عصمت حضرت ابراهیم: تفاوت میان نسخه‌ها

عصمت حضرت ابراهیم (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱۲ سپتامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۹:۴۱

۳٬۶۵۵ بایت اضافه‌شده ، ‏۱۲ سپتامبر ۲۰۲۳

←‏آیات 62 و 63 سوره انبیاء

دیداریویکی‌متن

فرقانی

مدیران

۱۱٬۱۴۲

ویرایش

@@ خط ۱۱۴: / خط ۱۱۴: @@
 === آیات 62 و 63 سوره انبیاء ===
-برخی چنین شبهه کرده‌اند که وقتی از حضرت ابراهیم درباره عامل شکستن بت‌ها سؤال شد، وی بت بزرگ را معرفی نمود. و روشن است که این یک سخن خلاف واقع است در حالی که خود وی بتها را شکسته بود: {{متن قرآن|قَالُوا أَأَنْتَ فَعَلْتَ هَذَا بِآلِهَتِنَا يَا إِبْرَاهِيمُ * قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ}}<ref>«گفتند: ای ابراهیم! آیا تو با خدایان ما چنین کرده‌ای؟ * گفت: بلکه همین بزرگشان این کار را کرده است؛ اگر سخن می‌گویند از خود آنان بپرسید!» سوره انبیاء، آیه ۶۲-۶۳.</ref>.
+'''تبیین شبهه'''
-فراز {{متن قرآن|بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ}} سخنی بر خلاف واقع است؛ زیرا طبق نقل [[قرآن]]، شکننده آن [[بت‌ها]] کسی جز [[ابراهیم]] {{ع}} نبوده است<ref>ر.ک: جعفر سبحانی، عصمة الانبیاء، ص۱۲۹.</ref> و خود حضرت هم بر [[ناتوانی]] آن بت‌ها تأکید کرده است: {{متن قرآن|جَعَلَهُمْ جُذَاذًا}}<ref>«آنگاه آنها را ریزریز کرد جز (بت) بزرگی که داشتند، باشد که آنان به سوی او باز آیند» سوره انبیاء، آیه ۵۸.</ref>، {{متن قرآن|إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ...}}<ref>«هنگامی که به پدر خویش گفت: ای پدر! چرا چیزی را می‌پرستی که نه می‌شنود و نه می‌بیند و نه هیچ به کار تو می‌آید؟» سوره مریم، آیه ۴۲.</ref>، {{متن قرآن|قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ...}}<ref>«گفت: آیا به جای خداوند چیزی را می‌پرستید که برای شما هیچ سودی و زیانی ندارد؟» سوره انبیاء، آیه ۶۶.</ref>. این برخلاف واقع [[سخن گفتن]]، لغزشی است که [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} مرتکب آن شده است.
+«ابراهیم‌{{ع}} پس از آنکه [[راهنمایی‌ها]] و ارشادات او در مورد [[ناتوانی]] [[بت‌ها]] و عدم سزاواری آنها برای [[پرستش]]، در قومش مؤثر نیفتاد، برای [[مبارزه]] راه دیگری را پیش گرفت: در یک [[روز]] [[عید]]، که [[مردم]] برای انجام مراسمی خاص از [[شهر]] خارج شده بودند، به سراغ بت‌ها رفته، با تبر همه آنها را از پای درآورد، و تنها [[بت]] بزرگ را سالم نگه داشته، تبر را بر دوش آن نهاد.
