حضرت ابراهیم در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

ماجرای [[ابراهیم]] {{ع}} در [[تورات]] از تولّد او در هفتاد سالگی پدرش تارح <ref> کتاب مقدّس، پیدایش: ۱۱: ۲۶.</ref> آغاز و به [[وفات]] [[حضرت]] در ۱۷۵ سالگی و [[دفن]] وی به وسیله [[اسحاق]] و [[اسماعیل]] در حبرون خاتمه یافته است. <ref>کتاب مقدّس، پیدایش: ۲۵: ۷ ـ ۱۰.</ref> بیش‌تر مطالب تورات، درباره ابراهیم داستان [[زندگی شخصی]] حضرت است. شاخص‌ترین مسأله که تورات بر آن تأکید کرده، این است که [[خداوند]] به ابراهیم {{ع}} و ذریّه او که به تصریح تورات از [[نسل]] اسحاق خوانده می‌شود،<ref>کتاب مقدس، ۲۱: ۱۲.</ref> [[وعده]] داده که [[وارث]] [[سرزمین]] کنعانیان،<ref>کتاب مقدس، ۱۲: ۷ و ۱۳: ۱۵ و ۱۵: ۷ و....</ref> از نهر [[مصر]] تا [[فرات]] <ref> کتاب مقدس، ۱۵: ۱۸.</ref> خواهند شد. در [[عهد جدید]] نیز از این وعده یاد شده؛<ref>کتاب مقدس، بومیان: ۴: ۱۳.</ref> با این تفاوت که هرکس به‌مسیح [[ایمان]] آورد، از [[نسل ابراهیم]] شمرده شده است. <ref>کتاب مقدس:، غلاطیان:۳: ۲۹.</ref>

== اتفاق [[ملل]] در گرامی داشت ابراهیم {{ع}} ==

== [[اهل کتاب]] و ابراهیم {{ع}} ==

مقبولیّت ابراهیم نزد همگان سبب شد تا در [[عصر پیامبر]] {{صل}} هر یک از [[یهود]] و نصارا <ref>التبیان، ج۲، ص۴۹۲؛ التفسیرالکبیر، ج ۸، ص ۹۳.</ref> خودرا به ابراهیم یا حتّی ابراهیم را به خود منتسب سازند تا بدین وسیله، [[آیین]] نوظهور [[اسلام]] را که بر پیوند خود با آیین ابراهیم {{ع}} تأکید داشت، در مقابل [[دین ابراهیم]] قرار داده، [[مردم]] را که به ابراهیم [[احترام]] می‌گذاشتند، از [[گرایش]] به اسلام بازدارند. {{متن قرآن|وَقَالُوا كُونُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}}<ref>«و گفتند: یهودی یا مسیحی باشید تا راه یابید؛ بگو: (خیر) بلکه ما بر آیین ابراهیم درست‌آیین هستیم و او از مشرکان نبود» سوره بقره، آیه ۱۳۵.</ref>، {{متن قرآن|أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطَ كَانُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى قُلْ أَأَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ}}<ref>«یا می‌گویید که ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط، یهودی یا مسیحی بودند؛ بگو: شما داناترید یا خداوند؟ و کیست ستمکارتر از کسی که گواهی‌یی را که از خداوند نزد اوست پنهان می‌دارد؟ و خداوند از آنچه انجام می‌دهید غافل نیست» سوره بقره، آیه ۱۴۰.</ref>،{{متن قرآن|يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْرَاهِيمَ وَمَا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالْإِنْجِيلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ}}<ref>«ای اهل کتاب! چرا درباره ابراهیم چون و چرا می‌کنید؟ با آنکه تورات و انجیل جز پس از وی فرو فرستاده نشده است؛ آیا خرد نمی‌ورزید؟» سوره آل عمران، آیه ۶۵.</ref>، {{متن قرآن|هَا أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ حَاجَجْتُمْ فِيمَا لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ}}<ref>«هان! شما همان کسانید که در آنچه بدان دانشی داشتید چون و چرا کردید؛ (دیگر) چرا در آنچه بدان دانشی ندارید چون و چرا می‌کنید؟ و خداوند می‌داند و شما نمی‌دانید» سوره آل عمران، آیه ۶۶.</ref>، {{متن قرآن|مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلَا نَصْرَانِيًّا وَلَكِنْ كَانَ حَنِيفًا مُسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}}<ref>«ابراهیم نه یهودی بود و نه مسیحی ولی درست‌آیینی فرمانبردار بود و از مشرکان نبود» سوره آل عمران، آیه ۶۷.</ref>، {{متن قرآن|إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«بی‌گمان نزدیک‌ترین مردم به ابراهیم همانانند که از وی پیروی کردند و نیز این پیامبر و مؤمنان؛ و خداوند سرپرست مؤمنان است» سوره آل عمران، آیه ۶۸.</ref> قرآن، ادّعا و [[احتجاج]] اهل کتاب را در این زمینه تفصیل نداده؛ به همین [[دلیل]]، [[مفسّران]] در توضیح این [[آیات]] بر یک [[رأی]] نیستند. بعضی برآنند که هریک از [[یهود]] و [[نصارا]] ادّعا داشتند که بر [[دین ابراهیم]] بوده‌اند و دیگران از جمله [[مسلمانان]]، بر دین ابراهیم نیستند. دلیل آنها در برابر [[اسلام]] این بود که اسلام اموری را به [[شریعت]] [[ابراهیم]] افزوده و [[قرآن]] با توجّه به انحصار [[علم]] [[اهل]] کتاب به [[تورات]] و [[انجیل]] که هر دو بعد از ابراهیم نازل شده‌اند، این ادّعا را رد کرده است: {{متن قرآن|يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْرَاهِيمَ وَمَا أُنْزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالْإِنْجِيلُ إِلَّا مِنْ بَعْدِهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ}}<ref>«ای اهل کتاب! چرا درباره ابراهیم چون و چرا می‌کنید؟ با آنکه تورات و انجیل جز پس از وی فرو فرستاده نشده است؛ آیا خرد نمی‌ورزید؟» سوره آل عمران، آیه ۶۵.</ref><ref> التحریر و التنویر، ج ۳، ص ۲۷۱.</ref> به نظری دیگر، هر یک از یهود و نصارا در آغاز ادّعا داشتند که ابراهیم {{ع}} از ما است؛ امّا رفته رفته مدّعی [[یهودی]] یا [[مسیحی]] بودن وی شدند <ref>المیزان، ج ۳، ص ۲۵۱.</ref> و به گفته‌ای، از آغاز چنین ادّعایی داشتند. <ref> جامع البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۴۱۶؛ قرطبی، ج ۴، ص ۶۹.</ref> [[استدلال]] هر دو گروه این بود که [[دین حق]] یکی است و آن هم [[دین]] ما است؛ درنتیجه، [[یهودیان]]، ابراهیم را یهودی، و [[مسیحیان]]، وی را مسیحی می‌شمردند.

== [[صحف ابراهیم]] ==

== [[ملت]] [[ابراهیم]] ==  

== دین حضرت ابراهیم ==

# در [[گفت‌وگو]] با آزر خود را سعادت‌مند و او را شقاوت‌مند نخواند؛ بلکه با این جمله که شاید من با [[عبادت]] خداوند دچار [[شقاوت]] نباشم: {{متن قرآن|عَسَى أَلَّا أَكُونَ بِدُعَاءِ رَبِّي شَقِيًّا}}<ref>«باشد که در خواندن پروردگارم رنجور نباشم» سوره مریم، آیه ۴۸.</ref> ضمن بیان مطلب، [[ادب]] را نیز رعایت کرد.<ref> منشور جاوید، ج ۱۱، ص ۲۱۸.</ref> در منابع معتبر، پس از این، جز هنگام پرتاب ابراهیم در [[آتش]]،<ref>قمی، ج ۲، ص ۴۸.</ref>

== ویژگی‌های قوم ابراهیم {{ع}} ==

[[روایات]] نیز به [[صراحت]] بیان داشته که [[پرستش]] غیر [[خداوند]] در همه [[جهان]] آن [[روز]] فراگیر بوده؛ به گونه‌ای که ابراهیم در ابتدای امر، یگانه [[خداپرست]] روی [[زمین]] به شمار می‌آمده و خداوند به همین [[دلیل]]، او را [[امّت]] نامیده است <ref>بحار الانوار، ج ۱۲، ص ۳۵ و ۸۲.</ref> صابئیّه که اجرام آسمانی را می‌پرستیدند، در آن [[زمان]] از [[ادیان]] مشهور جهان بوده است و [[تاریخ]] شیوع آن را در کنار شیوع [[بت‌پرستی]] در [[بابل]] ذکر کرده‌اند. در لوحه‌های [[آیین]] حمورابی (ششمین [[پادشاه]] سلسله اوّل بابل و پدید آورنده قدیم‌ترین [[قانون]] مدوّن جهان) <ref>فرهنگ فارسی، ج ۵، ص ۴۶۸.</ref> که از خرابه‌های بابل استخراج شده، از خدای [[خورشید و ماه]] یاد شده و می‌دانیم که حمورابی به عصر ابراهیم {{ع}} نزدیک است؛ با وجود این به طور [[قاطع]] نمی‌توان گفت که ابراهیم در امر کواکب با [[صابئان]] روبه رو بوده و با آنها [[احتجاج]] کرده است؛ زیرا [[منابع تاریخی]] نشان می‌دهد که [[بت‌پرستان]] همان گونه که بت‌هایی از [[خدایان]] و ربّ‌النّوع‌ها را می‌پرستیدند، بت‌هایی از کواکب و خورشید و ماه را نیز می‌پرستیده، معابدی به نام این کواکب داشتند؛ همان‌طور که صابئان نیز از بت‌پرستی [[بیگانه]] نبوده و گاهی معابدی را برای عبادت غیر کواکب مانند علّت اُولی، [[عقل]] و نفس، ساخته، آنها را عبادت می‌کردند؛ بنابراین، [[احتجاج]] ابراهیم می‌تواند با صابئان باشد؛ چنان که می‌تواند با بت‌پرستانی باشد که کواکب وبت‌های منسوب به آنها را می‌پرستیدند. <ref> المیزان، ج ۷، ص ۲۳۶.</ref> [[بت‌پرستان]]، وجود [[خداوند]] را در جای‌گاه یگانه [[آفریدگار]] هستی قبول داشتند؛ ولی به نظر آنان، [[پرستش]] او بدون واسطه غیر ممکن بود؛ به گونه‌ای که اگر پرستش او ممکن می‌بود، یگانه [[معبود]] به شمار می‌رفت؛ به همین‌دلیل در [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِبْرَاهِيمَ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاتَّقُوهُ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ}}<ref>«و ابراهیم را (یاد کن) هنگامی که به قوم خود گفت: خداوند را بپرستید و از او پروا کنید» سوره عنکبوت، آیه ۱۶.</ref> که سخن [[ابراهیم]] را در [[دعوت به توحید]] بازگفته، ادات [[حصر]] به کار نرفته است. <ref> المیزان، ج ۱۶، ص ۱۱۵ و ۱۲۰.</ref> گفته می‌شود: [[کاهنان]] [[مذاهب]] [[بت‌پرستی]]، خودبه [[توحید]] [[معتقد]] بودند؛ ولی‌آن‌را از عامّه [[مردم]] پنهان می‌کردند. <ref>المنار، ج۷، ص ۵۶۵.</ref> گرچه [[رهبران]] بت‌پرستی برای توجیه پرستش [[بت‌ها]]، استدلال‌هایی را ارائه می‌دادند،<ref>المیزان، ج ۱۶، ص ۱۱۵ و ۱۲۰.</ref>

