مرگ در نهج البلاغه

مقدمه

انسان‌ها در زندگی دنیوی خود پس از سپری کردن دوره‌های مختلف زندگی، سرانجام به دوره پیری می‌رسند و در تقدیری گریزناپذیر در آستانه مرگ قرار می‌گیرند. موضوع مرگ و فنا و زوال انسان یا مرگ و ادامه هستی او در جهانی دیگر و در شرایطی جدید، موضوعی است که مکاتب گوناگون نتوانسته‌اند بی‌تفاوت از آن عبور کنند و هر یک به فراخور جهان‌بینی و ایدئولوژی خاص خود، در این‌باره مواضعی اتخاذ کرده‌اند. مکتب اسلام به موضوع مرگ پرداخته و حیات پس از مرگ را جزئی از اصول و مبادی پذیرش دین اسلام قرار داده است. قرآن کریم زندگی جاوید انسان را در جهان آخرت می‌داند و می‌فرماید:قرارگاه همه در این روز (قیامت) نزد پروردگار توست^[۱]^[۲].
امام علی (ع) نیز به حقیقت حتمی مرگ اشاره می‌کند و می‌فرماید: پس بندگان خدا، از مرگ و نزدیکی آن بترسید و برگ آن را آماده سازید، که مرگ، کاری بزرگ را پیش می‌آرد و حادثه‌ای سترگ را همراه دارد^[۳].
در تعالیم دین، میان زندگی این جهانی و جهان آخرت رابطه‌ای تأثیرگذار و مستقیم وجود دارد. نحوه زندگی انسان‌ها، اعتقاد و اعمالشان تعیین کننده سعادت یا شقاوت اخروی آن‌هاست. خداوند سبحان در قرآن کریم می‌فرماید: هر آینه نیکان [در جهان آخرت] در نعمت‌اند، بر تخت‌ها می‌نشینند و نظاره می‌کنند. بر چهره‌هایشان طراوت نعمت را بشناسی^[۴]^[۵].
امام علی (ع) درباره تأثیر اعمال دنیوی آدمی در وضعیت آخرت آنان می‌فرماید: بندگان خدا از (نافرمانی) خدا بپرهیزید و پیش از رسیدن اجل به کار برخیزید. آنچه را برای شما می‌ماند، بدانچه از دستتان می‌رود، بخرید (دنیا را واگذارید و کردار نیک را با خود ببرید)؛ بار بربندید که (شما را در این خانه نمی‌گذارند و) و پی‌درپی به رفتن از آن وامی‌دارند^[۶]^[۷].
در منطق دین، انسان نیک‌سیرت مزد و پاداش اصلی اعمال نیک خو را در جهان آخرت می‌یابد. از این‌رو امام (ع) می‌فرماید: به خدا سوگند، خدا را دیدار کردند و مزد آنان را به کمال پرداخت و از پس آن‌که ترسان بودند، در خانه امانشان ساکن ساخت^[۸]. انسان‌ها بیشتر نسبت به مرگ موضعی انفعالی دارند و از وقوع آن در هراس‌اند. تعالیم دین در رویکردی آسیب‌شناسانه عوامل این هراس را بررسی می‌کند. یکی از عوامل اصلی ترس از مرگ، نداشتن آگاهی از ماهیت مرگ و سرانجام آدمی است. خداوند سبحان در وصف آدمیان چنین می‌فرماید: در باب آخرت به یقین رسیدند؟ نه، هم‌چنان در شک‌اند که مردمی نابینایند^[۹]^[۱۰].
از دیگر عوامل ترس از مرگ، رفتار گناه‌آلود آدمیان است. امام علی (ع) در کلامی به این موضوع اشارت دارد^[۱۱]. هم‌چنین دل‌بستگی به دنیا از دیگر عواملی است که موجب می‌شود آدمیان نسبت به وقوع مرگ واهمه داشته باشند. امام علی (ع) در این مورد می‌فرماید: به دنیا آرمیدن و ناپایداری آن را دیدن، نادانی است و کوتاهی در کار نیک با یقین به پاداش آن، زیان است و اطمینان به هر کس پیش از آزمودن او، کار مردم ناتوان^[۱۲]^[۱۳].
در منظر امام، آرزوهای دراز نیز از عوامل انحراف آدمی نسبت به مرگ و هراسناک بودن آن است. امام (ع) بر امت خویش از دو چیز نگران است. نخست آن‌که آن‌ها در پی هوای نفس روند و دیگر آن‌که آرزوهای دراز در سر پرورند^[۱۴]. از این‌رو امام در تعالیم خود سعی در تبیین مفهوم مرگ و رمزگشایی از حقیقت مرگ و زندگی دارد: میان شما تا بهشت یا دوزخ (فاصله اندکی است که) جز رسیدن مرگ نیست. مدت زمانی که چشم برهم‌زدنی کوتاهش سازد و آمدن ساعت (مرگ) بیخ و بن آن را براندازد؛ چه کوتاه مدتی است^[۱۵]. سفارش به یاد مرگ قلب آدمی را رام می‌کند و آن را نسبت به کسب فضایل آماده می‌گرداند^[۱۶]. در فرازی دیگر از نامه انسان‌ساز خود به امام حسن مجتبی می‌فرماید: فرزندم، مرگ را فراوان به یاد آور... تا آن‌گاه که مرگت فرا رسد، جانب احتیاط را رعایت کرده و کمر همت بسته باشی. مبادا مرگ ناگهانی به سویت آید و تو را در حال غفلت دریابد^[۱۷]^[۱۸].
از دیدگاه دین، دریافت صحیح از ماهیت دنیا، از اموری است که ماهیت مرگ را در نظر انسان درست جلوه می‌دهد. از دل‌بستگی انسان به دنیا می‌کاهد و حقیقت مرگ برایش آشکار می‌شود. امام (ع) دنیا را به مثابه پلی برای گذر به جهانی پاینده می‌بیند. دنیا محل گذر است و آخرت محل بقا و زندگی جاوید^[۱۹]. دنیا نزد امام (ع) به مثابه زندانی است که با مرگ ققل آن گشوده می‌شود. از این‌رو آدمیان برای گذر از جهان فانی و نگرشی همه‌جانبه به فراسوی این جهان، باید سبک‌بار باشند و سبک‌باری انسان‌ها در گرو اعمال نیک و گذشتن از آرزوها و تعلقات دنیوی است. مرگ نزد امام و اولیای الهی عزت و سربلندی است. از این‌رو آنان با مرگ انس و الفت داشتند. امام علی (ع) انس خود را با مرگ این‌گونه بازگو می‌کند: به خدا سوگند، پسر ابوطالب از مرگ بی‌پژمان است، بیش از آن‌که کودک پستان مادر را خواهان است^[۲۰].
آنان مرگ عزتمندانه در سایه شمشیرها را بر زندگی همراه با ذلت ترجیح می‌دادند^[۲۱]. امام علی (ع) می‌فرماید: مردن و خواری نبردن و به اندک ساختن و به این آن نپرداختن برای انسان بهتر است؛ و آن را که نصیب به آسانی به‌دست نیاید با کوشش با آن برنیاید. روزگار دو روز است: روزی از تو و روزی به زیان تو؛ در روزی که از توست سرکشی بنه و در روزی که به زیان توست، تن به شکیبایی ده^[۲۲]^[۲۳].