-'''پاسخ نخست: الزام [[خصم]] و ابطال الوهیت بت‌ها''': این جمله، به دلیل ملزم‌سازی طرف مقابل، بر زبان حضرت ابراهیم {{ع}} جاری شده و هدفش آن بوده است که مهر بطلانی بر الوهیت بت‌ها بزند. این روش ملزم‌سازی، در مناظره‌ها و گفت‌و‌گوها بسیار کاربرد دارد. با این توجیه، [[آیه]] این سان [[تفسیر]] می‌شود که حادثه‌ای به وقوع پیوسته است؛ شکسته شدن همه بت‌ها و باقی ماندن [[بت]] بزرگ. ظاهر، حکایت از آن دارد که این کار به دست بت بزرگ انجام شده باشد و این خود، زمینه را برای جمله {{متن قرآن|فَاسْأَلُوهُمْ}} آماده می‌سازد که از آن بت‌ها در مورد فاعل این کار پرسیده شود. حال اگر آنها را یارای سخن گفتن باشد، در مقام پاسخ‌گویی بر خواهند آمد. این [[حس]] حقیقت‌جویی، طرف مقابل را وادار می‌سازد به [[ناتوانی]] آن [[بت‌ها]] اعتراف کند<ref>ر.ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱۴، ص۳۰۰.</ref>. این پاسخ مناسب‌ترین پاسخ‌هاست.
+وقتی مردم از [[مراسم]] عید بازگشتند، با ویرانی بتکده مواجه شدند. و از آنجا که تقریباً [[اطمینان]] داشتند کسی جز [[ابراهیم]] نمی‌تواند دست به چنین کاری زده باشد، به سراغ وی رفته، سؤال کردند: {{متن قرآن|قَالُوا أَأَنْتَ فَعَلْتَ هَذَا بِآلِهَتِنَا يَا إِبْرَاهِيمُ}}<ref>«گفتند: ای ابراهیم! آیا تو با خدایان ما چنین کرده‌ای؟» سوره انبیاء، آیه ۶۲.</ref>
-'''پاسخ دوم: [[صدق]] جمله شرطیه وابسته به شرط آن''': جمله شرطیه {{متن قرآن|إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ}} قید و شرط جمله {{متن قرآن|بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ}} است؛ یعنی نسبت شکستن این بت‌ها به [[بت]] بزرگ، مشروط بر این است که آنها سخن بگویند و در غیر این صورت، این کار به او منسوب نخواهد بود<ref>ر.ک: محمد سبزواری نجفی، الجدید، ج۴، ص۵۰۶.</ref>. از آنجا که آنها یقیناً سخن نمی‌گویند، پس [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} شکستن را به آن بت نسبت نداده است تا مرتکب [[دروغ]] شده باشد. پس این جمله شرطیه، دلالت دارد که آن حضرت به دروغ [[متوسل]] نشده است؛ زیرا صدق و [[کذب]] قضیه شرطیه، به صدق و کذب تلازم بین مقدم و [[تالی]] آن است، نه خصوص مقدم. در این [[آیه]]، دو قضیه شرطی وجود دارد که هر دو صادق‌اند؛ هر چند مقدم آنها کاذب یا در [[حکم]] کاذب است: یک. مشروط کردن بت شکنی بت بزرگ به پاسخ‌گویی بتان؛ دو. مشروط بودن [[پرسش]] از بت‌ها به [[توانمندی]] پاسخ‌گویی<ref>ر.ک: عبدالله جوادی آملی، وحی و نبوت در قرآن، تحقیق مرتضی واعظ جوادی، ص۲۵۱.</ref>.
+ابراهیم {{ع}} در پاسخ فرمود: {{متن قرآن|قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ}}<ref>«گفت: بلکه همین بزرگشان این کار را کرده است؛ اگر سخن می‌گویند از خود آنان بپرسید!» سوره انبیاء، آیه ۶۳.</ref>
-'''پاسخ سوم: حذف شدن کلمه‌ای از جمله''': «فاعل فعل در {{متن قرآن|فَعَلَهُ}} حذف شده و کلمه {{متن قرآن|كَبِيرُهُمْ}} آغاز جمله دیگری است. پس معنای آیه چنین خواهد شد. این کار را فاعلش انجام داده و این بت بزرگشان است؛ از او بپرسید»<ref>محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۱۱، جزء ۲۲، ص۱۸۵.</ref>.