=== تعصب قومی ===

=== [[ضعف]] [[فکری]] ===

== نشان دادن [[ملکوت]] به ابراهیم {{ع}} ==

یکی از [[مقامات معنوی]] ابراهیم این است که [[خداوند]]، ملکوت [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] را به او نشان داده است: {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ}}<ref>«و این‌گونه ما گستره آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم می‌نمایانیم و (چنین می‌کنیم) تا از باورداران گردد» سوره انعام، آیه ۷۵.</ref> {{متن قرآن|مَلَكُوتَ}} صیغه [[مبالغه]] از "[[مُلک]]" و به معنای [[تسلط]] گسترده و همه جانبه است؛<ref>التحقیق، ج ۱۱، ص ۱۶۳.</ref> زیرا آسمان‌ها و زمین دارای یک وجهه ظاهری و ملکی ویک وجهه [[باطنی]] و [[ملکوتی]] است که وجهه باطنی، بر وجهه ظاهری آنها محیط است و خداوند، بر وجهه باطنی آنها احاطه دارد که لازمه آن، احاطه بر وجهه ظاهری آنها نیز هست؛ بنابراین ملکوت اشیا، [[سلطه]] [[حقیقی]] (و نه اعتباری) خداوند بر ظاهر و [[باطن]] موجودات به شمار می‌رود که امکان زوال یا انتقال آن به دیگری منتفی است؛ زیرا این [[سلطه]]، از [[آفرینش]] موجودات و [[قائم]] بودن آنها در ذات، بقا و آثار وجودیشان به ذات [[حق]] سرچشمه می‌گیرد؛<ref>المیزان، ج ۷، ص ۱۷۰.</ref> به تعبیر دیگر، ملکوت اشیا، همان حکومت مطلق خداوند بر سراسر هستی <ref>نمونه، ج ۵، ص ۳۰۹.</ref> و [[وابستگی]] هستی به [[قدرت مطلق الهی]] و ملکیّت حقیقی موجودات برای خداوند <ref>منشور جاوید، ج ۱۱، ص ۲۳۳.</ref> است.

== احتجاج‌های ابراهیم {{ع}} ==

== برهان‌های ابراهیم {{ع}} بر [[نفی]] [[بت پرستی]] ==

ابراهیم {{ع}} افزون بر راه برهان، از موعظه و انذار نیز برای [[هدایت]] قومش بهره می‌برد؛ چنان‌که به [[آزر]] هشدار داد، [[بت‌پرستی]] ریشه در [[وسوسه]] [[شیطان]] داشته، به [[انقطاع]] شخص از [[ولایت الهی]] و در نهایت، [[ولایت شیطان]] بر شخص خواهد انجامید که به معنای نابودی و [[خذلان]] است<ref> المیزان، ج ۱۴، ص ۵۹.</ref>. {{متن قرآن|يَا أَبَتِ إِنِّي أَخَافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذَابٌ مِنَ الرَّحْمَنِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطَانِ وَلِيًّا}}<ref>«ای پدر! من می‌هراسم که عذابی از (خداوند) بخشنده به تو رسد آنگاه دوست شیطان گردی» سوره مریم، آیه ۴۵.</ref> در آیه ۷۱ عنکبوت نیز ابراهیم {{ع}} به [[مشرکان]] که خدایانِ خود را می‌پرستیدند تا به [[خیال]] خود، آنها را [[خشنود]] ساخته، از آنان [[رزق]] دریافت دارند، تذّکر داده که انسان به سوی خداوند بازگشته، خداوند به حساب او رسیدگی خواهد کرد و [[انگیزه]] [[عبادت]] و [[شکر]] [[خداوند]] باید بازگشت به سوی او باشد، نه دریافت [[رزق]]؛ زیرا عبادت خداوند یا غیر خداوند، بر [[سعادت]] و [[شقاوت انسان]] در [[آخرت]] تأثیر مستقیم خواهد داشت <ref> المیزان، ج ۱۶، ص ۱۱۵ و ۱۱۶.</ref> و [[بت‌پرستان]] پس از حضور در پیش‌گاه خداوند، [[مجازات]] [[بت‌پرستی]] خود را خواهند دید: {{متن قرآن|إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا وَتَخْلُقُونَ إِفْكًا إِنَّ الَّذِينَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَا يَمْلِكُونَ لَكُمْ رِزْقًا فَابْتَغُوا عِنْدَ اللَّهِ الرِّزْقَ وَاعْبُدُوهُ وَاشْكُرُوا لَهُ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ}}<ref>«تنها بت‌هایی را به جای خداوند می‌پرستید و دروغی فرا می‌بافید؛ بی‌گمان کسانی که به جای خداوند می‌پرستید اختیار روزی شما را ندارند، روزی را نزد خداوند بجویید و او را بپرستید و او را سپاس گزارید که به سوی او باز گردانده می‌شوید» سوره عنکبوت، آیه ۱۷.</ref><ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۵، ص ۴۴؛ مجمع البیان، ج ۸، ص ۴۳۵.</ref> در [[آیه]] {{متن قرآن| وَقَالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُم مِّن دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا مَّوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكْفُرُ بَعْضُكُم بِبَعْضٍ وَيَلْعَنُ بَعْضُكُم بَعْضًا وَمَأْوَاكُمُ النَّارُ وَمَا لَكُم مِّن نَّاصِرِينَ فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَقَالَ إِنِّي مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ وَلُوطًا إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَكُم بِهَا مِنْ أَحَدٍ مِّنَ الْعَالَمِينَ أَئِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ وَتَقْطَعُونَ السَّبِيلَ وَتَأْتُونَ فِي نَادِيكُمُ الْمُنكَرَ فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلاَّ أَن قَالُوا ائْتِنَا بِعَذَابِ اللَّهِ إِن كُنتَ مِنَ الصَّادِقِينَ }}<ref>«و گفت: جز این نیست که به جای خداوند بت‌هایی را از سر دوستی میان یکدیگر در زندگی این جهان (به پرستش) گرفته‌اید سپس در روز رستخیز هر یک از شما دیگری را انکار می‌کند و هر یک از شما به دیگری لعنت می‌فرستد و جایگاهتان آتش (دوزخ) است و یاوری نخواهید داشت. آنگاه لوط به او گروید و (ابراهیم) گفت: من به سوی پروردگارم هجرت می‌کنم که اوست که پیروزمند فرزانه است. و ما به او اسحاق و (نوه‌اش) یعقوب را بخشیدیم و در فرزندان او پیامبری و کتاب (آسمانی) را نهادیم و پاداش وی را در این جهان دادیم و او در جهان واپسین از شایستگان است. و لوط را (یاد کن) آنگاه که به قوم خود گفت: شما آن کار زشت را می‌کنید که در آن هیچ کس از جهانیان، از شما پیش نیفتاده است. آیا با مردان می‌آمیزید و راه (نسل) را می‌برید و در بزم خویش کار زشت می‌کنید؟ و پاسخ قومش جز این نبود که گفتند: اگر راست می‌گویی عذاب خداوند را بر سر ما بیاور» سوره عنکبوت، آیه ۲۵-۲۹.</ref>، [[ابراهیم]] {{ع}} به [[مشرکان]] هشدار داده که بت‌پرستی به [[دشمنی]] و بیزاری‌شان از یک‌دیگر در آخرت خواهد انجامید و آنان را در [[آتش دوزخ]] فرود خواهد برد. بعضی سخن ابراهیم {{ع}} در آیه {{متن قرآن|فَمَا ظَنُّكُمْ بِرَبِّ الْعَالَمِينَ}}<ref>«و پندارتان درباره پروردگار جهانیان چیست؟» سوره صافات، آیه ۸۷.</ref> را نیز در همین جهت، نوعی هشدار معنا کرده‌اند که [[گمان]] می‌کنید خداوند با شما چه خواهد کرد؟<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۶، ص ۱۴۷؛ مجمع البیان، ج ۸، ص ۷۰۲؛ قرطبی، ج۱۵، ص ۶۲.</ref> در آیه {{متن قرآن|فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِي إِلَّا رَبَّ الْعَالَمِينَ}}<ref>«اینان (همه) دشمن منند جز پروردگار جهانیان» سوره شعراء، آیه ۷۷.</ref> ابراهیم در [[گفت‌وگو]] با مشرکان، [[بت‌ها]] را [[دشمن]] خویش دانسته است. در این که چگونه ممکن است بت‌ها دشمن کسی باشند، گفته شده: مقصود ابراهیم آن است که [[عبادت بت‌ها]] موجب نابودی شخص می‌شود؛ از همین رو آنها دشمن [[انسان]] به شمار می‌آیند.<ref>المیزان، ج ۱۵، ص ۲۸۲.</ref> آیه {{متن قرآن|وَحَاجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَقَدْ هَدَانِ وَلَا أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ رَبِّي شَيْئًا وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ}}<ref>«و قوم او با وی به چالش برخاستند؛ او گفت: آیا با من درباره خداوند چالش می‌ورزید در حالی که مرا راهنمایی کرده است؟ و من از آنچه شریک او قرار می‌دهید نمی‌هراسم مگر آنکه پروردگارم چیزی برای من بخواهد؛ پروردگارم به دانایی بر همه چیز چیرگی دارد، آیا پند نمی‌پذیرید؟» سوره انعام، آیه ۸۰.</ref> نشان می‌دهد که مشرکان نیز ابراهیم {{ع}} را از عواقب [[رویارویی]] با [[خدایان]] خود برحذر می‌داشتند <ref>مجمع‌البیان، ج۴، ص۵۰۵؛ التبیان، ج ۴، ص ۱۸۸؛ المیزان، ج۷، ص۱۹۳.</ref> و در برابر آنها ابراهیم {{ع}} نیز تأکید کرده که [[امنیّت]] [[انسان]] در گرو [[توحید]] است.

