امامت از دیدگاه امامیه: تفاوت میان نسخه‌ها

خط ۲۱: خط ۲۱:


==[[وجوب وجود امام|وجوب]] و [[لزوم وجود امام]] از دیدگاه [[امامیه]]==
==[[وجوب وجود امام|وجوب]] و [[لزوم وجود امام]] از دیدگاه [[امامیه]]==
==مقدمه==
*[[امامیه‌]] همواره‌ از این‌ نظریه‌ دفاع‌ می‌کرده‌اند که‌ می‌بایست‌ در میان‌ جامعه انسانی‌ [[امام]] که‌ حافظ دین‌ خداوند و "حجت‌" خدا در زمین‌ است‌، پیوسته‌ وجود داشته‌ باشد و در هیچ‌ حال‌ زمین‌ از حجت‌ خالی‌ نخواهد بود. به‌ عنوان‌ یک‌ متن‌ مهم‌ بازمانده‌ از نیمه اول‌ سده ۳ ق‌ باید از کتاب‌ "العلل‌" [[فضل‌ بن‌ شاذان‌]] نام‌ برد که‌ به‌ روشنی‌ از ضرورت‌ [[وجود امام]]{{ع}} بحث‌ کرده‌ است‌ <ref>[[فضل‌ بن‌ شاذان‌]]، العلل، ص‌ ۱۰۰-۱۰۱.</ref>. برخی‌ از دلیل‌های‌ مطرح‌ شده‌ از سوی‌ او در وجوب‌ [[امامت]]، ضرورتهای‌ اجتماعی‌ [[وجود امام]]{{ع}} را منعکس‌ می‌کند و با بررسی‌ ساختار جوامع‌ بشری‌ و ضرورت‌ وجود قانون‌، [[وجود امام]]{{ع}} را الزامی‌ می‌داند. البته‌ [[فضل‌ بن‌ شاذان‌]] بر وجوب‌ عقلی‌ تعیین‌ [[امام]]{{ع}} از سوی‌ خداوند تکیه‌ می‌کند و بی‌آنکه‌ سخنی‌ از انگاره "اختیار" در بحث‌ [[امامت]] و انکار آن‌ داشته‌ باشد، از انتصاب‌ الهی‌ و تلویحاً از نظریه "نص‌" دفاع‌ می‌کند <ref>برای‌ پیشینه اعتقاد به‌ وجوب‌ نص‌، در میان‌ هشام‌ بن‌ حکم‌ و شاگردانش‌، نک: سید مرتضی‌، الذخیره، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، ص۴۶۳-۴۶۴؛ ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌، ۲۲۵.</ref>. او همچنین‌ از [[امامت]] به‌ عنوان‌ رهبری‌ و سیادت‌ جامعه سیاسی‌ سخن‌ به‌ میان‌ آورده‌ است‌. بعدها نیز [[امامیه‌]] از [[امامت]] به‌ عنوان‌ "ریاست‌ عامه مطلقه‌ بر امور دین‌ و دنیا" یاد کرده‌اند <ref>نک: سید مرتضی‌، علی‌، «الحدود و الحقائق‌»، به‌ کوشش‌ محمد تقی‌ دانش‌ پژوه‌، ضمن‌ الذکری‌ الالفیه للشیخ‌ الطوسی، ص۷۳۴؛ شیخ طوسی، «رساله فی‌ الاعتقادات‌»، به‌ کوشش‌ محمدعلی‌ روضاتی‌، ضمن‌ ج‌ ۳ یادنامه شیخ‌ طوسی‌، ص۷۲۹؛ علامه حلی‌، حسن‌، کشف‌ الفوائد، ص۷۷.</ref>. در حقیقت‌ [[امامیه‌]] با وجود اینکه‌ به‌ ختم‌ [[نبوت‌]] پس‌ از رحلت‌ [[پیامبر|پیامبر اکرم‌]]{{صل}} معتقدند، بر این‌ باورند که‌ حفظ و استمرار شریعت‌ و دین‌ خداوند جز از طریق‌ وجود مستمر "حجّت‌" امکان‌ پذیر نیست‌. در تداوم‌ این‌ سنت‌، [[ابن‌ قبه‌]] از ضرورت‌ وجود حجت‌ در زمین‌ تا برپایی‌ قیامت‌ و ضرورت‌ وجود نص‌ الهی‌ بر [[امام]] تأکید می‌کند و معتقد است‌ که‌ [[امام]] باید مصون‌ از اشتباه‌ بوده‌، و عالم‌ و عادل‌ باشد و مردمان‌ را آنچه‌ نمی‌دانند، بیاموزاند و به‌ حق‌ حکم‌ کند و گفتارش‌ عاری‌ از خطا و اختلاف‌ و پریشانی‌ باشد. او همچنین‌ از ضرورت‌ عقلی‌ نص‌ الهی‌ به‌ [[امام]]{{ع}} از سوی‌ خداوند و نفی‌ [[اختیار]] بحث‌ کرده‌ است‌. وی‌ بر [[نیاز به‌ وجود نص‌]] از این‌ طریق‌ استدلال‌ می‌کند که‌ تعیین‌ معصوم‌، بر انسانها ممکن‌ نیست‌، زیرا ظاهر آدمیان‌ نمی‌تواند روشن‌ کننده عصمت آنان‌ باشد و تنها خداوند بر عصمت بندگانش‌ آگاه‌ است‌ <ref>نک: «مسأله»، بندهای‌ ۱-۲، «النقض‌»، بندهای‌ ۴، ۱۳؛ برای‌ نظر مثبت‌ فضل‌ بن‌ شاذان‌ در باب‌ عصمت، نک: سید مرتضی‌، الفصول‌ المختاره، ص۱۲۰، به‌ نقل‌ از مناظرات‌ فضل‌.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23022/10/3910 [[حسن انصاری|انصاری، حسن]]، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۰، ص ۳۹۱۰.]</ref>.