+سؤال این است که اگر [[انبیا]] در همه [[عمر]]، از تمامی [[گناهان]] معصومند، چگونه ابراهیم‌{{ع}} برای [[دفاع از خود]] به [[دروغ]] [[متوسل]] شده، [[شکستن بت‌ها]] را به غیر خود نسبت می‌دهد؟
-ایراد این [[تفاسیر]] در این است که این توجیهات، مضمون آیه را دچار پیچیدگی می‌کنند. چگونه شرط در آخر آیه، فعلی را در میان آیه مشروط سازد و میان شرط و مشروط هم جمله {{متن قرآن|فَاسْأَلُوهُمْ}} جدایی افکنده است. همچنین فاعل {{متن قرآن|فَعَلَهُ}} را در تقدیر گرفتن واژه {{متن قرآن|كَبِيرُهُمْ}} را آغاز جمله دیگر دانستن، خلاف ظاهر و دور از ذهن است و [[کلام الهی]] هرگز این پیچیدگی‌ها را برنمی‌تابد<ref>سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱۴، ص۳۰۰.</ref>. همچنین اگر مورد سؤال {{متن قرآن|كَبِيرُهُمْ}} باشد، ضمیر در {{متن قرآن|فَاسْأَلُوهُمْ}} نباید ضمیر جمع باشد.
-'''پاسخ چهارم: منظور از {{متن قرآن|كَبِيرُهُمْ}} خود حضرت''': «منظور حضرت از {{متن قرآن|كَبِيرُهُمْ}} خود شخص او بوده؛ زیرا هر [[انسانی]] از [[بت]] بزرگ‌تر است»<ref>محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۱۱، جزء ۲۲، ص۱۸۵.</ref>.
+'''پاسخ به شبهه'''
-این پاسخ نیز بر خلاف ظاهر [[آیه]] است؛ زیرا آنچه از {{متن قرآن|كَبِيرُهُمْ}} فهمیده می‌شود، همان بزرگ بت‌هاست، نه بزرگ‌تر از [[بت‌ها]]؛ {{متن قرآن|كَبِيرُهُمْ}} گفته شده، نه {{عربی|اکبر منهم}}.
+[[مفسران]] و [[اندیشمندان اسلامی]]، در پاسخ به این [[شبهه]]، جواب‌های گوناگونی را بیان کرده‌اند که به پاره‌ای از آنها اشاره می‌کنیم:
+# عده‌ای گفته‌اند<ref>ر.ک: مجمع‌البیان، ج۷، ص۸۵.</ref> چون این جمله به شرط غیر محققی معلّق شده است، در نتیجه دروغ نمی‌باشد؛ یعنی، [[سخن]] ابراهیم‌{{ع}} این است که اگر این بت‌ها [کاری از دستشان برمی‌آید و] [[قدرت]] بر [[سخن گفتن]] دارند [پس می‌توانند یکدیگر را نیز از بین ببرند. و در نتیجه بت بزرگ این عمل را مرتکب شده است. مفهوم این جمله این است که "اگر بت‌ها [[قادر]] بر سخنگویی نیستند، پس [[بت]] بزرگ این کار را نکرده است. روشن است که با این توضیح، هیچ دروغی از ابراهیم‌{{ع}} صادر نشده است؛ چنانکه در روایتی<ref>معانی الأخبار، ص۲۰۹-۲۱۰.</ref> از [[امام]] صادق‌{{ع}} به همین نکته اشاره می‌شود.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[دین و نبوت (کتاب)|دین و نبوت]]، ص ۲۹۳-۲۹۶.</ref>.<ref>[[احمد حسین شریفی|شریفی، احمد حسین]]، [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[پژوهشی در عصمت معصومان (کتاب)|پژوهشی در عصمت معصومان]] ص ۲۱۰-۲۱۳.</ref>.<ref>[[مهدی سازندگی|سازندگی، مهدی]]، [[عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن (کتاب)|عصمت پیامبران اولوالعزم]] ص ۳۰۶.</ref>.<ref>[[جعفر انواری|انواری، جعفر]]، [[نور عصمت بر سیمای نبوت (کتاب)|نور عصمت بر سیمای نبوت]] ص ۲۱۳-۲۱۷.</ref>.
