره، آیه ۱۲۴؛ {{متن قرآن|وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى}} «و از سر هوا و هوس سخن نمی‌گوید» سوره نجم، آیه ۳؛ {{متن قرآن|مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}} «آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید و از خداوند پروا کنید که خداوند، سخت کیفر است» سوره حشر، آیه ۷؛ شیخ صدوق، عیون اخبار، ج۱، ص۱۹۲ - ۱۹۵؛ همو، الخصال، ج۱، ص۳۱۰؛ ج۲، ص۴۲۸؛ طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، ج۱، ص۷۷؛ مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، ج۱، ص۸۷.</ref> [[عصمت]] آنان را از [[صدور گناه]] و خطای در [[ابلاغ]] و دریافت [[حقایق]] [[غیبی]] [[اثبات]] می‌کند، همچنین [[ادله عقلی]] بر [[ضرورت]] عصمت [[پیشوایان الهی]] {{عم}} مستلزم آن است که [[پیامبر]] {{عم}} و [[امام]] {{عم}} در تمام مقاطع [[زندگی]] خویش از هر گونه [[آلودگی]] به [[گناه]] پیراسته باشند تا [[شک و تردید]] در [[صداقت]] آنان راه نداشته باشد<ref>شیخ صدوق، الاعتقادات، ص۹۶؛ شیخ مفید، اوائل المقالات، ص۶۲؛ همو، النکت الاعتقادیة، ص۳۷؛ سید مرتضی، تنزیه الانبیاء، ص۱۳۳؛ علامه حلی، انوار الملکوت، ص۱۹۶.</ref>.

۳. '''عصمت از اشتباه و [[نسیان]] در انجام [[تکالیف]]''': یکی از حوزه‌های مهم [[عصمت]] که مورد توجه [[متکلمان]] به ویژه [[متکلمان امامیه]] قرار گرفته، [[عصمت پیامبر]] از [[اشتباه]] و [[نسیان]] در انجام تکالیف است و این بحث در [[کلام]] به بحث «السهو النبی» معروف است. بیشتر [[متکلمان شیعه]] [[سهو]] [[پیامبران]] و [[امامان]] {{عم}} را جایز نمی‌دانند<ref>علامه حلی، نهج الحق، ص۱۴۲ - ۱۴۷؛ لاهیجی، گوهر مراد، ص۴۲۳.</ref> و روایاتی را که بیانگر سهو [[نبی]] {{صل}} در [[نماز]] است نامعتبر می‌دانند<ref>شیخ مفید، عدم سهو النبی {{صل}}، ص۱۷ - ۳۲.</ref>. البته برخی [[علمای شیعه]] درباره سهو و نسیان دیدگاه خاصی دارند و نوعی از سهو را برای پیامبران {{عم}} و [[ائمه]] {{عم}} جایز دانسته‌اند و آن را منافی با عصمت نمی‌شناسند و حتی منکر سهو آنان را [[اهل]] [[غلو]] می‌دانند<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۵۹ - ۳۶۰.</ref>. اینان میان «إسهاء» (به سهو انداختن) و «سهو» تفاوت گذاشته‌اند و اولی را فعل [[الهی]] با پیامبران {{عم}} می‌دانند که [[خداوند]] گاهی برای مصلحتی، امری را از [[ذهن]] آنان محو و آنان را دچار سهو می‌کند و دومی را مربوط به [[عامه]] [[مردم]] و نتیجه [[تسلط]] [[شیطان]] دانسته‌اند<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۳۶۰؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۴، ص۴۹۰.</ref>. همچنان‌که [[حجیت]] [[افعال]] و [[سیره انبیا]] {{عم}} نیز اقتضا می‌کند که در افعال و گفتار آنان [[خطا]] راه نداشته باشد<ref>مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، ج۱، ص۸۶.</ref>. مصون ماندن از [[جهل]] و سهو و [[فراموشی]] را نیز دربر می‌گیرد<ref>شیخ مفید، الفصول المختاره، ص۱۰۳ - ۱۰۴؛ سید مرتضی، تنزیه الانبیاء، ص۱۳۳؛ طوسی، محمد بن حسن، الرسائل العشر، ص۹۷.</ref>.