=== عدم [[دلیل]] بر واگذاری [[ربوبیت]] از طرف خداوند به دیگران ===

== [[برهان]] ابراهیم {{ع}} در رد [[ربوبیت]] اجرام آسمانی ==

[[قرآن کریم]] این برهان را در قالب یک جمله کوتاه بازگفته است: {{متن قرآن|فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ}}<ref>«و چون شب بر او چادر افکند ستاره‌ای دید گفت: این پروردگار من است اما هنگامی که ناپدید شد گفت: ناپدیدشوندگان را دوست نمی‌دارم» سوره انعام، آیه ۷۶.</ref> [[مفسّران]] در توضیح این [[استدلال]] وجوهی را به شرح ذیل ارائه داده‌اند:  

# شخص عاقلی که از [[فطرت]] [[سلیم]] برخوردار باشد، به چیزی که از او پنهان می‌شود، حتّی [[محبّت]] عادی نخواهد یافت؛ چه رسد به محبّت در حدّ [[عبادت]] که فقط [[شایسته]] ربّی است که همواره حاضر باشد؛ بنابر این، اجرام آسمانی را که محجوب شده و از حال پرستنده خود بی‌خبر می‌مانند نمی‌توان پرستید؛ پس پایه سخن [[ابراهیم]] {{ع}} منافات افول (خفا و احتجاب) با [[ربوبیّت]] است؛ به دلیل آنکه با بی‌خبری از [[عابد]] ملازم است؛ به همین دلیل، ابراهیم {{ع}} به [[ظهور]] و طلوع این اجرام استناد نکرده (با وجود آنکه طلوع نیز مانند افول گونه‌ای جابه‌جایی است)، چه اینکه ظهور و طلوع با [[ربوبیّت]] منافاتی ندارد. <ref> المنار، ج ۷، ص ۵۵۸ الی ۵۶۰.</ref>

# پایه [[برهان]] افول و وجه دلالت آن بر [[نفی]] ربوبیّت اجرام آسمانی، دلالت افول بر حدوث و امکان و در نتیجه، نیاز آفل به [[محدث]] و [[واجب]] الوجود بالذّات است؛<ref> کشف‌الاسرار، ج ۳، ص ۴۰۹؛ مجمع‌البیان، ج ۴، ص ۵۰۰؛ قرطبی، ج ۷، ص ۱۸.</ref> زیرا افول، حرکت، و حرکت متوقّف بر متحرّک، و هر متحرّک، حادث است و هر حادث، به قدیم نیاز دارد. <ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۳، ص ۵۲.</ref>

== نکاتی مربوط به احتجاج ابراهیم {{ع}} در [[سوره انعام]] ==

## بسیار بعید به نظر می‌رسد که [[انسانی]] سال‌ها درون غاری [[زندگی]] کند و حتّی در یک شب تاریک نیز گام بیرون نگذارد. <ref>نمونه، ج ۵، ص ۳۱۱.</ref>

## ممکن است شیوه سخن او با آزر و [[قوم]] درباره بتان، از سر تحقیر آنها باشد و این با [[رعایت ادب]] در برابر آزر منافاتی ندارد. <ref>منشور جاوید، ج ۱۱، ص ۲۳۱.</ref>

== پاسخ‌های ابراهیم {{ع}} به احتجاج و بهانه مشرکان ==

##{{متن قرآن|وَلاَ أَخَافُ مَا تُشْرِكُونَ بِهِ}} من ترسی از [[خدایان]] شما ندارم؛ زیرا خدایان شما همگی آفریدگانی تحت تدبیرند که هیچ سود و زیانی ندارند؛ پس [[ترس]] از آنها بی‌معنا است و چون از آنها نمی‌ترسم، [[دلیل]] شما از اعتبار ساقط است؛ زیرا دلیل شما مبتنی بر آن است که من از روی ترس و برای آنکه زیانی به من نرسانند، آنها را [[عبادت]] کنم و این در گرو آن است که ترسی در من وجود داشته باشد؛ ولی وقتی ترسی وجود ندارد، [[حجّت]] شما از پایه ویران است. <ref>المیزان، ج ۷، ص ۱۹۴.</ref> این فراز از سخن [[ابراهیم]] {{ع}} افزون بر [[استدلال]] یاد شده، راه را بر خدشه احتمالی درباره استدلال اوّل نیز بسته است؛ چه اینکه در برابر استدلال اوّل ابراهیم، امکان داشت [[مشرکان]] [[اعتقاد به توحید]] و ردّ خدایان را به [[بت‌ها]] یا اجرام آسمانی نسبت داده، بگویند: خدایان ما بر تو [[خشم]] گرفته و این استدلال‌ها را به تو [[القا]] کرده‌اند تا تو را از خویش دور سازند. ابراهیم با این بیان گوشزد کرده که به دلیل [[ناتوانی]] خدایان مشرکان از این خطر که بتوانند چیزی را به او القا کنند یا تأثیری بر او داشته باشند، آسوده خاطر است. <ref>المیزان، ج ۷، ص ۱۹۴.</ref>

##{{متن قرآن|إِلَّا أَنْ يَشَاءَ رَبِّي شَيْئًا}} این استدلال مبتنی بر فرض است؛ به این بیان که اگربر فرض، ترسی از خدایان شما در [[دل]] من راه یابد، این ترس پدیده‌ای است که به هر حال، [[آفریده]] [[خدا]] بوده، به [[مشیّت]] او مستند است. جمله {{متن قرآن|وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا}} ارائه دلیل بر این ادّعا است؛ به این صورت که [[خداوند]] [[مالک]] همه هستی بوده، از آن‌چه در [[ملک]] او رخ می‌دهد، [[آگاه]] است؛ از همین رو امکان ندارد پدیده‌ای بدون [[اذن]] او تحقق یابد؛ بنابراین، از آنجا که [[ترس]] مفروض با اجازه [[خداوند]] در من پدید آمده، خود [[دلیل]] بر آن است که من تحت [[ربوبیّت]] و [[تدبیر]] [[خداوند متعال]] قرار دارم؛ پس همین ترس، [[ربوبیّت خداوند]] را [[اثبات]] و آن را از دیگران [[نفی]] می‌کند. <ref>المیزان، ج ۷، ص ۱۹۵.</ref>

