حضرت ابراهیم در نهج البلاغه

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

مقدمه

حضرت ابراهیم خلیل (ع) دومین پیامبر اولوالعزم و جدّ اعلای اعراب از طریق پسرش اسماعیل (ع) و نیای بنی‌اسرائیل از طریق فرزند دیگرش، اسحاق است. پژوهش‌های تاریخی و باستان‌شناسی، ولادت ابراهیم (ع) را قرن بیستم قبل از میلاد و محل تولد او را منطقه‌ای به‌نام اور که سال‌ها پیش از میلاد ابراهیم (ع) تا اواسط سده بیست پیش از میلاد در اوج قدرت بوده است، ذکر کرده‌اند. فرمانروای زمان ابراهیم که ابراهیم (ع) در برابر او ایستاد و مردم را از دعوت به توحید کرد، نمرود، از فرزندان نوح (ع) است. مردمان شهر اور به پرستش اجرام آسمانی می‌پرداختند. قرآن کریم نیز به استدلال‌های ابراهیم (ع) بر بطلان پرستش ستارگان اشارت دارد[۱].

هنگامی که ابراهیم (ع) یکتاپرستی گزید و دعوت خویش را به یکتاپرستی آغاز کرد، قوم او در برابرش موضع‌گیری کردند. پس از آن ابراهیم (ع) از دیار خویش هجرت کرد. نخستین کسی که مورد دعوت ابراهیم (ع) قرار گرفت آزر بود. آزر به سبب این دعوت، ابراهیم (ع) را از خود راند[۲].ابراهیم (ع) پس از مخالفت آزر در فرصتی مناسب دست به اقدامی بزرگ زد. همه بت‌ها را شکست، به‌جز بت بزرگ و از قوم خویش خواست که نام شکننده بت‌ها را از بت بزرگ بپرسند. قوم گرچه در برابر این منطق عملی شکست خوردند اما سرانجام ابراهیم (ع) را به آتش افکندند. آتش به اذن خدا بر ابراهیم (ع) سرد و ایمن شد و خداوند ابراهیم (ع) را نجات بخشید[۳].

ابراهیم (ع) پس از نجات از آتش، برای دومین‌بار آزر را به یکتاپرستی دعوت کرد. آزر برای دومین‌بار او را از خود راند و ابراهیم (ع) این‌بار به ناحیه حرّان مهاجرت کرد. بنابر روایات اسلامی ابراهیم (ع) با ساره (سارا) که دختر فرمانروای حرّان بود ازدواج کرد. ابراهیم (ع) سال‌ها صاحب فرزند نشد، تا این‌که با هاجر، کنیز خود، وصلت کرد و در اثر آن وصلت حضرت اسماعیل به دنیا آمد. ابراهیم (ع) به فرمان خدا اسماعیل و هاجر را به سرزمین مکه آورد و خود نزد ساره بازگشت[۴]. خداوند از طریق فرشتگانی که بر ابراهیم (ع) وارد شدند، به ابراهیم (ع) وعده فرزند دیگری از ساره داد که نام او را اسحاق گذاشتند[۵].

سرگذشت حضرت ابراهیم (ع) در قرآن کریم ۶۹ بار و در ۲۵ آیه مطرح شده است. ابراهیم (ع) بنابر روایت قرآن کریم، فردی است که در مواضع گوناگون مورد آزمایش الهی قرار گرفت و از آن سرافراز بیرون آمد[۶]. ابراهیم (ع) در منظر قرآن مردی مصلح بود که به احتجاج با قوم خود برای یکتاپرستی اهتمام ورزید. قرآن کریم او را فردی مهربان و صبور معرفی می‌کند که همواره برای مردمان طلب مغفرت می‌کرد[۷]. او مطیع پروردگار بود و فرزندان خویش را به این امر سفارش می‌کرد[۸]. خداوند در قرآن کریم وی را حنیف، لقب حضرت ابراهیم (ع) به‌معنای کسی‌که از باطل روی‌گردانده و به حق روی آورده است، می‌خواند[۹]. بنابر آیات قرآن کریم، تجدید بنای خانه کعبه به‌دست او و فرزندش اسماعیل صورت گرفت و مقام ابراهیم (ع) نیز در مجاورت کعبه واقع است[۱۰]. بر مبنای روایات اسلامی، خانه کعبه به‌دست حضرت آدم (ع) ساخته شد، اما در طوفان نوح ویران شد. ابراهیم (ع) با هدایت خداوند به آن‌جا راهنمایی شد و بنای کعبه را بر همان اساس پیشین از نو بنا نهاد. ابراهیم (ع) و اسماعیل پس از بنای کعبه، دست به دعا برداشتند تا خداوند این اطاعت را از آنها بپذیرد[۱۱]. خداوند نیز با ابراهیم (ع) عهد و میثاق بست تا آنان را از شرک مصون دارد[۱۲].ابراهیم (ع) از خداوند خواست تا زنده شدن مردگان را به او بنمایاند. قرآن کریم موضوع را این‌گونه روایت می‌کند: ابراهیم گفت: ای پروردگار من، به من بنمای که مردگان را چگونه زنده می‌سازی. گفت: آیا هنوز ایمان نیاورده‌ای؟ گفت: بلی، و لکن می‌خواهم که دلم آرام یابد. گفت: چهار پرنده برگیر گوشت ‌آن‌ها را به هم بیامیز و هر جزئی از آنها را بر کوهی بنه. پس آنها را فراخوان. شتابان نزد تو می‌آیند؛ و بدان که خدا پیروزمند و حکیم است[۱۳].