+# پاسخ دیگری که به این اشکال داده شده، این است که معنای ظاهری جمله {{متن قرآن|بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ}} مراد [[حضرت]] نبوده است و حتّی [[بت‌پرستان]] نیز این معنا را از بیان او برداشت نکرده‌اند. بلکه بیانی است کنایی که برای ابطال معتقدات بت‌پرستان ایراد شده است. این شیوه [[سخن گفتن]]. نه تنها [[دروغ]] محسوب نمی‌شود، بلکه تأثیر آن در مخاطب، به مراتب از سخن صریح بیشتر است. منظور حضرت این است که کسی جز من نمی‌تواند این کار را کرده باشد. بت‌های شما و حتّی بت بزرگتان، حقیرتر و [[پست‌تر]] از آنند که از عهده چنین عملی برآیند. بدین ترتیب، نه تنها دروغی از [[ابراهیم]] صادر نگشته، بلکه به ضعف و [[عجز]] [[بت‌ها]] در سخنان او، تصریح شده است<ref>الکشاف، ج۳، ص۱۲۴.</ref>.<ref>[[مهدی سازندگی|سازندگی، مهدی]]، [[عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن (کتاب)|عصمت پیامبران اولوالعزم]] ص ۳۰۶.</ref>.<ref>[[احمد حسین شریفی|شریفی، احمد حسین]]، [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[پژوهشی در عصمت معصومان (کتاب)|پژوهشی در عصمت معصومان]] ص ۲۱۰-۲۱۳.</ref>
+# پاره‌ای از [[مفسرین]] که با نگاهی عمیق‌تر به مطلب نگریسته‌اند، برآنند که هر چند ظاهر جمله {{متن قرآن|بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ}} این است که ابراهیم‌{{ع}} خبر از شکننده بت‌ها می‌دهد، ولی در واقع، چنین سخنی در محاورات عرفی، خبر محسوب نمی‌شود. بلکه همچنان که معمول است، گاه در [[مقام]] [[مناظره]]، مطلبی که مورد [[پذیرش]] طرف مقابل است، به صورت جمله خبری به خود او بازگردانده می‌شود، در حالی که برای طرفین، این نکته روشن است که گوینده، قصد [[اخبار]] نداشته، بر آن است که لازمه مبانی مورد پذیرش [[خصم]] را باز گوید. غرض از ایراد چنین سخنی این است که طرف مقابل مجبور شود برای [[تصدیق]] یا [[تکذیب]] خبر مذکور، از برخی مبانی و مواضع خود عقب نشیند. در این جریان هم، معنای سخن ابراهیم‌{{ع}} این می‌شود که: با توجه به اینکه از نظر شما، [[بت‌ها]] دارای مقام [[الوهیت]] می‌باشند. ناچار باید [[بت]] بزرگ این عمل را مرتکب شده باشد، چون دیگران [[توانایی]] نابودی [[خدایان]] را ندارند<ref>مجمع‌البیان، ج۷، ص۸۵. </ref>. و یا اینکه: چون همه بت‌ها شکسته شده‌اند و تنها بت بزرگ سالم مانده است، ظاهر حال نشان می‌دهانه که باید بت بزرگ این کار را کرده باشد<ref>المیزان، ج۱۴، ص۳۰۰.</ref>.<ref>[[احمد حسین شریفی|شریفی، احمد حسین]]، [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[پژوهشی در عصمت معصومان (کتاب)|پژوهشی در عصمت معصومان]] ص ۲۱۰-۲۱۳.</ref>