منابع

دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۲

پانویس

↑ قُلْ يَتَوَفَّاكُم مَّلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ؛سوره سجده، آیه۱۱.
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 683-684.
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 684.
↑ إِنَّ الأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ عَلَى الأَرَائِكِ يَنظُرُونَ تَعْرِفُ فِي وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِيمِ ؛سوره مطففین، آیه:۲۲ – ۲۴
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 684.
↑ «فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ وَ بَادِرُوا آجَالَكُمْ بِأَعْمَالِكُمْ وَ ابْتَاعُوا مَا يَبْقَى لَكُمْ بِمَا يَزُولُ عَنْكُمْ وَ تَرَحَّلُوا فَقَدْ جُدَّ بِكُمْ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۶۴
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 684.
↑ «وَ اللَّهِ لَقُوا اللَّهَ فَوَفَّاهُمْ أُجُورَهُمْ وَ أَحَلَّهُمْ دَارَ الْأَمْنِ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۸۱
↑ بَلِ ادَّارَكَ عِلْمُهُمْ فِي الآخِرَةِ بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِّنْهَا بَلْ هُم مِّنْهَا عَمُونَ ؛ سوره نمل، آیه:۶۶.
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 684.
↑ نک: حکمت ۱۴۲
↑ «الرُّكُونُ إِلَى الدُّنْيَا مَعَ مَا تُعَايِنُ مِنْهَا جَهْلٌ؛ وَ التَّقْصِيرُ فِي حُسْنِ الْعَمَلِ إِذَا وَثِقْتَ بِالثَّوَابِ عَلَيْهِ غَبْنٌ؛ وَ الطُّمَأْنِينَةُ إِلَى كُلِّ أَحَدٍ قَبْلَ الِاخْتِبَارِ لَهُ عَجْزٌ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۳۸۴
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 684-685.
↑ نهج البلاغه، خطبه ۲۸
↑ نهج البلاغه، خطبه ۶۳
↑ نهج البلاغه، نامه ۳۱
↑ «يَا بُنَيَّ أَكْثِرْ مِنْ ذِكْرِ الْمَوْتِ... حَتَّى يَأْتِيَكَ وَ قَدْ أَخَذْتَ مِنْهُ حِذْرَكَ وَ شَدَدْتَ لَهُ أَزْرَكَ وَ لَا يَأْتِيَكَ بَغْتَةً فَيَبْهَرَك»؛ نهج البلاغه، نامه ۳۱
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 685.
↑ نک: نامه ۳۱
↑ «وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِي طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّهِ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۵
↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۲۳
↑ «الْمَنِيَّةُ وَ لَا الدَّنِيَّةُ، وَ التَّقَلُّلُ وَ لَا التَّوَسُّلُ؛ وَ مَنْ لَمْ يُعْطَ قَاعِداً، لَمْ يُعْطَ قَائِماً؛ وَ الدَّهْرُ يَوْمَانِ، يَوْمٌ لَكَ وَ يَوْمٌ عَلَيْكَ، فَإِذَا كَانَ لَكَ فَلَا تَبْطَرْ، وَ إِذَا كَانَ عَلَيْكَ فَاصْبِرْ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۳۹۸
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 685-686.