سرانجام ابراهیم (ع) در سن ۱۷۵ سالگی درگذشت و فرزندانش اسماعیل و اسحاق او را در مزرعه‌ای در فلسطین به خاک سپردند. امام علی (ع) در فرازی از نهج البلاغه از ابراهیم (ع) یاد می‌کند، آن‌جا که در احتجاج با معاویه با یادکرد آیه قرآن کریم به قرابتش با پیامبر و ارجحیّت خود اشاره می‌کند: آنچه از ما پراکنده بوده در کتاب خدا گرد آمده است. آن‌جا که گوید "به حکم کتاب خدا خویشاوندان به یکدیگر سزاوارترند." و نیز سخن حق تعالی که "نزدیک‌ترین کسان به ابراهیم همانا پیروان او و این پیامبر و مؤمنان هستند و خدا یاور مؤمنان است[۱۴]. ما از یک سو به سبب خویشاوندی با پیامبر به خلافت سزاواریم و از سوی دیگر به سبب طاعت و متابعت[۱۵].[۱۶].

منابع

پانویس

  1. فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لا أُحِبُّ الآفِلِينَ فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بَازِغًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَئِن لَّمْ يَهْدِنِي رَبِّي لأكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي هَذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ؛ سوره انعام؛ آیه ۷۶ – ۷۹.
  2. إِذْ قَالَ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ مَا لا يَسْمَعُ وَلا يُبْصِرُ وَلا يُغْنِي عَنكَ شَيْئًا يَا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جَاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صِرَاطًا سَوِيًّا يَا أَبَتِ لا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلرَّحْمَنِ عَصِيًّا يَا أَبَتِ إِنِّي أَخَافُ أَن يَمَسَّكَ عَذَابٌ مِّنَ الرَّحْمَن فَتَكُونَ لِلشَّيْطَانِ وَلِيًّا قَالَ أَرَاغِبٌ أَنتَ عَنْ آلِهَتِي يَا إِبْرَاهِيمُ لَئِن لَّمْ تَنتَهِ لَأَرْجُمَنَّكَ وَاهْجُرْنِي مَلِيًّا قَالَ سَلامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كَانَ بِي حَفِيًّا وَأَعْتَزِلُكُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ وَأَدْعُو رَبِّي عَسَى أَلاَّ أَكُونَ بِدُعَاء رَبِّي شَقِيًّا فَلَمَّا اعْتَزَلَهُمْ وَمَا يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَكُلا جَعَلْنَا نَبِيًّا؛ سوره مریم ۴۲ – ۴۹؛ وَاغْفِرْ لِأَبِي إِنَّهُ كَانَ مِنَ الضَّالِّينَ؛ سوره شعراء، آیه ۸۶.
  3. قَالَ بَل رَّبُّكُمْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ الَّذِي فَطَرَهُنَّ وَأَنَا عَلَى ذَلِكُم مِّنَ الشَّاهِدِينَ وَتَاللَّهِ لَأَكِيدَنَّ أَصْنَامَكُم بَعْدَ أَن تُوَلُّوا مُدْبِرِينَ فَجَعَلَهُمْ جُذَاذًا إِلاَّ كَبِيرًا لَّهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ قَالُوا مَن فَعَلَ هَذَا بِآلِهَتِنَا إِنَّهُ لَمِنَ الظَّالِمِينَ قَالُوا سَمِعْنَا فَتًى يَذْكُرُهُمْ يُقَالُ لَهُ إِبْرَاهِيمُ قَالُوا فَأْتُوا بِهِ عَلَى أَعْيُنِ النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَشْهَدُونَ قَالُوا أَأَنتَ فَعَلْتَ هَذَا بِآلِهَتِنَا يَا إِبْرَاهِيمُ قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هَذَا فَاسْأَلُوهُمْ إِن كَانُوا يَنطِقُونَ فَرَجَعُوا إِلَى أَنفُسِهِمْ فَقَالُوا إِنَّكُمْ أَنتُمُ الظَّالِمُونَ ثُمَّ نُكِسُوا عَلَى رُؤُوسِهِمْ لَقَدْ عَلِمْتَ مَا هَؤُلاء يَنطِقُونَ قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لا يَنفَعُكُمْ شَيْئًا وَلا يَضُرُّكُمْ أُفٍّ لَّكُمْ وَلِمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ قَالُوا حَرِّقُوهُ وَانصُرُوا آلِهَتَكُمْ إِن كُنتُمْ فَاعِلِينَ قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي بَرْدًا وَسَلامًا عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَأَرَادُوا بِهِ كَيْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الأَخْسَرِينَ وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَ؛ سوره انبیاء، آیه ۵۶ – ۷۱.