== پاسخ ابراهیم {{ع}} به بهانه [[قوم]] خود برای توجیه [[بت پرستی]] ==

[[قرآن کریم]] در [[آیات]] {{متن قرآن|وَتَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنَامَكُم بَعْدَ أَن تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا إِلاَّ كَبِيرًا لَّهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ قَالُوا مَن فَعَلَ هَذَا بِآلِهَتِنَا إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمِينَ قَالُوا سَمِعْنَا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقَالُ لَهُ إِبْرَاهِيمُ قَالُوا فَأْتُوا بِهِ عَلَى أَعْيُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ قَالُوا أَأَنتَ فَعَلْتَ هَذَا بِآلِهَتِنَا يَا إِبْرَاهِيمُ قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِن كَانُوا يَنطِقُونَ فَرَجَعُوا إِلَى أَنفُسِهِمْ فَقَالُوا إِنَّكُمْ أَنتُمُ الظَّالِمُونَ ثُمَّ نُكِسُوا عَلَى رُؤُوسِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هَؤُلاء يَنطِقُونَ قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لا يَنفَعُكُمْ شَيْئًا وَلا يَضُرُّكُمْ أُفٍّ لَّكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ }}<ref>«و سوگند به خداوند تا سر بگردانید در کار بت‌هایتان چاره‌ای خواهم کرد آنگاه آنها را ریزریز کرد جز (بت) بزرگی که داشتند، باشد که آنان به سوی او باز آیند. گفتند: چه کسی با خدایان ما چنین کرده است؟ بی‌گمان او از ستمگران است. گفتند: شنیدیم جوانی که به او ابراهیم می‌گویند از آنان یاد می‌کرد. گفتند: او را پیش چشم مردم آورید باشد که گواهی دهند. گفتند: ای ابراهیم! آیا تو با خدایان ما چنین کرده‌ای؟ گفت: بلکه همین بزرگشان این کار را کرده است؛ اگر سخن می‌گویند از خود آنان بپرسید! آنگاه (نخست) به خود آمدند و (به خود یا به یکدیگر) گفتند: بی‌گمان شمایید که ستمگرید. سپس (دوباره) به اندیشه‌های باطلی که در سر داشتند باز گشتند (و به ابراهیم گفتند:) تو بی‌شک می‌دانی که اینان سخن نمی‌گویند. گفت: آیا به جای خداوند چیزی را می‌پرستید که برای شما هیچ سودی و زیانی ندارد؟ ننگ بر شما و بر آنچه به جای خداوند می‌پرستید، آیا خرد نمی‌ورزید؟» سوره انبیاء، آیه ۵۷-۶۷.</ref> و {{متن قرآن|فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِينَ فَرَاغَ إِلَى آلِهَتِهِمْ فَقَالَ أَلا تَأْكُلُونَ مَا لَكُمْ لا تَنطِقُونَ فَرَاغَ عَلَيْهِمْ ضَرْبًا بِالْيَمِينِ فَأَقْبَلُوا إِلَيْهِ يَزِفُّونَ قَالَ أَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ}}<ref>«و (آنان) پشت‌کنان روی از او گرداندند (و رفتند) آنگاه نهانی رو به خدایان آنها آورد و گفت: چرا چیزی نمی‌خورید؟ چرا سخن نمی‌گویید؟ و در نهان با دست راست ضربه‌ای سخت بر آنان کوفت. آنگاه (بت‌پرستان) به شتاب رو به او آوردند. (ابراهیم) گفت: آیا چیزی را که خود می‌تراشید می‌پرستید؟ در حالی که خداوند، شما و چیزهایی را که می‌سازید آفریده است» سوره صافات، آیه ۹۰-۹۶.</ref> ماجرای [[شکستن بت‌ها]] به وسیله ابراهیم را باز گفته است. آیات [[سوره انبیاء]] بیان می‌کند که [[مشرکان]]، [[قیام]] او بر ضدّ بت‌پرستی را جدّی نگرفته بودند: {{متن قرآن|قَالُوا أَجِئْتَنَا بِالْحَقِّ أَمْ أَنْتَ مِنَ اللَّاعِبِينَ}}<ref>«گفتند: آیا برای ما حقّ را آورده‌ای یا از بازیگرانی؟» سوره انبیاء، آیه ۵۵.</ref> ابراهیم {{ع}} طبق [[آیه]] {{متن قرآن|قَالَ بَلْ رَبُّكُمْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الَّذِي فَطَرَهُنَّ وَأَنَا عَلَى ذَلِكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ}}<ref>«گفت: (نه،) بلکه پروردگارتان، پروردگار آسمان‌ها و زمین است که آنها را پدید آورده است و من بر این گواهم» سوره انبیاء، آیه ۵۶.</ref> [[جدّیت]] خود را اعلام داشته و در آیه {{متن قرآن|وَتَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنَامَكُمْ بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ}}<ref>«و سوگند به خداوند تا سر بگردانید در کار بت‌هایتان چاره‌ای خواهم کرد» سوره انبیاء، آیه ۵۷.</ref>از قول او بازگو شده. گفته شده که این آیه، فقط [[تصمیم]] درونی ابراهیم {{ع}} را باز گفته است؛<ref>قرطبی، ج ۱۷، ص ۱۹۶.</ref> چه اینکه او در برابر امّتی [[مشرک]]، [[متعصّب]] و [[مقتدر]] قرار داشته؛ بنابراین، معنا ندارد که [[تصمیم]] خویش را آن هم با [[تعیین زمان]] اجرای آن {{متن قرآن|بَعْدَ أَنْ تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ}} [[اعلان]] داشته باشد. <ref>المیزان، ج ۱۴، ص ۲۹۸.</ref> [[ابراهیم]] تصمیم خویش را به زمانی موکول ساخت که بتواند در [[شهر]] تنها باشد. احتمال داده شده که مقصود از این جمله، خروج [[بت‌پرستان]] از بتکده باشد، نه از شهر؛<ref>تفسیر ابن کثیر، ج ۴، ص ۱۵؛ المیزان، ج ۱۴، ص ۲۹۸.</ref> ولی نظر به مجموعه ماجرا، این احتمال را منتفی می‌سازد. طبیعی است که اگر بنابر [[تخلیه]] [[معبد]] بود، [[عذر]] [[بیماری]] را برای باقی ماندن در معبد از ابراهیم نمی‌پذیرفتند. [[آیات]] {{متن قرآن|فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ فَقَالَ إِنِّي سَقِيمٌ فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِينَ}}<ref>«آنگاه نگاهی به ستارگان افکند. و گفت: من بیمارم. و (آنان) پشت‌کنان روی از او گرداندند (و رفتند)» سوره صافات، آیه ۸۸-۹۰.</ref> بیان می‌کند که این [[فرصت]] فرا رسید و [[مردم]] آماده شده بودند تا شهر را برای [[شرکت در مراسم]] [[عید]] <ref>الکافی، ج ۸، ص ۳۶۹.</ref> ترک کنند؛ امّا ابراهیم عذر آورد که [[بیمار]] است؛ در نتیجه آنها از شهر بیرون رفتند و او در آنجا ماند: {{متن قرآن|فَقَالَ إِنِّي سَقِيمٌ}}. تعبیر {{متن قرآن|فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ}}. می‌رساند که چه بسا عید آنان در تابستان واقع می‌شده و شب برای اجرای [[مراسم]] مناسب‌تر بوده است. <ref>منشور جاوید، ج ۱۱، ص ۲۴۶.</ref> پس از آنکه مردم از او دور شدند، به سراغ [[بت‌ها]] آمده، از سر استهزای بت‌ها <ref>جامع البیان، مج ۱۲، ج ۲۳، ص ۸۶.</ref> یا تقبیح [[بت پرستان]] <ref>مجمع‌البیان، ج ۸، ص ۷۰۳.</ref> و یا از سر [[خشم]]،<ref> المیزان، ج ۱۷، ص ۱۴۹.</ref> از آنها خواست تا از غذایی که [[مشرکان]] برای تبرّک پیش آنها نهاده بودند، بخورند: {{متن قرآن|فَرَاغَ إِلَى آلِهَتِهِمْ فَقَالَ أَلا تَأْكُلُونَ مَا لَكُمْ لا تَنطِقُونَ}}<ref>«آنگاه نهانی رو به خدایان آنها آورد و گفت: چرا چیزی نمی‌خورید؟ چرا سخن نمی‌گویید؟» سوره صافات، آیه ۹۱-۹۲.</ref> آن‌گاه با تیشه نجّاری <ref>الکافی، ج ۸، ص ۳۶۹.</ref> یا تبر <ref> مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۸۴؛ جامع البیان، مج۱۰، ج ۱۷، ص۵۱.</ref> به طرف [[بت‌ها]] رفت: {{متن قرآن|فَرَاغَ عَلَيْهِمْ ضَرْبًا بِالْيَمِينِ}}<ref>«و در نهان با دست راست ضربه‌ای سخت بر آنان کوفت» سوره صافات، آیه ۹۳.</ref> و با ضربه‌های خویش، آنها را قطعه قطعه کرد: {{متن قرآن|فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا إِلَّا كَبِيرًا لَهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ}}<ref>«آنگاه آنها را ریزریز کرد جز (بت) بزرگی که داشتند، باشد که آنان به سوی او باز آیند» سوره انبیاء، آیه ۵۸.</ref><ref>قمی، ج ۲، ص ۷۱؛ جامع البیان، مج ۱۰، ج ۱۷، ص ۵۱.</ref> امّا از تعرّض به [[بت]] بزرگ (افلون) <ref> بحارالانوار، ج ۳۹، ص ۵۳.</ref> خودداری نمود: {{متن قرآن|إِلَّا كَبِيرًا لَهُمْ}} در اینکه بزرگ‌تر بودن این بت از نظر [[منزلت]] نزد [[بت‌پرستان]] یا از نظر جثّه و حجم بوده، دو احتمال داده شده است. <ref> مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۸۴؛ قرطبی، ج ۱۷، ص ۱۹۷.</ref> [[قرآن]]، [[انگیزه]] [[ابراهیم]] {{ع}} را در عدم تعرض به بت بزرگ، چنین بیان داشته: {{متن قرآن|لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ}} گرچه به احتمالی، [[مرجع]] ضمیر {{متن قرآن|إِلَيْهِ}}، بت بزرگ<ref>قرطبی، ج ۱۷، ص ۱۹۷.</ref> یا [[خدای متعال]] <ref>المیزان، ج ۱۴، ص ۲۹۹.</ref> است، بیش‌تر [[مفسّران]]، مرجع ضمیر را ابراهیم {{ع}} دانسته‌اند؛<ref>المیزان، ج ۱۴، ص ۲۹۹.</ref> بنابراین، انگیزه ابراهیم {{ع}} آن بوده که [[مردم]] برای دست‌گیری وی به سراغ او آمده و او با آنها [[محاجّه]] کند و بطلان خدایی بت‌ها را آشکار سازد <ref>مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۸۴؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص ۱۸۳.</ref> یا آنکه به [[عقیده]] ابراهیم درآمده، از [[باطل]] دست بکشند. <ref>قرطبی، ج ۱۷، ص ۱۹۷؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص ۱۸۳.</ref> ابراهیم پس از [[شکستن بت‌ها]]، تبر خویش را به گردن بت بزرگ آویخت و از بتکده خارج شد. <ref>جامع البیان، مج ۱۰، ج ۱۷، ص ۵۱؛ مجمع‌البیان، ج۷، ص۸۴.</ref>[[مشرکان]] پس از بازگشت و روبه‌رو شدن با صحنه بتکده، عامل این کار را [[ستم‌گر]] خوانده، به جست‌وجوی او پرداختند: {{متن قرآن|قَالُوا مَنْ فَعَلَ هَذَا بِآلِهَتِنَا إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمِينَ}}<ref>«گفتند: چه کسی با خدایان ما چنین کرده است؟ بی‌گمان او از ستمگران است» سوره انبیاء، آیه ۵۹.</ref> احتمال داده شده که {{متن قرآن|مَنْ}} در این [[آیه]]، موصوله و در نتیجه مفاد آیه، پرس و جو از عامل نباشد؛<ref>مجمع البیان، ج ۷، ص ۸۴.</ref> ولی به [[دلیل]] آنکه در [[آیه]] بعد، پاسخ گروهی از [[مشرکان]] [[نقل]] شده که {{متن قرآن|قَالُوا سَمِعْنَا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقَالُ لَهُ إِبْرَاهِيمُ}}<ref>«گفتند: شنیدیم جوانی که به او ابراهیم می‌گویند از آنان یاد می‌کرد» سوره انبیاء، آیه ۶۰.</ref> این احتمال [[نادرست]] می‌نماید. <ref>المیزان، ج ۱۴، ص ۲۹۹ و ۳۰۰.</ref> در پی معرّفی [[ابراهیم]]، [[تصمیم]] بر آن شد تا او را در [[اجتماع]] مشرکان حاضر کنند {{متن قرآن|قَالُوا فَأْتُوا بِهِ عَلَى أَعْيُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ}}<ref>«گفتند: او را پیش چشم مردم آورید باشد که گواهی دهند» سوره انبیاء، آیه ۶۱.</ref> و به این منظور، به سرعت به سوی او شتافتند: {{متن قرآن|فَأَقْبَلُوا إِلَيْهِ يَزِفُّونَ}}<ref>«آنگاه (بت‌پرستان) به شتاب رو به او آوردند» سوره صافات، آیه ۹۴.</ref> از کلمه {{متن قرآن|هَذَا}} در آیه {{متن قرآن|بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا}} به دست می‌آید که این اجتماع در همان محل بتکده بوده است. <ref> المیزان، ج ۱۴، ص ۳۰۰.</ref> [[انگیزه]] مشرکان از احضار ابراهیم در برابر اجتماع [[مردم]]، آن بوده که اگر کسی او را در حال [[شکستن بت‌ها]] دیده، [[گواهی]] دهد <ref> قرطبی، ج ۱۷، ص ۱۹۸.</ref> یا آنان‌که سخنان او را بر ضدّ [[بت‌ها]] شنیده‌اند، گواهی داده، ازاین راه از ابراهیم [[اقرار]] بگیرند <ref> المیزان، ج ۱۴، ص ۳۰۰.</ref> یا نظر بر آن بوده که مردم [[مجازات]] او را ببینند تا درس عبرتی برای همگان باشد: {{متن قرآن|قَالُوا فَأْتُوا بِهِ عَلَى أَعْيُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ}}<ref>«گفتند: او را پیش چشم مردم آورید باشد که گواهی دهند» سوره انبیاء، آیه ۶۱.</ref> <ref>مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۸۵؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص ۱۸۴.</ref> سرانجام ابراهیم {{ع}} دست‌گیر شد و به [[نقلی]]، او را نزد [[نمرود]] آورده،<ref> قمی، ج ۲، ص ۷۱.</ref> از وی پرسیدند آیا تو با [[خدایان]] ما چنین کرده‌ای؟ {{متن قرآن|قَالُوا أَأَنْتَ فَعَلْتَ هَذَا بِآلِهَتِنَا يَا إِبْرَاهِيمُ}}<ref>«گفتند: ای ابراهیم! آیا تو با خدایان ما چنین کرده‌ای؟» سوره انبیاء، آیه ۶۲.</ref> ابراهیم پاسخ داد: بلکه [[بت]] بزرگ که تبر را نیز به گردن دارد با دیگر بت‌ها چنین کرده است: {{متن قرآن|قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا}}<ref>«گفت: بلکه همین بزرگشان این کار را کرده است» سوره انبیاء، آیه ۶۳.</ref> و سپس ادامه داد: اگر بت‌ها به [[سخن گفتن]] توانا هستند، از خود آنان بپرسید: {{متن قرآن|فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ}}<ref>«اگر سخن می‌گویند از خود آنان بپرسید!» سوره انبیاء، آیه ۶۳.</ref> [[آیات]] بعدی نشان می‌دهد که پاسخ ابراهیم {{ع}} [[حقیقت]] را برای مشرکان روشن <ref> قرطبی، ج ۱۷، ص ۲۰۰؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص ۱۸۶.</ref> و [[حجّت]] را بر آنها تمام کرد <ref>المیزان، ج ۱۴، ص ۳۰۱.</ref> و کسانی که لحظاتی پیش، [[ابراهیم]] را [[ستم‌گر]] می‌دانستند، به خود آمده، به [[عقل]]<ref> جامع البیان، مج ۱۰، ج ۱۷، ص ۵۴.</ref> و [[فطرت]] <ref>نمونه، ج ۱۳، ص ۴۴۰.</ref> خویش بازگشتند و به ستم‌کاری خویش به [[دلیل]] [[عبادت بت‌ها]] <ref>مجمع‌البیان، ج۷، ص۸۶؛ قرطبی، ج ۱۷، ص ۲۰۰؛ المیزان، ج۱۴، ص ۳۰۱.</ref> اعتراف کردند: {{متن قرآن|فَرَجَعُوا إِلَى أَنْفُسِهِمْ فَقَالُوا إِنَّكُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ}}<ref>«آنگاه (نخست) به خود آمدند و (به خود یا به یکدیگر) گفتند: بی‌گمان شمایید که ستمگرید» سوره انبیاء، آیه ۶۴.</ref> و این [[پیروزی]] بزرگی بود. [[قرآن]]، واکنش [[مشرکان]] پس از رسیدن به این حالت درونی را چنین توضیح داده است: {{متن قرآن|فَرَجَعُوا إِلَى أَنْفُسِهِمْ فَقَالُوا إِنَّكُمْ أَنْتُمُ الظَّالِمُونَ}}<ref>«آنگاه (نخست) به خود آمدند و (به خود یا به یکدیگر) گفتند: بی‌گمان شمایید که ستمگرید» سوره انبیاء، آیه ۶۴.</ref> آن‌گاه آنان بر سرهای خود واژگون شدند که البتّه مقصود نه واژگونی خود آنان، بلکه منکوس شدن [[احتجاج]] آنان است و احتجاج منکوس، دلیلی است که به جای [[اثبات]] مدّعای مستدلّ، مدّعای طرف مقابل را اثبات می‌کند که مشرکان به آن دچار شده، در برابر ابراهیم {{ع}} گفتند: {{متن قرآن|لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هَؤُلَاءِ يَنْطِقُونَ}}<ref>«سپس (دوباره) به اندیشه‌های باطلی که در سر داشتند باز گشتند (و به ابراهیم گفتند:) تو بی‌شک می‌دانی که اینان سخن نمی‌گویند» سوره انبیاء، آیه ۶۵.</ref><ref>جامع البیان، مج ۱۰، ج ۱۷، ص ۵۵.</ref> و این‌گونه، به [[ناتوانی]] [[بت‌ها]] [[اقرار]] کردند. بعضی دیگر، [[آیه]] را چنین توضیح داده‌اند که مشرکان در برابر ابراهیم متحیّر ماندند؛ در نتیجه سرها را از [[خجالت]] به‌زیر انداخته، بر ضدّ خویش اعتراف کردند: {{متن قرآن|لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هَؤُلَاءِ يَنْطِقُونَ}}<ref>«سپس (دوباره) به اندیشه‌های باطلی که در سر داشتند باز گشتند (و به ابراهیم گفتند:) تو بی‌شک می‌دانی که اینان سخن نمی‌گویند» سوره انبیاء، آیه ۶۵.</ref><ref> التبیان، ج ۷، ص ۲۶۰؛ مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۸۶؛ التفسیر الکبیر، ج۲۲، ص ۱۸۶.</ref> بنا به قولی، منظور آن است که مشرکان با وجود [[درک]] [[حقیقت]]، در برابر ابراهیم {{ع}} به [[مجادله]] [[باطل]] <ref>جامع البیان، مج ۱۰، ج ۱۷، ص ۵۵؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص ۱۸۶.</ref> و [[مخاصمه]] پرداخته، با توجّه به ناتوانی بت‌ها از تکلّم، [[سخن]] ابراهیم را اعتراف به [[شکستن بت‌ها]] به شمار آورده، اثبات[[جرم]] ابراهیم را اعلام داشتند؛<ref>المیزان، ج ۱۴، ص ۳۰۲.</ref> امّا برخی، این جمله مشرکان را چنین معنا کرده‌اند که: تو می‌دانی [[بت‌ها]] همیشه خاموشند و ابّهت [[سکوت]] را نمی‌شکنند بنابراین معنا، [[سخن]] آنان کوششی برای عذر آوردن از سوی بت‌ها بوده است تا بدین وسیله، [[ضعف]] و [[زبونی]] آنها را [[کتمان]] کنند. <ref> نمونه، ج ۱۳، ص ۴۴۱.</ref> [[ابراهیم]] {{ع}} با استناد به اعتراف آنان، به بیان بطلان [[بت‌پرستی]] پرداخت که سخن نگفتن بت‌ها به این معنا است که آنها چیزی نمی‌دانند و بر کاری [[قادر]] نیستند و [[تدبیر]] سود و زیان شما به دست بت‌ها نیست؛ پس [[عبادت]] آنها [[بیهوده]] است: {{متن قرآن|قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنْفَعُكُمْ شَيْئًا وَلَا يَضُرُّكُمْ}}<ref>«گفت: آیا به جای خداوند چیزی را می‌پرستید که برای شما هیچ سودی و زیانی ندارد؟» سوره انبیاء، آیه ۶۶.</ref> و آن‌گاه بی‌زاری خود را از [[بت‌پرستان]] و بت‌های آنان [[اعلان]] و آنان را [[سرزنش]] کرد: {{متن قرآن|أُفٍّ لَكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ}}<ref>«ننگ بر شما و بر آنچه به جای خداوند می‌پرستید، آیا خرد نمی‌ورزید؟» سوره انبیاء، آیه ۶۷.</ref><ref>المیزان، ج ۱۴، ص ۳۰۲.</ref>