۴. '''عصمت از [[گناه]]''': از [[اقسام عصمت]]، عصمت از گناه است، اما اینکه مراد از گناه در اینجا همه اقسام آن است یا نوع خاصی از آن، دیدگاه یکسانی وجود ندارد؛ برخی مراد از گناه در [[عصمت انبیا]] {{عم}} را [[دروغ]] و [[خیانت]] در [[وحی]] می‌دانند<ref>علامه حلی، کشف المراد، ص۳۴۹؛ جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۲۶۳.</ref>. برخی آن را گسترش داده و شامل [[گناه کبیره]] و [[صغیره]] شمرده‌اند<ref>علامه حلی، کشف المراد، ص۳۴۹؛ لاهیجی، سرمایه ایمان، ص۹۱.</ref>. برخی نیز آن را شامل [[گناه]] [[اخلاقی]] نیز دانسته‌اند؛ از این‌رو لازم است [[پیامبر]] از امور خلاف مروّت مبرّا باشد<ref>علامه حلی، رسالة السعدیه، ص۷۶؛ همو، تذکرة الفقهاء، ج۹، ص۳۹۷ - ۳۹۸؛ خرازی، سیدمحسن، بدایة المعارف الالهیة، ج۱، ص۲۴۷؛ ضیایی‌فر، سعید، جایگاه مبانی کلامی در اجتهاد، ص۴۱۹.</ref>.<ref>[[قنبر علی صمدی|صمدی]] و [[باقر صاحبی|صاحبی]]، [[عصمت (مقاله)|مقاله «عصمت»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۷]]، ص ۳۲۳.</ref>

مهم‌ترین دلیل بر [[لزوم]] پیروی از سیره معصومان عصمت آنان است. [[خداوند]] در [[قرآن]] [[پیروی از پیامبر]] {{صل}}<ref>{{متن قرآن|قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي}} «بگو اگر خداوند را دوست می‌دارید از من پیروی کنید» سوره آل عمران، آیه ۳۱.</ref> و عمل به دستورهای ایشان را لازم دانسته است. اگر عصمت نباشد، الزامی برای عمل به سیره و [[سنت]] آنان نیست. [[ثقة الاسلام کلینی]] در باب اول کتاب [[حجت]] کافی روایاتی را [[نقل]] می‌کند که خداوند در قرآن فرموده: {{متن قرآن|مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا}}<ref>«آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید» سوره حشر، آیه ۷.</ref>؛ خداوند امور [[بندگان]] را به پیامبرش و آن حضرت به [[علی]] {{ع}} و [[فرزندان]] ایشان وانهاده است<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۶۸.</ref>؛ به همین جهت است که قول، عمل و تقریر آنان برای دیگران قابل استناد است.

در اینجا از سنت فاطمه {{س}} یاد شده که مانند [[سنت پیامبر]] و [[امامان]] باید مورد توجه و [[پیروی]] و عمل قرار گیرد و [[سیره]] بخشی از سنت یا مرادف آن است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|اکبر ذاکری، علی]]، [[درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتاب)|درآمدی بر سیره معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه]]، ص ۷۸.</ref>

== عصمت در مقامات امامان ==

در این قسمت به برخی از تعریف‌های [[اندیشمندان]] [[متکلم]] درباره [[عصمت]] اشاره می‌شود:

[[شیخ مفید]] (م۴۱۳): «عصمت لطفی است که [[خداوند]] بر مکلّف می‌کند به نحوی که وقوع [[گناه]] و ترک [[بندگی]] از او ممتنع می‌شود، در حالی‌که [[قادر]] بر آن است»<ref>النکت الاعتقادیة، ص۳۷.</ref>. و «عصمت همان [[توفیق]] و [[لطف]] و محافظت خداوند نسبت به حجج است که آنان را از گناه و [[اشتباه]] در [[دین خدا]] باز می‌دارد»<ref>تصحیح الاعتقاد، ص۱۲۸.</ref>.