[1] قُلْ يَتَوَفَّاكُم مَّلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ؛سوره سجده، آیه۱۱.

[2] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 683-684.

[3] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 684.

[4] إِنَّ الأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ عَلَى الأَرَائِكِ يَنظُرُونَ تَعْرِفُ فِي وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِيمِ ؛سوره مطففین، آیه:۲۲ – ۲۴

[5] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 684.

[6] «فَاتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ وَ بَادِرُوا آجَالَكُمْ بِأَعْمَالِكُمْ وَ ابْتَاعُوا مَا يَبْقَى لَكُمْ بِمَا يَزُولُ عَنْكُمْ وَ تَرَحَّلُوا فَقَدْ جُدَّ بِكُمْ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۶۴

[7] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 684.

[8] «وَ اللَّهِ لَقُوا اللَّهَ فَوَفَّاهُمْ أُجُورَهُمْ وَ أَحَلَّهُمْ دَارَ الْأَمْنِ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۸۱

[9] بَلِ ادَّارَكَ عِلْمُهُمْ فِي الآخِرَةِ بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِّنْهَا بَلْ هُم مِّنْهَا عَمُونَ ؛ سوره نمل، آیه:۶۶.

[10] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 684.

[11] نک: حکمت ۱۴۲

[12] «الرُّكُونُ إِلَى الدُّنْيَا مَعَ مَا تُعَايِنُ مِنْهَا جَهْلٌ؛ وَ التَّقْصِيرُ فِي حُسْنِ الْعَمَلِ إِذَا وَثِقْتَ بِالثَّوَابِ عَلَيْهِ غَبْنٌ؛ وَ الطُّمَأْنِينَةُ إِلَى كُلِّ أَحَدٍ قَبْلَ الِاخْتِبَارِ لَهُ عَجْزٌ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۳۸۴

[13] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 684-685.

[14] نهج البلاغه، خطبه ۲۸

[15] نهج البلاغه، خطبه ۶۳

[16] نهج البلاغه، نامه ۳۱

[17] «يَا بُنَيَّ أَكْثِرْ مِنْ ذِكْرِ الْمَوْتِ... حَتَّى يَأْتِيَكَ وَ قَدْ أَخَذْتَ مِنْهُ حِذْرَكَ وَ شَدَدْتَ لَهُ أَزْرَكَ وَ لَا يَأْتِيَكَ بَغْتَةً فَيَبْهَرَك»؛ نهج البلاغه، نامه ۳۱

[18] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 685.

[19] نک: نامه ۳۱

[20] «وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِي طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّهِ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۵

[21] نهج البلاغه، خطبه ۱۲۳

[22] «الْمَنِيَّةُ وَ لَا الدَّنِيَّةُ، وَ التَّقَلُّلُ وَ لَا التَّوَسُّلُ؛ وَ مَنْ لَمْ يُعْطَ قَاعِداً، لَمْ يُعْطَ قَائِماً؛ وَ الدَّهْرُ يَوْمَانِ، يَوْمٌ لَكَ وَ يَوْمٌ عَلَيْكَ، فَإِذَا كَانَ لَكَ فَلَا تَبْطَرْ، وَ إِذَا كَانَ عَلَيْكَ فَاصْبِرْ»؛ نهج البلاغه، حکمت ۳۹۸

[23] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 685-686.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]