درباره سخنان‌ابراهیم {{ع}} در ماجرای [[شکستن بت‌ها]] دو اشکال مطرح شده که به پاسخ آنها می‌پردازیم:  

# درباره [[آیات]] {{متن قرآن|قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ}}<ref>«گفت: بلکه همین بزرگشان این کار را کرده است؛ اگر سخن می‌گویند از خود آنان بپرسید!» سوره انبیاء، آیه ۶۳.</ref> و {{متن قرآن| فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ فَقَالَ إِنِّي سَقِيمٌ }}<ref>«آنگاه نگاهی به ستارگان افکند و گفت: من بیمارم» سوره صافات، آیه ۸۸-۸۹.</ref> این [[پرسش]] طرح شده که آیا این سخنان، گفته‌هایی خلاف واقع و [[دروغ]] نبوده است؟ ریشه این توهّم در ظاهر دو [[روایت]] از [[ابوهریره]] است که در آنها ابراهیم به [[کذب]] متّهم شده. برخی از [[اهل سنّت]] با این [[استدلال]] که [[زشتی]] کذب ذاتی نبوده،<ref> التفسیر الکبیر، ج۸، ص۱۵۸.</ref> محال نیست که [[خداوند]] به ابراهیم {{ع}} در خصوص‌این موارد، اجازه دروغ گفتن داده باشد،<ref>جامع البیان، مج ۱۰، ج ۱۷، ص ۵۴.</ref> روایت را به ظاهر آن پذیرفته و حتی بعضی، [[آیه]] {{متن قرآن|وَالَّذِي أَطْمَعُ أَنْ يَغْفِرَ لِي خَطِيئَتِي يَوْمَ الدِّينِ}}<ref>«و همان که امید می‌برم در روز پاداش و کیفر لغزش مرا ببخشاید» سوره شعراء، آیه ۸۲.</ref> را اشاره به اموری از جمله این دو مورد دانسته‌اند؛<ref>جامع‌البیان، مج۱۱، ج۱۹، ص ۱۰۶؛ قرطبی، ج ۱۹، ص۷۶ و ج۲۳، ص۶۳؛ الدرّالمنثور، ج۶، ص۳۰۶.</ref> ولی برخی، مقصود از کذب را توریه دانسته و اظهار داشته‌اند که این موارد به طور مجازی [[کذب]] نامیده شده است. <ref>قرطبی، ج ۲۳، ص ۶۳؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۴، ص ۱۵.</ref> [[مفسّران]] [[شیعه]] احتمال کذب را منتفی دانسته <ref>التبیان، ج ۷، ص ۲۵۹، مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۸۵ و ۸۶.</ref> و حتی بعضی احتمال توریه را نیز رد کرده <ref> المیزان، ج ۱۷، ص۱۴۹.</ref> و یادآور شده‌اند که در این دو [[روایت]]، به [[ابراهیم]] {{ع}} نسبت کذب داده شده؛ به همین [[دلیل]]، با صریح [[آیه]] {{متن قرآن|وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَبِيًّا}}<ref>«و در این کتاب از ابراهیم یاد کن که او پیامبری بسیار راستگو بود» سوره مریم، آیه ۴۱.</ref> [[مخالف]] و از اعتبار ساقط است. <ref>المیزان، ج ۷، ص ۲۲۹.</ref> دقّت در [[آیات]] نشان می‌دهد که خلاف واقع در سخنان ابراهیم وجود ندارد؛ چه اینکه جمله {{متن قرآن|بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ}} که به شکل خبر بیان شده با توجّه به قراین حالیّه،<ref> التبیان، ج ۷، ص ۲۵۹؛ مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۸۵.</ref> جمله‌ای بر مبنای فرض و مقدّمه‌ای برای سخن بعدی {{متن قرآن|فَاسْأَلُوهُمْ إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ}} است و به این منظور گفته شده که [[مشرکان]] را به اعتراف وا دارد؛ بنابراین [وقتی اخباری وجود نداشته باشد] چگونه می‌شود سخن را [[دروغ]] یا توریه شمرد. <ref> المیزان، ج ۷، ص ۲۲۸.</ref> در روایتی از [[امام صادق]] {{ع}} نیز تصریح شده که این جمله برای نشان دادن [[ناتوانی]] [[بت‌ها]] به کار برده شده و کذب نیست؛<ref> الکافی، ج ۲، ص ۳۴۲.</ref> پس [[شبهه]] از اساس بی‌پایه و حاصل سخن این است که چرا [[شکستن بت‌ها]] به وسیله [[بت]] بزرگ را [[انکار]] می‌کنید؛ حال آنکه این لازمه باورهای شما است؟<ref>التبیان، ج ۷، ص ۲۵۹؛ مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۸۵.</ref> اما این احتمال که جمله {{متن قرآن|بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ}} به {{متن قرآن|إِنْ كَانُوا يَنْطِقُونَ}} مقیّد است و می‌رساند که اگر آنها سخن می‌گویند، عامل، بت بزرگ است و الاّ نه <ref> التبیان، ج ۷، ص ۲۵۹؛ تنزیه الانبیاء، ص ۴۴.</ref> یا اینکه {{متن قرآن|كَبِيرُهُمْ هَذَا}} ابتدای جمله بوده و تقدیر چنین باشد که {{عربی|"فعله من فعله، كبيرهم هـذا، فاسئلوهم"}}<ref> مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۸۵.</ref>احتمال‌هایی تکلّف‌آمیز و ملازم با قبول تعقید در [[قرآن]] بوده، قابل پذیرش نیستند. <ref>المیزان، ج ۱۴، ص ۳۰۱.</ref> درباره [[آیه]] ۸۹ صافات {{متن قرآن|إِنِّي سَقِيمٌ}} نیز قرآن ما را [[آگاه]] ساخته که [[ابراهیم]] {{ع}} این جمله را گفته و در آیه {{متن قرآن|إِذْ جَاءَ رَبَّهُ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ}}<ref>«که دلی پاک را نزد پروردگار خود آورد» سوره صافات، آیه ۸۴.</ref> او را به [[قلب سلیم]] وصف کرده و قلب سلیم با [[کذب]] و [[لغو]] سازگار نیست. <ref> المیزان، ج ۱۷، ص ۱۴۸.</ref> قرینه‌ای هم وجود ندارد که برساند ابراهیم [[بیمار]] نبوده؛ بلکه شاید او بیمار بوده؛ ولی نه به گونه‌ای که او را از [[شکستن بت‌ها]] باز دارد. <ref>المیزان، ج ۷، ص ۲۲۸.</ref> در عین حال، [[مفسّران]] بر اساس این فرض که سخن ابراهیم، از موارد توریه باشد، در توضیح مقصود [[واقعی]] [[حضرت]]، احتمال‌های گوناگونی را طرح کرده‌اند. <ref>تفسیر ابن‌کثیر، ج ۴، ص ۱۵؛ مجمع البیان، ج ۷، ص ۸۵ و ۸۶؛ تنزیه الانبیاء، ص ۴۶.</ref>