[[سید مرتضی]] (م ۴۳۶): «عصمت لطفی [[الهی]] است که به واسطه آن [[انسان]] از انجام کار [[قبیح]] [[امتناع]] می‌ورزد»<ref>رسائل الشریف، ج۳، ص۳۲۵.</ref>.

[[علامه حلی]] (م ۷۲۶): «عصمت لطفی خفی از جانب خداوند است که باعث می‌شود [[عبد]] انگیزه‌ای بر ترک [[طاعت]] و انجام [[معصیت]] نداشته باشد، با اینکه [[قدرت]] بر انجام آن دارد»<ref>باب حادی عشر، ص۶۲؛ ر. ک: ارشاد الطالبین إلی نهج المسترشدین، ص۳۱۰.</ref>.

[[خواجه طوسی]] (م۶۷۲)؛ «عصمت ملکه‌ای است که با وجود آن، گناه از صاحب عصمت سر نمی‌زند»<ref>تلخیص المحصل، ص۳۶۹.</ref>.

[[محقق بحرانی]] (م ۶۹۹): «عصمت ملکه‌ای [[نفسانی]] است که [[مکلف]] را از انجام معصیت باز می‌دارد»<ref>النجاة فی القیامة فی تحقیق أمر الامامه، ج۱، ص۵۵.</ref>.

[[فیاض لاهیجی]] (م ۱۰۷۲): «مراد از عصمت غریزه‌ای است که با وجود آن [[داعی]] بر معصیت صادر نتواند شد، با قدرت بر آن و این [[غریزه]] عبارت از قوت [[عقل]] است به حیثیتی که موجب [[قهر]] قوای نفسانی شود»<ref>گوهر مراد، ص۳۷۹.</ref>.

[[علامه طباطبایی]]: «عصمت قوه‌ای است که انسان را از [[ارتکاب گناه]] و افتادن در [[خطا]] منع می‌کند»<ref>المیزان، ج۸، ص۱۴۲.</ref>.

[[استاد سبحانی]] در [[تفسیر]] و توضیح عصمت آن را نتیجه [[علم]] [[قطعی]] به عواقب گناه و شاخه‌ای از [[تقوا]] دانسته و می‌فرمایند: «عصمت ملکه‌ای نفسانی و [[راسخ]] در نفس است، انسان [[معصوم]] وقتی به [[درجه]] نهایی تقوا می‌رسد طهارتی را پیدا می‌کند که دیگر اثری از معصیت و [[تمرد]] [[اوامر الهی]] در او باقی نمی‌ماند»<ref>الالهیات، ج۳، ص۱۵۹ و ر. ک: اللوامع الالهیه، ص۱۷۰.</ref>.

و [[اشاعره]] هم طبق [[اعتقادات]] خود درباره [[جبر و اختیار]]، عصمت را این چنین معنی کرده‌اند: «[[عصمت]] یعنی اینکه [[خداوند]] در [[معصومین]] [[گناه]] را [[خلق]] نمی‌کند»<ref>ر. ک: دلائل الصدق، ج۱، ص۳۷۰.</ref>.<ref>[[مصطفی سلیمانیان|سلیمانیان، م‍ص‍طف‍ی‌]]، [[مقامات امامان (کتاب)|مقامات امامان]]، ص ۲۱۱.</ref>