*[[ابو سهل‌ نوبختی‌]] در کتاب‌ "التنبیه‌" که‌ حدود سال‌ ۲۹۰ ق‌ آن‌ را به‌ انجام‌ رسانده‌، بر لزوم‌ [[وجود امام]] منصوص‌ و عالم‌ بر کتاب‌ و سنت‌ که‌ واجب‌ الطاعه‌ است‌ و در کتاب‌ خدا و سنت‌ دچار فراموشی‌ و اشتباه‌ و خطا نمی‌شود، به‌ عنوان‌ آموزه امامیه‌ تأکید کرده‌ است‌. او بر وجوب‌ عقلی‌ نص‌ از سوی‌ [[پیامبر|پیامبر اکرم‌]]{{صل}} بر جانشین‌ خود و [[امام]] مؤمنان‌ استدلال‌ می‌کند<ref>التنبیه‌، ص‌ ۹۴، ۹۶-۹۷.</ref>. [[ابو سهل‌ نوبختی‌]] تصریح‌ می‌کند که‌ شخص‌ [[امام]]، حجت‌ خداوند تلقی‌ می‌شود و به‌ واسطه وجود اوست‌ که‌ شرایع‌ خداوند زنده‌ و پایدار می‌ماند و در غیر این‌ صورت‌ اگر [[امام]] و حجت‌ در زمین‌ نباشد، شریعت‌ خداوند تعطیل‌ و ساقط می‌شود<ref>التنبیه‌، ص‌ ۹۵.</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23022/10/3910 [[حسن انصاری|انصاری، حسن]]، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۰، ص ۳۹۱۰.]</ref>.
*در منظومه دینی‌ [[شیخ‌ مفید]] و مکتب‌ کلامی‌ او، بحث‌ ضرورت‌ [[وجود امام]] از جایگاه‌ ویژه‌ای‌ برخوردار است‌ و از این‌ رو، نیازمند مطالعه‌ و بررسی‌ است‌: از دیدگاه‌ [[شیخ‌ مفید]]، [[امامان‌]] "قائم‌ مقام‌" پیامبران‌ در تنفیذ احکام‌ و برپا داشتن‌ حدود الهی‌ و پاسداری‌ از شرایع‌ و تربیت‌ بشرند <ref>نک: شیخ‌ مفید، اوائل‌ المقالات‌، به‌ کوشش‌ واعظ چرندابی‌، ص۷۴.</ref>. از این‌ رو، [[شیخ‌ مفید]] تأکید بیشتری‌ به‌ نقش‌ [[امام]] در جامعه مؤمنان‌ به‌ عنوان‌ ریاست‌ اجتماع‌ دینی‌ دارد؛ از اینجا بود که‌ متکلمان‌ امامی‌ در این‌ دوره‌ در تداوم‌ اندیشه [[فضل‌ بن‌ شاذان‌]]، ضرورت‌ [[وجود امام]] را از طریق‌ قاعده لطف‌ تبیین‌ کردند و اصول‌ [[امامت]] را از این‌ راه‌ مورد باز اندیشی‌ قرار دادند. در این‌ دیدگاه‌ وجود "تکلیف‌" عقلاً ضرورت‌ [[وجود امام]] را توضیح‌ می‌دهد و تعیین‌ [[امام]] را از سوی‌ خداوند واجب‌ می‌سازد. در جایگاهی‌ که‌ [[شیخ‌ مفید]] و شاگردانش‌ برای‌ [[امام]] به‌ عنوان‌ ریاست‌ جامعه مؤمنان‌ قائلند، [[وجود امام]] برای‌ مصالح‌ دینی‌ مؤمنان‌ پیش‌بینی‌ شده‌، و بدین‌ سبب‌، با ثبوت‌ "تکلیف‌"، بر خداوند واجب‌ است‌ که‌ بر مبنای‌ لطف‌ عمل‌ کند و [[امام]] را که‌ وجودش‌ برای‌ وجود تکلیف‌ ضروری‌ است‌، تعیین‌ نماید. در این‌ تفسیر از [[وجود