+# پاسخ دیگری که می‌توان به این اشکال داد، این است که: دروغ گفتن نه تنها در همه جا [[حرام]] نیست، بلکه در مواردی حتی ممکن است [[واجب]] هم باشد. به عبارت دیگر، [[قبح]] و [[زشتی]] دروغ "ذاتی"، "همه جایی" و "همیشگی" نیست. بلکه زشتی دروغ و همچنین [[زیبایی]] [[راستگویی]]، تابع [[مفاسد]] و [[مصالح اجتماعی]] آن دو است. مثلاً اگر [[جان انسان]] مؤمنی به مخاطره افتد و [[نجات]] او به دروغی بسته باشد، آن دروغ نه تنها [[قبیح]] و حرام نیست، بلکه [[واجب]] و [[پسندیده]] است. بر دروغ ابراهیم‌{{ع}} مصلحت‌های ضروری و لازمی مترتب بود که جز از آن طریق، حاصل نمی‌گشت: مصلحت‌هایی همچون: [[ارشاد]] و [[راهنمایی]] [[مردم]] به [[شایسته]] نبودن [[بت‌ها]] برای [[پرستش]]<ref>جزوه راه و راهنما‌شناسی، ص۶۵۲.</ref>. [[ائمه اطهار]] {{عم}} نیز در پاسخ برخی از افراد، همین جواب را ارائه می‌دادند. <ref>ر.ک: بحارالانوار، ج۱۲، ص۵۵. </ref>.<ref>[[احمد حسین شریفی|شریفی، احمد حسین]]، [[حسن یوسفیان|یوسفیان، حسن]]، [[پژوهشی در عصمت معصومان (کتاب)|پژوهشی در عصمت معصومان]] ص ۲۱۰-۲۱۳.</ref>.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[دین و نبوت (کتاب)|دین و نبوت]]، ص ۲۹۳-۲۹۶.</ref>.
+# برخی نیز گفته‌اند: منظور حضرت از {{متن قرآن|كَبِيرُهُمْ}} خود شخص او بوده؛ زیرا هر [[انسانی]] از [[بت]] بزرگ‌تر است»<ref>محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۱۱، جزء ۲۲، ص۱۸۵.</ref>. این پاسخ بر خلاف ظاهر [[آیه]] است؛ زیرا آنچه از {{متن قرآن|كَبِيرُهُمْ}} فهمیده می‌شود، همان بزرگ بت‌هاست، نه بزرگ‌تر از [[بت‌ها]]؛ {{متن قرآن|كَبِيرُهُمْ}} گفته شده، نه {{عربی|اکبر منهم}}.<ref>[[جعفر انواری|انواری، جعفر]]، [[نور عصمت بر سیمای نبوت (کتاب)|نور عصمت بر سیمای نبوت]] ص ۲۱۳-۲۱۷.</ref>.
+# مقام مناظره و جدل: حضرت با این شیوه بر مشی مخاطبان جواب می‌دهد و مخاطب بت‌پرست را در محذور جواب قرار می‌دهد که اگر بگویند: "بت‌ها جواب نمی‌دهند" باید از مبانی بت‌پرستی دست بردارند و اگر بگوید بت‌ها جواب می‌دهند، باید بروند و از بت بزرگ بپرسند.<ref>[[محمد حسن قدردان قراملکی|قدردان قراملکی، محمد حسن]]، [[دین و نبوت (کتاب)|دین و نبوت]]، ص ۲۹۳-۲۹۶.</ref>
+# برخی احتمال داده‌اند که جمله: {{متن قرآن|بَلْ فَعَلَهُ}} مطلق باشد، و اشاره به یک تحلیل منطقی، بنابر عقاید بت پرستان داشته باشد. و آن این که، به [[اعتقاد]] شما حادثه‌ای که در بت [[خانه]] واقع شده نمی‌تواند بر اثر جنایتی از بیرون باشد؛ چراکه [[بت‌ها]] بر همه چیز و همه کس [[حاکمیت]] دارند، و هرچه بوده از دورن خود بت خانه است، و از آنجا که بت بزرگ هم قدرتش بیشتر است و هم تبر بر گردن او قرار دارد -نوشته‌اند: ابراهیم{{ع}} تبر را به گردن بت بزرگ گذاشت- و هم تنها بتی است که در آن میان سالم مانده؛ بنابراین قرائن نشان می‌دهد که [[شکستن بت‌ها]] کار او است.»<ref>[[مهدی سازندگی|سازندگی، مهدی]]، [[عصمت پیامبران اولوالعزم در دائرةالمعارف قرآن لیدن (کتاب)|عصمت پیامبران اولوالعزم]] ص ۳۰۶.</ref>.