== ابراهیم {{ع}} در [[آتش]] ==

مشرکان برای [[اثبات]] [[شکستن بت‌ها]] به وسیله ابراهیم {{ع}} به عدم [[انکار]] او بسنده کرده، او را [[مجرم]] شناختند و برای [[حمایت]] از خدایانشان {{متن قرآن|قَالُوا حَرِّقُوهُ وَانْصُرُوا آلِهَتَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ فَاعِلِينَ}}<ref>«گفتند: اگر می‌خواهید کاری کنید، او را بسوزانید و خدایان خود را یاری کنید» سوره انبیاء، آیه ۶۸.</ref>، {{متن قرآن|قَالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْيَانًا فَأَلْقُوهُ فِي الْجَحِيمِ}}<ref>«گفتند: برآورده‌ای (پر آتش) برایش بسازید و او را در آتش افکنید» سوره صافات، آیه ۹۷.</ref> بعضی پیشنهاد اعدام و گروهی پیشنهاد [[سوزاندن]] وی را ارائه دادند: {{متن قرآن|فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ}}<ref>«اما پاسخ قوم او جز این نبود که گفتند: او را بکشید یا بسوزانید! و خداوند او را از آتش رهانید؛ بی‌گمان در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که ایمان دارند» سوره عنکبوت، آیه ۲۴.</ref> و در نهایت، به [پیشنهاد [[نمرود]] <ref>الکشّاف، ج ۳، ص ۱۲۵؛ قرطبی، ج ۱۷، ص ۲۰۰.</ref> و] اتّفاق آرا، [[تصمیم]] بر آن شد که [[ابراهیم]] {{ع}} سوزانده شود. <ref>المیزان، ج ۱۶، ص ۱۲۰ و ج ۱۴، ص ۳۰۳</ref> برای اجرای این تصمیم، قرار شد حصاری بلند بنا نهاده، در آن آتشی [[عظیم]] فراهم آورند تا ابراهیم {{ع}} را در میان انبوهی از [[آتش]] ([[جحیم]]) <ref> مجمع‌البیان، ج ۸، ص ۷۰۴؛ المیزان، ج ۱۷، ص ۱۵۰.</ref> بیندازند: {{متن قرآن|قَالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْيَانًا فَأَلْقُوهُ فِي الْجَحِيمِ}}<ref>«گفتند: برآورده‌ای (پر آتش) برایش بسازید و او را در آتش افکنید» سوره صافات، آیه ۹۷.</ref> زیرا تشکیلات [[مشرکان]] می‌کوشید تا [[مراسم]] [[سوزاندن]] ابراهیم را به گونه‌ای پر آوازه برگزار کند <ref> الکشّاف، ج ۳، ص ۱۲۶.</ref> تا شاید ضربه‌ای که بر پایه‌های [[اعتقاد]] به خدایی [[بت‌ها]] از [[اقدام]] ابراهیم وارد شده بود، جبران گردد و، بدین وسیله وانمود کنند که اعتقاد به [[بت‌پرستی]] هم‌چنان پابرجا است. بعضی، نکره بودن واژه {{متن قرآن|كَيْدًا}} در [[آیه]] {{متن قرآن|وَأَرَادُوا بِهِ كَيْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الْأَخْسَرِينَ}}<ref>«و با او نیرنگی ورزیدند ما هم آنان را زیانکارتر گرداندیم» سوره انبیاء، آیه ۷۰.</ref>؛ {{متن قرآن|فَأَرَادُوا بِهِ كَيْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الْأَسْفَلِينَ}}<ref>«و خواستند نیرنگی در کار او کنند اما ما آنان را فروتر نهادیم» سوره صافات، آیه ۹۸.</ref> را بیان‌گر [[عظمت]] [[کید]] و اشاره به نقشه گسترده مشرکان بر ضدّ ابراهیم برای جبران ضربه‌های او بر پیکر بت‌پرستی دانسته‌اند؛<ref> نمونه، ج ۱۹، ص ۱۰۳.</ref> به این منظور، آنهاابراهیم را برای مدّتی [[زندانی]] کرده، به گردآوری هیزم مشغول شدند. <ref> الکافی، ج ۸، ص ۳۶۹ ـ ۳۷۱؛ قمی، ج ۲، ص ۴۷.</ref> (در گزارشی، مدّت بازداشت او هفت سال ذکر شده<ref> الطبقات، ج ۱، ص ۳۹.</ref> که امر بعیدی است؛ ولی در گزارش‌های دیگر، این مدّت یک ماه،<ref>الکشّاف، ج ۳، ص ۱۲۵؛ قرطبی، ج ۱۷، ص ۲۰۰.</ref> چهل [[روز]] و یک‌سال <ref>کشف‌الاسرار، ج ۶، ص ۲۶۶.</ref> ذکر شده است.) هیزم‌ها را در بنای یاد شده انباشته، آن را آتش زدند؛ آن‌گاه از آنجا که توان نزدیک شدن به آتش نبوده،<ref>مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۸۷؛ قمی، ج ۲، ص ۷۱.</ref> ابراهیم را دست بسته<ref> قرطبی، ج۱۷، ص ۲۰۰؛ الکافی، ج۸، ص۳۷۱.</ref> در منجنیق نهاده،<ref>الکافی، ج۸، ص ۳۶۸ و ۳۶۹، ح۵۵۹؛ مجمع‌البیان، ج۷، ص۸۷.</ref> به درون [[آتش]] پرتاب کردند. [[نمرود]] و همراهان وی در جای‌گاهی که از پیش برای آنان تهیه شده بود، حاضر شده، تماشاگر ماجرا بودند. <ref> الکافی، ج ۸، ص ۳۶۸ و ۳۶۹؛ قرطبی، ج ۱۷، ص ۲۰۱.</ref> بر اساس [[روایات]]، آرامشی‌وصف‌ناپذیر بر [[ابراهیم]] [[حاکم]] بود <ref>البرهان، ج ۴، ص ۶۱۱ ـ ۶۱۲؛ بحارالانوار، ج ۱۲، ص ۳۵.</ref> و [[ملائکه]] [[الهی]] و دیگر موجودات، [[رهایی]] ابراهیم {{ع}} را از [[خدای متعال]] می‌طلبیدند. <ref>بحارالانوار، ج ۱۲، ص ۳۵؛ قمی، ج ۲، ص ۴۷؛ قرطبی، ج ۱۷، ص ۲۰۰.</ref>

== [[هجرت]] ابراهیم {{ع}} ==

== [[تشرف]] به مقام خلت ==

# [[خداوند]] برای گرامی داشتن [[بنده]] خود، هر نامی را که بخواهد بر او می‌گذارد و چون ابراهیم، [[خالص]] و [[مخلَص]] بوده، او را به این نام نامیده وگرنه [[خلّت]] به معنای متعارف آن بین خداوند و بنده بی‌معنا است. <ref> المنار، ج ۵، ص ۴۳۹.</ref>

# خلیل به معنای [[فقیر]] است و [[خُلّت]] ابراهیم {{ع}} یعنی که او را به غیرخدا نیازی نبوده است <ref>کشف الاسرار، ج ۲، ص ۷۱۲؛ مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۱۷۸؛ المیزان، ج ۱، ص ۲۷۸.</ref>.

== نشان دادن کیفیت زنده ساختن [[مردگان]] به ابراهیم {{ع}} ==

== ابراهیم و [[لوط]] ==

== وارد شدن فرشتگانی به صورت میهمان ==

# [[مقام]] نبوّ ت ملازم با [[عصمت از گناه]] و منافی باصفات [[ناپسند]] از جمله ترسی است که [[مقاومت]] نفس را گرفته، توان [[تدبیر]] را از آدمی‌سلب می‌کند و [در کتاب‌های [[اخلاق]]] از آن به [[جبن]] که [[تفریط]] در به‌کارگیری قوّه غضبیّه است، تعبیر می‌شود؛ چنان که تهوّر یعنی عدم تأثّر از [[مشاهده]] [[مکروه]] به طور مطلق، [[افراط]] در به‌کارگیری قوّه غضبیّه، و در شمار [[رذایل اخلاقی]] است. عصمت در [[انبیا]]، ملازم با [[شجاعت]] است و آن [[اعتدال]] در به‌کارگیری قوّه غضبیّه به شمار می‌رود و شجاعت صفتی در برابر جبن است، نه [[خوف]] <ref> المیزان، ج ۱۰، ص ۳۲۱.</ref>.