امام]]، [[امام]] صرفاً یک‌ مفسر قرآن‌ و سنت‌ نبوی‌ نیست‌، بلکه‌ به‌ عنوان‌ رئیس‌ جامعه مؤمنان‌، کسی‌ است‌ که‌ دارای‌ نفاذ امر و نهی‌ است‌ و طاعتش‌ مفروض‌ است‌ و از این‌ رو، ریاست‌ او، ریاست‌ مطلقه‌ به‌ حساب‌ می‌آید. صرف‌ وجود چنین‌ کسی‌ در هنگامی‌ که‌ از وجوب‌ تکلیف‌ و ثبوت‌ آن‌ سخن‌ گفته‌ می‌شود، برای‌ مؤمنان‌ امری‌ واجب‌ است‌، چه‌، مقتضای‌ لطف‌ باری‌ تعالی‌ است‌. بر این‌ اساس‌، تصرف‌ [[امام]] در امت‌، لطف‌ است‌ و مصلحت‌ دینی‌ آنان‌ را در بر دارد. متکلمان‌ در استدلال‌ به‌ قاعده لطف‌، افزون‌ بر ثبوت‌ تکلیف‌ عقلی‌، ارتفاع‌ [[عصمت]] را نیز شرط کرده‌اند، به‌ این‌ معنا که‌ هنگامی‌ می‌توان‌ بر [[وجود امام]] به‌ عنوان‌ لطف‌ تأکید کرد که‌ مکلفان‌ از [[عصمت]] برخوردار نباشند و از این‌ رو، برای‌ انجام‌ دادن‌ واجب‌ و امتناع‌ از قبیح‌، به‌ وجود رئیس‌ نیازمند باشند. طبعاً برای‌ چنین‌ رئیسی‌ عصمت ضروری‌ است‌، چه‌، مقتضای‌ درونمایه قاعده لطف‌ است‌ و از آنجا که‌ تنها خداوند کاشف‌ از [[عصمت امام]] است‌، امت‌ را به‌ انتخاب‌ کردن‌ [[امام]] راهی‌ نیست‌ و بنابراین‌، نمی‌توان‌ برپایه استدلال‌ به‌ وجود امامت به‌ عنوان‌ ریاست‌ الهی‌ جامعه مؤمنان‌، برای‌ "اختیار" جامعه مؤمنان‌، شأنی‌ در انتخاب‌ [[امام]] مفروض‌ دانست‌، زیرا جدا از لطف‌ و نص‌، کشف‌ [[عصمت امام]] نیز از سوی‌ مردم‌ امکان‌ ناپذیر است‌. بر این‌ اساس‌، طبق‌ قاعده لطف‌ که‌ متکلمان‌ امامی‌ بر مبنای‌ آن‌ منظومه [[امامت]] را در دوره‌های‌ [[شیخ‌ مفید]] و شاگردانش‌ تنظیم‌ کردند، با ثبوت‌ عدم‌ [[عصمت]] در یک‌ شخص‌، نمی‌توان‌ از انتخاب‌ او از سوی‌ مردم‌ و دینی‌ بودن‌ ریاست‌ مطلقه وی‌ و نیز ابتنای‌ آن‌ بر مصالح‌ دینی‌ مؤمنان‌ سخن‌ گفت‌، زیرا برطبق‌ این‌ قاعده‌، به‌ صرف‌ وجود مصالح‌ دینی‌ در ریاست‌ [[امام]]، وجود و تعیین‌ و [[عصمت]] او ضرورت‌ می‌یابد و بر خدا واجب‌ می‌شود که‌ از باب‌ لطف‌ او را تعیین‌ نماید<ref> (نک: شیخ‌ مفید، اوائل‌ المقالات‌، به‌ کوشش‌ واعظ چرندابی‌، ص۴۶؛ سید مرتضی‌، الذخیره، به‌ کوشش‌ احمد حسینی‌، ص۴۰۹ بب؛ شیخ طوسی، الغیبه، ۳- ۱۵</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23022/10/3910 [[حسن انصاری|انصاری، حسن]]، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۰، ص ۳۹۱۰.]</ref>.