+# [[الزام]] [[خصم]] و ابطال [[الوهیت]] بت‌ها: این جمله، به دلیل ملزم‌سازی طرف مقابل، بر زبان حضرت ابراهیم {{ع}} جاری شده و هدفش آن بوده است که مهر بطلانی بر الوهیت بت‌ها بزند. این روش ملزم‌سازی، در مناظره‌ها و گفت‌و‌گوها بسیار کاربرد دارد. با این توجیه، [[آیه]] این سان [[تفسیر]] می‌شود که حادثه‌ای به وقوع پیوسته است؛ شکسته شدن همه بت‌ها و باقی ماندن [[بت]] بزرگ. ظاهر، حکایت از آن دارد که این کار به دست بت بزرگ انجام شده باشد و این خود، زمینه را برای جمله {{متن قرآن|فَاسْأَلُوهُمْ}} آماده می‌سازد که از آن بت‌ها در مورد فاعل این کار پرسیده شود. حال اگر آنها را یارای سخن گفتن باشد، در [[مقام]] [[پاسخ‌گویی]] بر خواهند آمد. این [[حس]] [[حقیقت‌جویی]]، طرف مقابل را وادار می‌سازد به [[ناتوانی]] آن [[بت‌ها]] اعتراف کند<ref>ر.ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج۱۴، ص۳۰۰.</ref>. این پاسخ مناسب‌ترین پاسخ‌هاست.<ref>[[جعفر انواری|انواری، جعفر]]، [[نور عصمت بر سیمای نبوت (کتاب)|نور عصمت بر سیمای نبوت]] ص ۲۱۳-۲۱۷.</ref>.
-'''پاسخ پنجم: [[زشت]] نبودن [[دروغ]] در پاره‌ای موارد''': این گفتار دروغ است، ولی چون [[زشتی]] دروغ ذاتی نیست، پس با وجود مصلحتی مهم‌تر، دروغ به کاری [[نیکو]] تبدیل می‌شود. حال چون در این مورد [[مصلحت]] بسیار مهمی وجود داشته، دیگر لغزشی تحقق نیافته است.
+جمع‌بندی مطلب چنین است که [[حضرت]] در مقام [[مناظره]] و [[احتجاج]] بوده است و توجه و آگاه‌سازی مخاطبان این سان میسر بوده که بر پایه ظاهر حال سخن بگوید و شکسته شدن [[بت‌ها]] را به [[بت]] بزرگ نسبت دهد؛ چون آن بت برخلاف دیگر بت‌ها شکسته نشده بود. ظاهر حال، حاکی از آن بود که آن بت این کار را انجام داده باشد و همین، [[حس]] [[حقیقت‌جویی]] [[مردم]] را برانگیخت و زمینه را برای [[پاسخ‌گویی]] به جمله {{متن قرآن|فَاسْأَلُوهُمْ}} فراهم ساخت.