# گفته شده که [[آیات]] [[بشارت]]، دو ماجرا را باز می‌گوید: یکی هنگام عزیمت به سوی قوم لوط و بشارت [[اسماعیل]]، و دیگری هنگام بازگشت و بشارت [[اسحاق]]؛ زیرا تردیدی نیست که آیات [[سوره ذاریات]] به قرینه [[آیه]] {{متن قرآن|فَأَقْبَلَتِ امْرَأَتُهُ فِي صَرَّةٍ فَصَكَّتْ وَجْهَهَا وَقَالَتْ عَجُوزٌ عَقِيمٌ}}<ref>«و همسرش فریادکنان پیش آمد و به چهره خود کوفت و گفت من پیرزنی سترونم!» سوره ذاریات، آیه ۲۹.</ref>. بازگو کننده بشارت اسحاق به [[ابراهیم]] است و آیات پس از آن {{متن قرآن|قَالُوا إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلَى قَوْمٍ مُّجْرِمِينَ لِنُرْسِلَ عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِّن طِينٍ مُسَوَّمَةً عِندَ رَبِّكَ لِلْمُسْرِفِينَ فَأَخْرَجْنَا مَن كَانَ فِيهَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَمَا وَجَدْنَا فِيهَا غَيْرَ بَيْتٍ مِّنَ الْمُسْلِمِينَ وَتَرَكْنَا فِيهَا آيَةً لِّلَّذِينَ يَخَافُونَ الْعَذَابَ الأَلِيمَ}}<ref>«گفتند: ما برای گروهی گنهکار فرستاده شده‌ایم. تا بر آنان سنگ‌هایی از گل بباریم. که نزد پروردگارت برای گزافکاران نشانه‌دار شده است. آنگاه هر کس از مؤمنان را که در آن (شهر) بود بیرون بردیم. و در آن (شهر) جز یک خانواده از فرمانبرداران نیافتیم. و در آن نشانه‌ای برای آنان که از عذاب دردناک می‌هراسند وانهادیم» سوره ذاریات، آیه ۳۲-۳۷.</ref> به خوبی نشان می‌دهد که این‌ بشارت پس از نابودی قوم‌ لوط بوده است. در [[سوره هود]] نیز که به نام اسحاق تصریح شده، مانند سوره ذاریات، ملائکه لفظ ماضی را به کار برده‌اند: {{متن قرآن|فَلَمَّا رَأَى أَيْدِيَهُمْ لَا تَصِلُ إِلَيْهِ نَكِرَهُمْ وَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُوا لَا تَخَفْ إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلَى قَوْمِ لُوطٍ}}<ref>«و چون دید که دستشان به سوی آن دراز نمی‌شود؛ آنان را ناآشنا یافت و از ایشان هراسی در دل نهاد؛ گفتند: مهراس! ما به سوی قوم لوط فرستاده شده‌ایم» سوره هود، آیه ۷۰.</ref> ولی آیات [[سوره حجر]]: {{متن قرآن|إِلاَّ آلَ لُوطٍ إِنَّا لَمُنَجُّوهُمْ أَجْمَعِينَ إِلاَّ امْرَأَتَهُ قَدَّرْنَا إِنَّهَا لَمِنَ الْغَابِرِينَ}}<ref>«بجز خاندان لوط، که ما بی‌گمان همه آنان را رهایی می‌بخشیم مگر همسرش را که معیّن کرده‌ایم او از بازماندگان (در عذاب) باشد» سوره حجر، آیه ۵۹-۶۰.</ref> و نیز [[آیات]] [[سوره عنکبوت]]: {{متن قرآن|وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا إِنَّا مُهْلِكُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ إِنَّ أَهْلَهَا كَانُوا ظَالِمِينَ}}<ref>«و هنگامی که فرستادگان ما برای ابراهیم مژده (ی فرزند) آوردند گفتند: ما مردم این شهر را نابود خواهیم کرد؛ بی‌گمان مردم آن ستمگرند» سوره عنکبوت، آیه ۳۱.</ref> آشکارا نشان می‌دهد که ماجرای [[بشارت]] در آن دو [[سوره]]، پیش از نابودی [[قوم لوط]] رخ داده است؛ هم‌چنین در [[سوره ذاریات]]، [[سخن]] ازپذیرایی میهمانان باگوساله بریان است و [[ترس]] [[ابراهیم]] پس از [[پرهیز]] آنان از خوردن [[غذا]] بوده؛ ولی در آیات [[سوره حجر]]، سخنی از [[پذیرایی]] نیست که خود قرینه‌ای بر تعدّد ماجرا به شمار می‌آید. <ref> المیزان، ج ۱۰، ص ۳۳۴.</ref> این معنا در روایتی از [[امام باقر]] {{ع}} نیز تصریح شده‌است؛<ref> البرهان، ج ۳، ص ۱۲۳؛ بحار الانوار، ج ۱۲، ص ۱۷۰.</ref> ولی بعضی به‌عللی ازجمله آنکه آیات [[سوره هود]] از سویی بشارت به [[اسحاق]] را تصریح کرده و از سویی [[کوشش]] ابراهیم برای رفع [[عذاب]] از قوم لوط را بیان داشته، بر آنند که بشارت اسحاق به طور قطع، پیش از عذاب قوم لوط بوده و در نتیجه، همه آیات بشارت در ماجرای [[نزول فرشتگان]]، به اسحاق مربوط است. به‌کارگیری لفظ ماضی {{متن قرآن|إِنَّا أَرْسَلْنَا}} در آیات سوره ذاریات نیز نمی‌تواند [[دلیل]] باشد که این آیات بازگو کننده ماجرا پس از وقوع عذاب بر قوم لوط است؛ زیرا همین تعبیر در سوره حجر نیز آمده و به طور مسلّم، آیات سوره حجر، به زمانی مربوط است که [[ملائکه]] هنوز از عذاب قوم لوط فارغ نشده بودند؛ افزون بر این که تعبیر {{متن قرآن|إِنَّا أَرْسَلْنَا}} از سوی ملائکه‌ای که در مسیر عزیمت به سوی قوم لوط هستند، از نظر لغت و عرف کاملاً بلامانع است؛ امّا آیات {{متن قرآن|فَأَخْرَجْنَا مَن كَانَ فِيهَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَمَا وَجَدْنَا فِيهَا غَيْرَ بَيْتٍ مِّنَ الْمُسْلِمِينَ وَتَرَكْنَا فِيهَا آيَةً لِّلَّذِينَ يَخَافُونَ الْعَذَابَ الأَلِيمَ}}<ref>«آنگاه هر کس از مؤمنان را که در آن (شهر) بود بیرون بردیم و در آن (شهر) جز یک خانواده از فرمانبرداران نیافتیم و در آن نشانه‌ای برای آنان که از عذاب دردناک می‌هراسند وانهادیم» سوره ذاریات، آیه ۳۵-۳۷.</ref>، سخن [[خداوند]] است و نه ملائکه؛ بنابراین، خود آیات [[شاهد]] است که ملائکه در این ماجرا یک بار و آن هم پیش از عزیمت به سوی قوم لوط با ابراهیم [[دیدار]] کرده‌اند؛ به همین دلیل، [[روایت]] یاد شده نیز قابل [[اعتماد]] نیست. <ref> المیزان، ج ۱۰، ص ۳۳۱ و ۳۳۵.</ref> [[آیه]] {{متن قرآن|فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِيمٍ}}<ref>«پس او را به پسری بردبار مژده دادیم» سوره صافات، آیه ۱۰۱.</ref> [[بشارت]] [[فرزندی]] (به نام [[اسماعیل]]) به [[ابراهیم]] را بیان داشته است <ref>التبیان، ج۸، ص ۵۱۵؛ نمونه، ج ۱۹، ص ۱۱۸؛ المیزان، ج۷، ص۲۳۲.</ref>

== عزیمت به [[مکه]] ==

== بنای [[کعبه]] ==

== فراخوانی مردم به [[حج]] ==

== انجام مناسک حج ==

چنان‌چه مقصود از مناسک در [[آیه]]{{متن قرآن|رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ}}<ref>«پروردگارا! و ما را فرمانبردار خود بگمار و از فرزندان ما خویشاوندانی را فرمانبردار خویش (برآور) و شیوه‌های پرستشمان را به ما بنما و توبه ما را بپذیر بی‌گمان تویی که توبه‌پذیر مهربانی» سوره بقره، آیه ۱۲۸.</ref> مناسک حج<ref>جامع البیان، مج ۱، ج ۱، ص ۷۶۹؛ التبیان، ج ۱، ص ۲۶۴؛ قرطبی، ج ۲، ص ۸۷.</ref> و منظور از سعی در آیه {{متن قرآن|فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ}}<ref>«و چون در تلاش، همپای او گشت (ابراهیم) گفت: پسرکم! من در خواب می‌بینم که تو را سر می‌برم پس بنگر که چه می‌بینی؟ گفت: ای پدر! آنچه فرمان می‌یابی انجام ده که- اگر خداوند بخواهد- مرا از شکیبایان خواهی یافت» سوره صافات، آیه ۱۰۲.</ref>، سعی [[صفا و مروه]] باشد <ref>اثبات الوصیه، ص ۴۲.</ref> و نه احتمال‌های دیگر،<ref>جامع البیان، مج ۱، ج ۱، ص ۷۶۹؛ التبیان، ج ۱، ص ۴۶۴؛ المیزان، ج ۱، ص ۲۸۴.</ref> دو آیه یاد شده، به انجام حج از سوی ابراهیم و [[اسماعیل]] اشاره دارد.

== ابتلائات ==

== [[قربانی کردن]] فرزند ==

# آیه {{متن قرآن|وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا}} پایان [[مأموریت]] را به ابراهیم {{ع}} [[ابلاغ]] و او را [[آگاه]] کرده که این فرمان، [[دستوری]] برای [[آزمون]] (امر امتحانی) بوده که در [[امتثال]] آن، [[آمادگی]] برای اجرای فرمان و آغاز به کار کافی است <ref> المیزان، ج ۱۷، ص ۱۵۳.</ref> درباره این آیه، بحث [[نسخ]] و دلالت یا عدم دلالت ماجرای [[ذبح]] بر جواز نسخ [[حکم]]، پیش از عمل، طرح و در ضمن آن، این احتمال که مأموریّت ابراهیم {{ع}} فقط انجام مقدّمات ذبح بوده و نه خود ذبح، مطرح شده است. <ref>تفسیر ابن کثیر، ج ۴، ص ۱۸؛ قرطبی، ج ۱۵، ص ۶۸ و ۶۹.</ref> برخی معتقدند آن‌چه در واقع ابراهیم {{ع}} بدان مأموریّت یافت، ذبح کبش (قوچ) بود که در [[رؤیا]] به صورت فرزند برای وی ظاهر شد،<ref>شرح فصوص الحکم، ص ۶۱۷.</ref> و [[محبّت]] شدید ابراهیم به خداوند مانع از آن شد که او رؤیای خود را تعبیر کند؛ زیرا [[عشق]] فراوان وی به محبوبش ایجاب می‌کرد که آن‌چه را بیش‌تر به آن علاقه دارد، در راه او [[فدا]] نماید. <ref>شرح فصوص‌الحکم، ص ۶۱۷.</ref>

# ماجرای [[ذبح]] در [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَاءُ الْمُبِينُ}}<ref>«بی‌گمان این همان آزمایش آشکار بود» سوره صافات، آیه ۱۰۶.</ref> نامیده شده که بیان‌گر اهمّیّت و [[سختی]] این [[امتحان]] است.<ref>جامع‌البیان، مج ۱۲، ج ۲۳، ص ۹۵؛ المیزان، ج ۱۷، ص ۱۵۳.</ref> طبق [[منابع شیعه]] و [[سنّی]]، [[شیطان]] در این ماجرا بر [[ابراهیم]] {{ع}} ظاهر شده و به شکل‌های گوناگون کوشیده تا او را از اجرای [[فرمان الهی]] باز دارد <ref>قمی، ج ۲، ص ۱۹۷؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۴، ص ۱۷.</ref>.

== [[امامت]] ابراهیم {{ع}} ==

{{متن قرآن|وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که پروردگار ابراهیم، او را با کلماتی آزمود و او آنها را به انجام رسانید؛ فرمود: من تو را پیشوای مردم می‌گمارم. (ابراهیم) گفت: و از فرزندانم (چه کس را)؟ فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی‌رسد» سوره بقره، آیه ۱۲۴.</ref> [[مفسّران]] [[اهل]] [[سنّت]]، مقصود از [[امامت]] [[ابراهیم]] بر [[مردم]] را [[پیشوایی]] [[حضرت]] برای دیگران در زمینه طهارت‌های عَشر <ref>قرطبی، ج ۲، ص ۷۳.</ref> یا [[پیروی]] آیندگان از ابراهیم <ref>کشف الاسرار، ج ۱، ص ۳۴۶.</ref> و بعضی، مراد از امامت وی را [[نبوّت]] دانسته‌اند. <ref> التفسیر الکبیر، ج ۴، ص ۳۹؛ المنار، ج ۱، ص ۴۵۵.</ref> [[تفسیر]] امامت به نبوّت از سوی مفسّران [[شیعه]] ردّ شده؛ زیرا از نظر ادبی، کلمه {{متن قرآن|جَاعِلُكَ}} عامل در کلمه {{متن قرآن|إِمَامًا}} به شمار می‌رود و اسم فاعل اگر به معنای ماضی باشد، هرگز به جای فعل عمل نمی‌کند؛ [مگر با شرایطی که در این جمله وجود ندارد] پس این خطاب، بازگو کننده ماجرایی در گذشته نبوده و به ناچار باید بیان کننده [[جعل امامت]] برای حضرت در همان حال یا در [[آینده]] باشد و از آنجا که ابراهیم {{ع}} پیش از مخاطب شدن به این خطاب، [[پیامبر]] بوده، منظور از امامت، نبوّت نیست. <ref> مجمع‌البیان، ج ۱، ص ۳۸۰؛ المیزان، ج ۱، ص ۲۷۰ و ۲۷۱.</ref>[[شاهد]] [[قطعی]] بر [[پیامبری]] ابراهیم {{ع}} قبل از این خطاب، درخواست امامت برای ذرّیّه است که نشان می‌دهد در آن حال، فرزند دار بوده و روشن است که ابراهیم {{ع}} در سنین [[پیری]] فرزنددار شده است. <ref> المیزان، ج ۱، ص ۲۶۸؛ منشور جاوید، ج ۱۱، ص ۲۸۵.</ref> "رازی" که خود در این [[آیه]]، [[امامت]] را به نبوّت تفسیر کرده، در جای دیگر تصریح می‌کند که امامت حضرت، معلول اتمام کلمات بوده و سخن او نشان می‌دهد که مقصود او از اتمام کلمات، [[علم]] حضرت به [[شریعت]] خود و عمل به آن بوده است؛<ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۱، ص ۵۸.</ref> هم‌چنین به تصریح [[طبری]]، درباره اینکه امامت ابراهیم {{ع}} پس از [[هجرت]] و در [[شام]] بوده، [[اجماع]] وجود دارد <ref>جامع‌البیان، مج ۱۰، ج ۱۷، ص ۶۲و۶۳.</ref> و بسیار روشن است که دریافت [[شریعت]] پیش از [[نبوّت]]، بی‌معنا است؛ همان‌گونه که [[هجرت]] [[حضرت]]، مدّت‌ها پس از نبوّت بوده است.