== عصمت در نقد و بررسی تطور تاریخی تشیع ==

در خصوص ویژگی [[عصمت]] و [[نصب]]، ظاهر سخن این است که نظریه عصمت و [[نص]] و نصبی مطرح نبوده است. اما این عبارت را می‌‏‏توان به دو صورت [[تفسیر]] کرد: نخست این که بگوییم نگرش [[سیاسی]] یا مسئله [[خلافت]] تا پیش از [[زمان]] [[امام صادق]] {{ع}} برای [[توده]] [[جامعه]] [[شیعه]] مهم‏تر و اساسی‏تر بود و به تدریج [[مرجعیت دینی]] [[ائمه]] {{عم}}، آن هم با اوصافی چون عصمت، [[علم لدنی]] [[الهی]] و [[معجزات]]، در کنار [[نظریه سیاسی]] [[امامت]] پررنگ‏تر شد و جایگاه ویژه خود را یافت؛ و فرض دوم این است که بگوییم تا آن زمان، فقط نظریه سیاسی امامت مطرح بود، و از آن به بعد، نظریه سیاسی را کنار گذاشتند و [[نظریه]] مرجعیت دینی و [[علمی]] را پذیرفتند.  

کسانی که با مباحث [[تاریخی]] آشنایی دارند، مستندات علمی در این باب را می‌‏شناسند و می‌‏دانند که این ادعای اخیر بسیار عجیب و [[غریب]] است. فرضِ این که تا پیش از این زمان نه ائمه {{عم}} و نه [[اصحاب]] ایشان [[مقام]] [[دینی]] و الهی خلافت یا [[علم لدنی امام]] را قبول نداشتند و [[علم غیب]] را اظهار نمی‌‏کردند و نصب و نص را مطرح نمی‌‏ساختند، سخن سخت گزافی است و یا [[روایات]] پرشمار و مصادر تاریخی گوناگونی که از [[امیرمؤمنان]] {{ع}} و دیگر [[امامان]] {{عم}} و اصحاب (آن هم نه در خفا بلکه در بسیاری موارد، در علن) منافات دارد.

'''نمونه‏‌های [[حدیثی]] و تاریخی''': تاکنون بیش از شصت [[مدرک]] تاریخی از مصادر معتبر [[اهل سنت]] و شیعه یافته شده که به [[صراحت]] این ویژگی‌‏ها را به ائمه {{عم}} نسبت داده‌اند. [[طبری]] و [[ابن اثیر]] و دیگران از [[ابن عباس]] نقل کرده‏‌اند که به [[نصب الهی امامت]] اعتراف می‌‏کرد و آن را به صراحت در برابر [[عمر]] [[احتجاج]] کرد. در طبقات [[ابن سعد]]، کنزالعمال و [[مسند احمد]] از علم لدنی و علم غیب [[امیر مؤمنان]] {{ع}} حکایت کرده‌‏اند به گونه‌‏ای که گاه از سوی اطرافیان متهم به تهافت می‌‏‏شدند و اساساً سر [[غلو]] درباره ایشان بیشتر همین امورِ خارج از حد [[انتظار]] [[مردم]] عادی بود.

یک پژوهشگر باید این مستندات را نیز تحلیل و توجیه کند و نشان دهد که چرا این‏ها بر [[استمرار امامت]] [[الهی]] دلالت نمی‌‏‏کند. برای مثال، [[تاریخ یعقوبی]] چند جا [[اندیشه]] [[اصحاب امیرمؤمنان]] {{ع}}، از جمله [[ابوذر غفاری]] را مطرح کرده است که ایشان [[امیرمؤمنان]] {{ع}} را "[[وارث]] [[انبیا]] و [[اولیا]]" در تاریخ می‌‏‏شمارند. همچنین در واقعه [[بیعت]] امیرمؤمنان {{ع}}، از اقوالی که [[اصحاب امام]] هنگام بیعت در [[مسجد]] [[مدینه]] اظهار کردند کاملاً مشهود است که اندیشه [[امامت الهی]] در مفهومی که ایشان آن را [[انکار]] می‌‏‏کنند، وجود داشته است. برای مثال، [[مالک اشتر]] می‌‏‏گوید: یا ایّها [[الناس]] هذا [[وصی]] الأوصیاء و [[وارث علم]] الانبیاء العظیم البلاء، [[الحسن]] الغناء، الذی شهد له کتاب [[الله]] بالإیمان و رسوله بجنة الرضوان.