+این [[تفسیر]]، [[برترین]] تفسیر در میان [[تفاسیر]] است. در نتیجه، دیگر تفاسیر مورد [[نقد]] قرار می‌گیرند یا با وجود تفسیر [[برتر]]، پذیرش آنها توجیه وجیهی نمی‌یابد»<ref>[[جعفر انواری|انواری، جعفر]]، [[نور عصمت بر سیمای نبوت (کتاب)|نور عصمت بر سیمای نبوت]] ص ۲۱۳-۲۱۷.</ref>.
-ایراد این [[تفسیر]] در این است که پذیرش این سخن، سبب می‌شود اعتماد به دیگر گفتار پیامبران آسیب پذیر شود و با احتمال اینکه شاید موارد دیگر هم از نوع دروغ مصلحت آمیز باشد، اطمینانی به گفتارشان باقی نخواهد ماند<ref>ر.ک: محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، قدم له خلیل محیی الدین المیس، ج۱۱، جزء ۲۲، ص۱۸۵.</ref>. در نتیجه، پایه و اساس [[رسالت الهی]] متزلزل می‌شود.
-'''پاسخ ششم: وجود بت بزرگ؛ سبب این [[اقدام]]''': از آنجا که بت بزرگ در میان آنان دارای جایگاهی ویژه بود، در نتیجه حضرت در [[قلب]] خود از او بیشتر [[احساس]] [[ناراحتی]] می‌کرد. از این رو این کار را به آن نسبت داد؛ یعنی وجود این بت بزرگ، سبب این کار شده است، نه آنکه مباشر باشد<ref>ر.ک: ابوالفضل شهاب الدین محمود آلوسی، روح المعانی، ج۱۷، ص۶۵؛ محمد بن یوسف ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ج۶، ص۳۲۳؛ احمد مصطفی مراغی، تفسیر المراغی، ج۱۷، ص۴۹؛ محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۱، ص۲۹۹.</ref>.
-این پاسخ را [[مفسران]] بسیاری پذیرفته‌اند، ولی خود درخور نقد است. اصل این است که هر فعلی، به مباشر آن [[اسناد]] داده شود و اسناد آن به سبب فعل، نیازمند قرینه است. در [[فقه]] نیز مباشر اقوی از سبب شمرده شده است. البته در این مجال، اگر دست از رسیدن به پاسخ درست و کامل کوتاه می‌بود، می‌توانستیم [[دلیل عقلی]] [[عصمت پیامبران]] را در مقام قرینه‌ای بر این توجیه قرار دهیم؛ ولی با عرضه آن پاسخ درست، دیگر راهی برای [[پذیرفتن]] این توجیه باقی نمی‌ماند.
-جمع‌بندی مطلب چنین است که حضرت در مقام مناظره و [[احتجاج]] بوده است و توجه و آگاه‌سازی مخاطبان این سان میسر بوده که بر پایه ظاهر حال سخن بگوید و شکسته شدن [[بت‌ها]] را به [[بت]] بزرگ نسبت دهد؛ چون آن بت برخلاف دیگر بت‌ها شکسته نشده بود. ظاهر حال، حاکی از آن بود که آن بت این کار را انجام داده باشد و همین، [[حس]] حقیقت‌جویی [[مردم]] را برانگیخت و زمینه را برای پاسخ‌گویی به جمله {{متن قرآن|فَاسْأَلُوهُمْ}} فراهم ساخت.
-این [[تفسیر]]، [[برترین]] تفسیر در میان [[تفاسیر]] است. در نتیجه، دیگر تفاسیر مورد نقد قرار می‌گیرند یا با وجود تفسیر [[برتر]]، پذیرش آنها توجیه وجیهی نمی‌یابد»<ref>[[جعفر انواری|انواری، جعفر]]، [[نور عصمت بر سیمای نبوت (کتاب)|نور عصمت بر سیمای نبوت]] ص ۲۱۳-۲۱۷.</ref>.
 === آیات 76 الی 78 سوره انعام ===