  4. رَّبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ مِن ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُواْ الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ؛ سوره ابراهیم، آیه ۳۷.
  5. نک: فَلَمَّا رَأَى أَيْدِيَهُمْ لاَ تَصِلُ إِلَيْهِ نَكِرَهُمْ وَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُواْ لاَ تَخَفْ إِنَّا أُرْسِلْنَا إِلَى قَوْمِ لُوطٍ وَامْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَمِن وَرَاء إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ قَالَتْ يَا وَيْلَتَى أَأَلِدُ وَأَنَاْ عَجُوزٌ وَهَذَا بَعْلِي شَيْخًا إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ عَجِيبٌ قَالُواْ أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَّجِيدٌ فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ الرَّوْعُ وَجَاءَتْهُ الْبُشْرَى يُجَادِلُنَا فِي قَوْمِ لُوطٍ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ مُّنِيبٌ يَا إِبْرَاهِيمُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا إِنَّهُ قَدْ جَاءَ أَمْرُ رَبِّكَ وَإِنَّهُمْ آتِيهِمْ عَذَابٌ غَيْرُ مَرْدُودٍ وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا لُوطًا سِيءَ بِهِمْ وَضَاقَ بِهِمْ ذَرْعًا وَقَالَ هَذَا يَوْمٌ عَصِيبٌ ؛ سوره هود، آیه ۷۰ – ۷۷.
  6. نک: وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِي قَالَ لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ؛ سوره بقره، آیه ۱۲۴.
  7. نک: إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ مُّنِيبٌ؛ سوره هود، آیه ۷۵؛ وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلاَّ عَن مَّوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ؛ سوره توبه، آیه ۱۱۴.
  8. نک: إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ؛ سوره بقره، آیه ۱۳۱ – ۱۳۲.
  9. نک: شَاكِرًا لِّأَنْعُمِهِ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ؛ سوره نحل، آیه ۱۲۱.
  10. نک: وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْناً وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ؛ سوره بقره، آیه ۱۲۵، فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَّه غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ؛ سوره آل عمران، آیه ۹۷.
  11. نک: وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ؛ سوره بقره، آیه ۱۲۷.
  12. نک: وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْناً وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ؛ سوره بقره، آیه ۱۲۵.
  13. وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِن قَالَ بَلَى وَلَكِن لِّيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِّنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِّنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ؛ سوره بقره، آیه ۲۶۰.
  14. إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ؛ سوره آل عمران، آیه ۶۸.
  15. «کِتَابُ اللَّهِ یَجْمَعُ لَنَا مَا شَذَّ عَنَّا وَ هُوَ قَوْلُهُ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی- وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی‏ بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ؛ ‏ فَنَحْنُ مَرَّةً أَوْلَی بِالْقَرَابَةِ وَ تَارَةً أَوْلَی بِالطَّاعَةِ»، نهج البلاغه، نامه ۲۸.
  16. دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۷۱- ۷۳.