این نوع تعابیر را در دیگر کتب [[روایی]] و [[تاریخی]] که مورد قبول [[اهل سنت]] نیز هست، می‌‏‏توان یافت. هم‏چنین در این زمینه مراجعه به کتاب [[الغارات]] سودمند است، که در آن [[نامه]] معروف امیرمؤمنان {{ع}} به [[معاویه]] آمده است: "[[آل ابراهیم]] ما هستیم؛ ما وارث علم انبیا و [[اولیای خدا]] هستیم و...". معاویه [[تعجب]] می‌‏‏کند و می‌‏گوید: "من در [[امامت]] شما تردید داشتم، مثل این که شما ما را دارید به انبیا و اولیای گذشته حوالت می‌‏‏دهید..." و [[حضرت]] پاسخ دندان‏شکنی به او می‌‏‏دهند.

تا کنون حدود شصت یا هفتاد کتاب روایی و تاریخی غیر [[شیعی]] پیدا کرده‏‌ایم که نشان می‌‏دهند مسئله امامت با این چهار ویژگی به وفور در بین [[ائمه]] {{عم}} و [[اصحاب خاص]] آنان از همان آغاز مطرح بوده است.

'''امامت [[سیاسی]] و مذهبی''': پیش از دوران [[صادقین]] {{عم}} بحث امامت مذهبی در بین [[شیعیان]] مطرح نبوده است. اما در باب شق دوم ادعا، که امامت سیاسی به تدریج از [[اندیشه شیعه]] حذف یا کم‏رنگ شده، باید گفت این سخن نیز [[نادرست]] است. ظاهراً ایشان می‌‏گویند [[اندیشه سیاسی]] امامت پس از [[امام صادق]] {{ع}} افول کرد تا این که با روایتی که نقل شد (... سابعهم قائمهم... ؛ [[هفتمین امام]]، آن کسی است که [[قیام]] می‌‏کند)، دوباره موجی در زمینه [[اندیشه سیاسی]] [[امامت]] پدید آمد و خود [[امام کاظم]] {{ع}} نیز [[مبارزات سیاسی]] داشتند. در این باره باید گفت: اولاً، این ادعا با حرف قبل، که [[اندیشه سیاسی شیعه]] در باب امامت افول کرد، منافات دارد. مگر می‌‏‏شود با یک [[روایت]]، یک [[اندیشه]] فراموش شده دوباره زنده شود؟! جالب آنکه مؤلف محترم در ادامه می‌‏‏نویسد: با امامت و ولایت‏عهدی [[امام رضا]] {{ع}} موج دیگری پدید آمد و این اندیشه دوباره فرو نشست. اما هنگامی که [[تاریخ]] را مطالعه می‌‏‏کنیم به روشنی در می‌‏‏یابیم که نگرش [[سیاسی]] [[امامان]] {{عم}} و نگرش [[اصحاب]] درباره [[ائمه]] به منزله مرجعی سیاسی و عنصری سیاسی و فعال، در هیچ مقطعی از [[دوران حضور]] امامان [[تغییر]] نکرده است.

'''[[ادعای امامت]] مذهبی [[امام جواد]] {{ع}}''': ایشان در جای دیگر می‌‏‏گویند: امام جواد {{ع}} چون فرزند کوچکی بودند، اصحاب دیدند دیگر نمی‌‏‏شود ایشان را [[امام]] سیاسی دانست، و در نتیجه نظریه امامت مذهبی تقویت شد و گفتند این باید حتماً [[نص]] باشد و [[علم لدنی]] داشته باشد؛ و شگفت آن‏که با این که [[شیعیان]] بارها در [[قرآن کریم]] از زبان [[حضرت عیسی]] {{ع}} می‌‏‏خواندند: (إِنِي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتَابَ) و حضرت عیسی {{ع}} در گهواره علم لدنی داشته و [[ادعای نبوت]] می‌‏‏کرده، چگونه ممکن است ادعا کنیم شیعیان وقتی دیدند ایشان [[نوجوان]] است تازه متوجه شدند چنین چیزی قابل طرح است.