== نص‌ بر [[امامت]] از دیدگاه [[امامیه]]==
== نص‌ بر [[امامت]] از دیدگاه [[امامیه]]==
*چگونگی‌ انتقال‌ نص‌ به‌ مؤمنان‌ از مسائل‌ بسیار مهم‌ اندیشه دینی‌ و کلامی‌ [[امامیه‌]] در سده ۳ ق‌ بوده‌ است‌. [[امامیه‌]] برای‌ نفی‌ نظام‌ موروثی‌ [[امامت]]، همواره‌ بر نصب‌ [[امام]] از سوی‌ [[امام]] پیشین‌ که‌ البته‌ بنابر آموزه "نص‌" مبتنی‌ بر علم‌ آنان‌ به‌ اراده الهی‌ است‌، تأکید می‌کردند <ref>نک: ابن‌ قبه‌، «نقض‌ کتاب‌...»، بند ۵۰، «النقض‌»، بند ۴.</ref>. این‌ انتصاب‌ نیز باید متواتر، یعنی‌ از طرق‌ متعدد و به‌ صورتی‌ باشد که‌ احتمال‌ بر تبانی‌ راویان‌ بر جعل‌، و در نتیجه‌ ساختگی‌ بودن‌ ادعای‌ [[امامت]]، عادتاً ممکن‌ نباشد <ref>ابن‌ قبه‌، «نقض‌ کتاب‌»، بندهای‌ ۱۸، ۲۲، ۳۵؛ نیز نک: ابوسهل‌ نوبختی‌، اسماعیل‌، «التنبیه‌»، ضمن‌ کمال‌ الدین‌، ص۹۴ (نک: هم، ابن‌ بابویه‌، محمد، کمال‌ الدین‌).</ref>. [[صفار قمی‌]] بر این‌ مضمون‌ که‌ [[امامان]]{{عم}} از سوی‌ [[پیامبر|رسول‌ اکرم‌]]{{صل}} در وصیت‌ بر [[امام]] جانشین‌ خود آگاهی‌ یافته‌اند، تأکید کرده‌ است‌ <ref>صفار، محمد، بصائر الدرجات‌، ص‌ ۴۷۰-۴۷۳</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23022/10/3910 [[حسن انصاری|انصاری، حسن]]، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۰، ص ۳۹۱۰.]</ref>.
*چگونگی‌ انتقال‌ نص‌ به‌ مؤمنان‌ از مسائل‌ بسیار مهم‌ اندیشه دینی‌ و کلامی‌ [[امامیه‌]] در سده ۳ ق‌ بوده‌ است‌. [[امامیه‌]] برای‌ نفی‌ نظام‌ موروثی‌ [[امامت]]، همواره‌ بر نصب‌ [[امام]] از سوی‌ [[امام]] پیشین‌ که‌ البته‌ بنابر آموزه "نص‌" مبتنی‌ بر علم‌ آنان‌ به‌ اراده الهی‌ است‌، تأکید می‌کردند <ref>نک: ابن‌ قبه‌، «نقض‌ کتاب‌...»، بند ۵۰، «النقض‌»، بند ۴.</ref>. این‌ انتصاب‌ نیز باید متواتر، یعنی‌ از طرق‌ متعدد و به‌ صورتی‌ باشد که‌ احتمال‌ بر تبانی‌ راویان‌ بر جعل‌، و در نتیجه‌ ساختگی‌ بودن‌ ادعای‌ [[امامت]]، عادتاً ممکن‌ نباشد <ref>ابن‌ قبه‌، «نقض‌ کتاب‌»، بندهای‌ ۱۸، ۲۲، ۳۵؛ نیز نک: ابوسهل‌ نوبختی‌، اسماعیل‌، «التنبیه‌»، ضمن‌ کمال‌ الدین‌، ص۹۴ (نک: هم، ابن‌ بابویه‌، محمد، کمال‌ الدین‌).</ref>. [[صفار قمی‌]] بر این‌ مضمون‌ که‌ [[امامان]]{{عم}} از سوی‌ [[پیامبر|رسول‌ اکرم‌]]{{صل}} در وصیت‌ بر [[امام]] جانشین‌ خود آگاهی‌ یافته‌اند، تأکید کرده‌ است‌ <ref>صفار، محمد، بصائر الدرجات‌، ص‌ ۴۷۰-۴۷۳</ref><ref>[http://lib.eshia.ir/23022/10/3910 [[حسن انصاری|انصاری، حسن]]، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج ۱۰، ص ۳۹۱۰.]</ref>.
۲۱۸٬۲۱۵

ویرایش