== درخواست‌های [[ابراهیم]] {{ع}} از [[خداوند]] ==

# '''محفوظ ماندن از [[رسوایی]] در [[قیامت]]:''' {{متن قرآن|وَلَا تُخْزِنِي يَوْمَ يُبْعَثُونَ}}<ref>«و مرا در روزی که (همه) برانگیخته می‌گردند، خوار مکن» سوره شعراء، آیه ۸۷.</ref> "[[خزی]]" [[پشتیبانی]] نشدن از سوی کسی است که به [[یاری]] اوامید دارند <ref> المیزان، ج ۱۵، ص ۲۸۷.</ref> یاشکست روحی‌و [[شرمساری]] است.<ref>نمونه، ج ۱۵، ص ۲۶۴.</ref> روایاتی از [[اهل]] [[سنّت]] این درخواست را به شرمساری ابراهیم {{ع}} در [[آخرت]] به دلیل [[مشرک]] بودن پدرش آزر ناظر دانسته‌اند.<ref> قرطبی، ج ۱۳، ص ۷۷؛ الدرّالمنثور، ج ۶، ص ۳۰۷.</ref> در برابرآن، گفته شده: چون‌این‌روایات مبتنی برآن است که آزر پدرصلبی‌ابراهیم {{ع}} باشد، بانصّ [[قرآن]] در [[آیه]] رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ [[مخالف]] [و از اعتبار ساقط] است <ref>المیزان، ج ۱۵، ص ۲۹۲.</ref>

# '''[[فرزندان]] [[صالح]]:''' {{متن قرآن|رَبِّ هَبْ لِي مِنَ الصَّالِحِينَ}}<ref>«پروردگارا (فرزندی) از شایستگان به من ببخش!» سوره صافات، آیه ۱۰۰.</ref> [[سخن]] ابراهیم در آیه {{متن قرآن|الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ}}<ref>«سپاس خداوند را که با پیری، اسماعیل و اسحاق را به من بخشید به راستی پروردگارم شنوای دعاست» سوره ابراهیم، آیه ۳۹.</ref> نشان می‌دهد که هر دو فرزند او، [[موهبت الهی]] در سنین [[یأس]] از فرزند دار شدن و هر دو، حاصل برآورده شدن خواسته ابراهیمند. در [[آیات]] {{متن قرآن|وَامْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَمِنْ وَرَاءِ إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ}}<ref>«و همسر او، ایستاده بود و خندید آنگاه ما به او مژده اسحاق و از پی اسحاق، یعقوب را دادیم» سوره هود، آیه ۷۱.</ref>؛ {{متن قرآن|قَالُوا لَا تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍ عَلِيمٍ}}<ref>«گفتند: مهراس! ما تو را به پسری دانا نوید می‌دهیم» سوره حجر، آیه ۵۳.</ref>؛ {{متن قرآن|وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا إِنَّا مُهْلِكُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ إِنَّ أَهْلَهَا كَانُوا ظَالِمِينَ}}<ref>«و هنگامی که فرستادگان ما برای ابراهیم مژده (ی فرزند) آوردند گفتند: ما مردم این شهر را نابود خواهیم کرد؛ بی‌گمان مردم آن ستمگرند» سوره عنکبوت، آیه ۳۱.</ref>؛ {{متن قرآن|فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِيمٍ}}<ref>«پس او را به پسری بردبار مژده دادیم» سوره صافات، آیه ۱۰۱.</ref>، {{متن قرآن|وَبَشَّرْنَاهُ بِإِسْحَاقَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ}}<ref>«و بدو اسحاق را نوید دادیم که پیامبری از شایستگان بود» سوره صافات، آیه ۱۱۲.</ref> و {{متن قرآن|مُسَوَّمَةً عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُسْرِفِينَ}}<ref>«که نزد پروردگارت برای گزافکاران نشانه‌دار شده است» سوره ذاریات، آیه ۳۴.</ref> [[بشارت]] فرزند به [[ابراهیم]] از سوی [[خداوند]] بیان، و در [[آیه]] {{متن قرآن|وَامْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَمِنْ وَرَاءِ إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ}}<ref>«و همسر او، ایستاده بود و خندید آنگاه ما به او مژده اسحاق و از پی اسحاق، یعقوب را دادیم» سوره هود، آیه ۷۱.</ref> و {{متن قرآن|وَبَشَّرْنَاهُ بِإِسْحَاقَ نَبِيًّا مِنَ الصَّالِحِينَ}}<ref>«و بدو اسحاق را نوید دادیم که پیامبری از شایستگان بود» سوره صافات، آیه ۱۱۲.</ref> به نام [[اسحاق]] در این زمینه تصریح شده است. بعضی برآنند که همه [[آیات]] بشارت، به اسحاق [[ارتباط]] دارد و تولّد [[اسماعیل]] هرگز مورد بشارت نبوده است <ref>تاریخ طبری، ج ۱، ص ۱۶۰؛ قرطبی، ج ۱۵، ص ۷۵.</ref> و بعضی، آیات [[سوره حجر]] و عنکبوت را بشارت اسماعیل و بقیه آیات را بشارت اسحاق به ابراهیم می‌دانند. <ref>المیزان، ج ۱۰، ص ۳۳۴.</ref> به نظری دیگر، فقط آیه {{متن قرآن|فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِيمٍ}}<ref>«پس او را به پسری بردبار مژده دادیم» سوره صافات، آیه ۱۰۱.</ref> درباره اسماعیل {{ع}} است <ref>التبیان، ج ۸، ص ۵۲۱؛ المیزان، ج ۱۰، ص ۳۳۵ و ج ۷، ص ۲۳۲؛ نمونه، ج ۱۹، ص ۱۱۸.</ref> که روایتی از [[امام صادق]] {{ع}} نیز همین امر را [[تأیید]] می‌کند. <ref>مجمع‌البیان، ج ۸، ص ۷۱۱.</ref> در اینکه اسماعیل، سالیانی پیش از اسحاق متولّد شده، اتّفاق نظر وجود دارد. <ref>قرطبی، ج ۱۵، ص ۷۵؛ المیزان، ج ۱۰، ص ۳۳۵.</ref> در روایتی از امام صادق {{ع}} فاصله [[سنّی]] اسماعیل و اسحاق پنج سال ذکر شده است؛<ref>قصص‌الأنبیاء، راوندی، ص ۱۱۲.</ref> با وجود این، بعضی تولّد اسماعیل از [[هاجر]]، و اسحاق از [[ساره]] را هم‌زمان شمرده‌اند<ref>کشف‌الأسرار، ج ۵، ص ۲۶۹.</ref> و بعضی با وجود اعتراف به اتّفاق نظر یاد شده، به استناد آیه {{متن قرآن|فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَمَا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَکُلًّا جَعَلْنَا نَبِیًّا}}<ref>«پس چون از آنان و آنچه به جای خداوند می‌پرستیدند کناره گرفت، اسحاق و (نوه‌اش) یعقوب را بدو بخشیدیم و همه را پیامبر کردیم» سوره مریم، آیه ۴۹.</ref> اسحاق را بزرگ‌تر از اسماعیل دانسته‌اند. <ref>قرطبی، ج ۱۵، ص ۶۷.</ref> این برداشت، با استناد به [[سیاق آیات]] [[سوره صافات]] رد، و با کمک آیه {{متن قرآن|فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَمَا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَکُلًّا جَعَلْنَا نَبِیًّا}}<ref>«پس چون از آنان و آنچه به جای خداوند می‌پرستیدند کناره گرفت، اسحاق و (نوه‌اش) یعقوب را بدو بخشیدیم و همه را پیامبر کردیم» سوره مریم، آیه ۴۹.</ref> چنین تبیین شده: مقصود آن است که پس از [[هجرت]]، اسحاق را به او [[عطا]] کردیم، نه اینکه بی‌درنگ پس از هجرت، اسحاق تولّد یافته باشد <ref>منشور جاوید، ج ۱۱، ص ۲۶۴.</ref>.

== [[فضایل]] ابراهیم {{ع}} ==

# '''[[نزول]] [[کتاب آسمانی]] بر [[ابراهیم]]:''' {{متن قرآن|أَمْ لَمْ يُنَبَّأْ بِمَا فِي صُحُفِ مُوسَى}}<ref>«یا او را از آنچه در صحیفه‌های موسی است آگاه نکرده‌اند؟» سوره نجم، آیه ۳۶.</ref>، {{متن قرآن|وَإِبْرَاهِيمَ الَّذِي وَفَّى}}<ref>«و (از صحیفه‌های) ابراهیم که (عهد پیامبری را) بی‌کم و کاست به جای آورد؟» سوره نجم، آیه ۳۷.</ref>، {{متن قرآن|صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى}}<ref>«صحیفه‌های ابراهیم و موسی» سوره اعلی، آیه ۱۹.</ref>، {{متن قرآن|أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِنْ يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ}}<ref>«آنان کسانی هستند که به آنها کتاب و داوری و پیامبری دادیم؛ اگر اینان به آن کفر ورزند، گروهی را بر آن گمارده‌ایم که بدان کفر نمی‌ورزند» سوره انعام، آیه ۸۹.</ref>.

# '''ادای [[حق بندگی]]:''' {{متن قرآن|وَإِبْرَاهِيمَ الَّذِي وَفَّى}}<ref>«و (از صحیفه‌های) ابراهیم که (عهد پیامبری را) بی‌کم و کاست به جای آورد؟» سوره نجم، آیه ۳۷.</ref> "توفیه" [[ادای حق]] به تمام و کمال است؛ بنابراین، مقصود آن است که او آن‌چه را در زمینه [[بندگی]] بر عهده داشته، به تمام و کمال ادا کرده است؛ همان‌گونه که در [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که پروردگار ابراهیم، او را با کلماتی آزمود و او آنها را به انجام رسانید؛ فرمود: من تو را پیشوای مردم می‌گمارم. (ابراهیم) گفت: و از فرزندانم (چه کس را)؟ فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی‌رسد» سوره بقره، آیه ۱۲۴.</ref> نیز به آن اشاره شده است. <ref>المیزان، ج ۱۹، ص ۴۵ و ۴۶.</ref> [[مفسّران]] در این زمینه نمونه یا نمونه‌هایی ذکر کرده‌اند؛ ولی اطلاق {{متن قرآن|وَفَّى}} نشان می‌دهدکه اودرهمه زمینه‌ها [[وظیفه]] خود را ادا کرده است؛<ref> جامع البیان، مج ۱۳، ج ۲۷، ص ۹۶ و ۹۷.</ref> به گونه‌ای که هرگز [[وظایف]] بزرگ‌تر، او را از عمل به وظایف کوچک‌تر باز نداشته است. <ref> قصص الانبیاء، ابن کثیر، ص ۱۵۲.</ref>

== ابراهیم در دانشنامه معاصر قرآن کریم ==